168
I бөлім
•
Классикалық әлеуметтану теориясы
Бұл тарау Вебер теориясының негіздері мен әдіснамалық бағыттарын талқылаумен бас-
талады. Вебер ғылыми мансапқа жету жолында тарих пен әлеуметтанудың бірігуіне, яғни
тарихи әлеуметтанудың дамуына қарай біртіндеп ілгері басты. Оның ең маңызды әдісна-
малық ұғымдарының бірі –
verstehen (түсіну). Бұл жеке сананы талдауға арналған құрал
ретінде жиі түсіндірілсе де, ол Вебердің қолында көбінесе субъектілерге құрылымдық және
институттық шектеулерді талдаудың ғылыми құралы болды. Вебер әдіснамасының басқа
аспектілері, соның ішінде оның себеп-салдар тұрғысынан пайымдауы мен идеалды типтерді
қолдануға бейімділігі талқыланады. Бұдан басқа, біз оның құндылықтар мен әлеуметтану
арасындағы өзара байланысты талдауын қарастырамыз.
Вебер әлеуметтануының жүрегі әдіснамалық мәлімдемеде емес, негізгі әлеуметтануда
жатыр. Вебер өзінің теорияларын әлеуметтік әрекеттер мен әлеуметтік қарым-қатынастар
туралы ойларына негіздегенмен, оның басты қызығушылығы – қоғамның кең ауқымды құ-
рылымдары мен институттары болды. Біз әсіресе оның рационалды-құқықтық, дәстүрлі
және харизматикалық сияқты биліктің үш құрылымының ерекшеліктерін қарастырамыз.
Рационалды-құқықтық билік тұрғысында біз оның әйгілі идеалды типтегі бюрократиясы-
мен танысып, оның дәстүрлі және харизматикалық билікті талдау үшін осы құралды қалай
қолданғанын көрсетеміз. Вебердің харизмаға қатысты жұмысы ерекше қызығушылық ту-
дырады. Ол бұл туралы биліктің құрылымы ретінде нақты түсінік беріп қана қоймай, соны-
мен қатар мұндай құрылымды жасау процестеріне ден қойды.
Билік сияқты әлеуметтік құрылымдар жөніндегі жұмысы маңызды болса да, нақ мәде-
ни деңгейде, әлемді рационалдандыруға қатысты жұмысында Вебердің ең мәнді идеялары
жатыр. Вебер әлемде рационалдандырудың өз нормалары мен құндылықтары барған сайын
үстемдік ете бастайтыны туралы ойларды қалыптастырды. Бұл тұрғыда біз Вебердің эко-
номикаға, дінге, заңға, мемлекетке, қалаға және өнер түрлеріне қатысты жұмысын талқы-
лаймыз. Вебер рационалдандыру Батыстың барлық институттарында кең таралғанын, ал
қалған әлемде бұл үдерісте үлкен кедергілер болғанын айтты.
Вебердің рационалдандыру және басқа да мәселелер туралы ойлары дін мен капита-
лизм арасындағы өзара байланыс жайлы жұмысында бейнелеген. Бір деңгейде бұл – идея-
лар (діни идеялар) мен капитализм рухының дамуы арасындағы өзара байланысына, сайып
келгенде, капитализмнің өзіне арналған бірқатар зерттеулер. Басқа деңгейде бұл – Батыс-
тың рационалды экономикалық жүйесінің (капитализмнің) пайда болуында маңызды рөл
атқарған рационалды діни жүйені (кальвинизм) қалай дамытқаны туралы зерттеу. Соны-
мен қатар Вебер рационалды экономикалық жүйенің дамуына кедергі келтіретін діни жү-
йелерді (мысалы, конфуцианизм, даосизм мен индуизм) орнықтырған басқа да қоғамдарды
зерттеді. Әлемнің әлеуметтік тарихының дәл осындай үлкен ауқымдағы көрінісі Вебер тео-
риясының түбегейлі маңыздылығын айқындауға мүмкіндік береді.
Достарыңызбен бөлісу: