Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы
ҮЛГЕРІМІ ТӨМЕН БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
4 МР Үлгерім каз
| 1. ҮЛГЕРІМІ ТӨМЕН БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ,
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК СҮЙЕМЕЛДЕУ Ғалымдар педагогикалық талаптар мен білім алушының мүмкіндіктері арасындағы сәйкестіктің қажеттілігін дәлелдейді. Қазіргі жаһандық әлемнің дамуымен ересек адаммен қатар бала да көптеген ақпаратты қабылдауға және өңдеуге мәжбүр. Оқу іс-әрекетіне, педагогтың жеке басына, білім алушының танымдық процестеріне қойылатын талаптар әрдайым білім алушының даму деңгейіне сәйкес келе бермейді. Бұл оқу бағдарламасын игерудегі қиындықтарға, соның салдарынан сәтсіздікке әкеледі. Психологияда үлгерімі нашар білім алушылар туралы айтқанда, психологиялық себептері, әдетте, білім алушының өзінің қасиеттері, қабілеттері, уәждері, қызығушылықтары және т. б. болып табылады. Педагогика оқытуды ұйымдастырудың формаларын, әдістерін және тіпті жалпы білім беру жүйесін үлгермеушіліктің көзі ретінде қарастырады. [3] Көптеген дидактиктер теориялық ойлауды білім алушының ақыл-ой дамуының негізі ретінде дамыту қажеттілігін баса айтады. Мысалы, Д. Б. Эльконин оқу іс-әрекетінің құрылымында оқу-танымдық мотивтерді, оқу міндеттерін бақылауды, бағалауды анықтайды. Егер бастауыш мектеп жасында оқу іс-әрекетінің жеке компоненттері қалыптасса, негізгі буында оқу іс- әрекетінің жалпы құрылымын игеру міндетін қояды. Бала оқу іс-әрекетінің жалпы құрылымын және оның барлық компоненттерін дәл игерген кезде сыртқы бақылау өзін-өзі бақылауға айналуы маңызды. Оқу іс-әрекетіне қатысы бар бақылау-бағдарлау аппаратын құру рефлексия мен өзін-өзі тәрбиелеуге әкеледі. Егер оқытудың сәттілігі психологиялық, физиологиялық және әлеуметтік алғышарттарды қамтитын жалпылама сипаттама болса, онда оқу үлгерімі – оқумен тығыз байланысты тар ұғым. [4] «Оқудағы үлгермеушіліктің» ұғымы әртүрлі мағынаға ие. Мысалы, лингвисттер А. А. Бударный мен У. Д. Розенталь үлгермеушілік оқудағы ең төменгі талаптарға сәйкес келмеушілік деп анықтайды және «үлгермеушілік» ұғымының мазмұны көп жағдайда білім алушыларды келесі сыныпқа ауыстырудың белгіленген ережелеріне байланысты деп санайды. [5] Осылайша, педагогтардың еңбектерінде нашар үлгерім ішкі және сыртқы себептер кешенінен туындайтыны көрсетілген. Оқу үлгермеушілігінің пайда болуында жетекші рөлді физиологиялық, психологиялық факторлармен қатар отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері мен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың шарттары атқарады. Көп жағдайда оқудағы үлгермеушілік білім алушының оқу іс-әрекетінің тиімсіздігін көрсетеді және білімді игерудің төмен деңгейі ретінде түсініледі. Педагогика мен психологиядағы оқудағы үлгермеушілік мәселесі әртүрлі көзқарастарды теориялық талдау нәтижелері 1-кестеде келтірілген. Кесте-1. «Оқудағы үлгермеушілік» терминін сыртқы және ішкі критерийлер бойынша түсінудің негізгі тәсілдері № Авторлар Түсінік Критерийлер 7 1. А.А. Бударный и У.Д. Розенталь Үлгермеушілік оқытудың ең төменгі талаптарына сәйкес келмеу Сыртқы 2. Д. Б. Эльконин Оқу қызметінің жекелеген компоненттерінің (оқу-танымдық уәждер, оқу міндеттері (және операциялар) қалыптаспауы (жасына сәйкес келмеуі), бақылау, бағалау. Ішкі 3. М.А. Данилов Білім алушылар мүмкіндіктерінің және олардан не талап етілетінің бұзылуы Ішкі 4. В. Оконь Білім алушылар, педагогтар және сыртқы күштер арасындағы өзара әрекеттестіктің бұзылуы Сыртқы 5. Н.П. Локалова оқудағы жалпы және жекелеген пәндер бойынша артта қалушылық Сыртқы 6. Б.С. Цетлин Білім олқылықтарында ғана емес, сондай-ақ білім алушыларға қатысты оқудағы үлгермеушіліктің болуы Сыртқы Осылайша, оқудағы үлгермеушілік критерийлерінің екі тобы бар - сыртқы және ішкі. Кестеде берілген сыртқы немесе ішкі критерийлерге байланысты педагог білім алушылардың үлгермеуінің алдын алу және түзету жолдарын жасайды. [5] П.П. Борисов үлгермеушіліктің себебін айқындауда оны ірі төрт топқа бөлген: — Педагогикалық себептерге: жеке пәндердің берілуі, былтырғы білімінде қалыс қалушылықтар, келесі сыныпқа дұрыс көшірілуі; — Әлеуметтік –тұрмыстық себептер: өмір сүрудің жағымсыз жағдайы. Ата-анасының дұрыс үлгі бермеуі. Отбасының материалдық қамтамасыздығы, отбасы тәртібінің жоқтығы, баланың бақылаусыздығы. — Физиологиялық себептер: ауру, денсаулықтың жалпы әлсіздігі тыныс алу жолдарының ауруы. Жұқпалы аурулар, орталық нерв жүйесінің қимыл функциясының бұзылуы, нерв жүйесінің аурулары. — Психологиялық себептер: зейін, есте сақтау, ойлаудың даму ерекшеліктері, түсінудің нашарлығы, сөйлеу қабілетінің дамуының жеткіліксіздігі, танымдық қызығушылықтың қалыптасуы, дүниетанымының тарлығы. I топтың себептері автордың пікірінше, педагогтардың оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктерден туындайды. Тиісінше, бұл себептер 8 дидактикалық (дидактиканың принциптері мен ережелерін бұзу) және тәрбиелік (негізінен білім алушылармен сыныптан және мектептен тыс жұмысты дұрыс бағаламау) болып бөлінеді. Себептердің екінші тобы білім алушылардың қалыпты физикалық, физиологиялық және интеллектуалдық дамуының бұзылуына байланысты. III топтың себептері, педагогтар мен білім алушыларға тікелей байланысты емес. Оның ішінде мектептің материалдық-техникалық базасының әлсіздігін, балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен қамту деңгейінің төмендігін, оқыту тілі мәселелерінің дамымауын, білім алушылардың үй жағдайын, ата-аналардың мәдени деңгейін атайды. , отбасылық қарым-қатынас және педагогтардың жетіспеушілігі. Сонымен қатар үлгермеуші білім алушыларды үш топқа бөлуге болады: 1. Барлық пәндерден үлгермейтін білім алушылар. 2. Негізгі пәндерден ұзақ уақыт үлгермейтін білім алушылар. 3. Кей кездерде үлгермейтін білім алушылар. Білім алушылардың ұзақ уақыт үлгермеуінің себебі, психикалық функцияның әлсіз, нашар дамуында білім алушылардың есте сақтау мен зейін ерекшеліктерінің айырмашылығы айқын көрініс алады. Білім алушының ойлау әрекеті сапасының жоғарылығы оқуға деген теріс қатынасының болуы және білім алушының бағыттылығы толық емес жарым – жартылай болуы. Білім алушының ойлау әрекетінің сапасының төмендігін, оқуға деген теріс қатынастың болуы және білім алушының бағыттылығы жарым- жартылай емес толық жойылуы. Осы ерекшеліктер үлгерімі төмен білім алушылардың типтерін анықтайды және үлгермеушіліктен құтылудың жолын көрсете алады. Үлгерімі төмен білім алушылардың танымдылық белсенділігін арттыруда педагог тарапынан шығармашылық пен ізденісті қажет етеді. Білім алушылардың таным үрдісін тиімді ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін және танымдық қызығушылығын дамыту жөнінде зерттеулер қатарына психологиялық тұрғыдан: С. Рубинштейн, Л. Эльконин, В. Давыдов педагогикалық жақтан Ю.Бабанский, Г. Щукина, ал әдістемелік тұрғыдан Н. Хмель, А. Әбілқасымова жатқызуға болады. Педагогика мен психологияда мектепте оқытудың сәттілігіне әсер ететін факторларды, оқуда туындайтын әр түрлі қиындықтардың себептері, білім алушылардың үлгерімінің төмен нәтижелері, оқудағы қиындықтардың себептерін анықтаудың мүмкін жолдары, олардың психологиялық- педагогикалық түзетулері және мектептегі сәтсіздіктің алдын алудың негізгі бағыттары туралы үлкен тәжірибе жинақталған. Ұсынылған әдістемелік ұсыныстарда үлгермеушілік және үлгерімі төмен білім алушылармен жұмыста қолдануға болатын диагностикалық, түзетулер мен алдын алу құралдары сипатталған және үлгермеудің негізгі типологиялары жинақталған. Білім алушылардың үлгермеушіліктерін сәйкестендіру көбінесе формальды көрсеткіш – білім алушының оқу іс-әрекетінің нәтижелері негізінде құрылады, олар оқу процесінің талаптарынан төмен. Дәл осындай үлгермеушілік туралы түсінік классикалық идеялардың негізінде жатыр. 9 Барлық үлгерімі төмен білім алушыларға, ең алдымен, оқу процесінде өзін- өзі ұйымдастырудың әлсіздігі тән: оқу жұмысының қалыптасқан тәсілдері мен тәсілдерінің болмауы, оқуға деген тұрақты қате көзқарастың болуы. Оқуға деген мұндай көзқарас интеллектуалды жүйелік жүктемеге әкеледі, бұл өз кезегінде осы білім алушылардың ақыл-ой дамуының едәуір төмендеуіне әкеледі және олардың сыныптастарынан артта қалуын одан әрі күшейтеді. Үлгермеген білім алушылардың өзін-өзі ұйымдастыруының төмендігі есте сақтау, қабылдау, қиял сияқты психикалық функцияларды игерудің төмен деңгейінде, сондай-ақ олардың назарын ұйымдастыра алмауда, әдетте, сабақтарда үлгермеген білім алушылар ұқыпсыз болады. Оқу материалын қабылдай отырып, олар оны суреттер, суреттер түрінде қалпына келтіруге тырыспайды. Үлгермеушіліктің пайда болуына әкелетін әр түрлі себептерге қарамастан, үлгермеушілік және үлгерімі төмен білім алушылардың типологиясын дамытуға мүмкіндік беретін көптеген ортақ белгілері бар. Оқуда артта қалған білім алушыларды қандай да бір типологиялық топқа жатқызу неғұрлым нақты мүмкіндік береді және онымен түзету жұмыстарының жолдарын нақты анықтайды. 1 түрі. Оқуға деген оң көзқарасы бар және білім алушы позициясын сақтайтын ақыл-ой әрекетінің төмен сапасымен сипатталатын үлгерімі төмен білім алушылар. Сипаттамалары: ойлау процесінің әлсіз дамуы (анализ, синтез, салыстыру, жалпылау және нақтылау) оқу материалын меңгеруде елеулі қиындықтар туғызады, бұл білім алушылар арасында психикалық мәселелерді шешуде жеңілдетілген тәсілдің пайда болуына ықпал етеді. Бұл тәсіл арқылы білім алушылар оқу тапсырмаларын өздерінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарай бейімдейді немесе ақыл-ой жұмысынан мүлде қашады, соның салдарынан ақыл- ой дамуы тежеліп, оқу дағдылары қалыптаспайды. Бұл түрдегі білім алушыларға тапсырманы шешудің нақты алгоритмі берілуі керек, оларға тапсырманы орындау үшін егжей-тегжейлі нұсқаулар қажет, танымдық іс-әрекеттің әдістерін (салыстыру, жалпылау, себеп-салдар байланыстарын ашу әдістері, жіктеу және т.б.). 2 түрі. Оқуға деген теріс көзқарасы бар және білім алушының позициясын ішінара немесе толық жоғалтқан психикалық белсенділік салыстырмалы түрде жоғары деңгейде дамыған білім алушылар. Сипаттамалары: мектепке жақсы интеллектуалдық дайындықпен, жақсы оқуға деген ұмтылыспен келеді. Дегенмен, олар тек өздеріне ұнайтын нәрсені істеуге дағдыланған. Оқу-тәрбие жұмысына неғұрлым кең және тұрақты мотивация болмаған жағдайда, олар меңгеруі жүйелі және қажырлы еңбекті қажет ететін (тіл, математика), ауызша пәндердегі тапсырмалар үстірт игерілетін пәндерде белсенді ақыл-ой жұмысынан аулақ болады. Осымен қатар оларда жұмысқа белгілі бір көзқарас қалыптасады: оның ұқыпсыз орындалуы, төмен қарқыны. Оқудағы үлгермеушілік сөзсіз моральдық қақтығысқа әкеледі. Бұл олардың кең интеллектуалдық мүмкіндіктері мен осы мүмкіндіктердің әлсіз жүзеге асуы арасындағы қарама-қайшылыққа байланысты туындайды, бұл өз бетінше оқу дағдыларының жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. 10 Жұмыс оқуға деген теріс көзқарасты жеңуге және оқуға деген оң мотивацияны қалыптастыруға негізделген. Бұл мақсатқа жету үшін сабақта іс-шаралардың тұтас жүйесін әзірлеуді және жүзеге асыруды талап етеді: материалды қызықты түрде баяндау, сабақта алған білімнің адам өміріндегі құндылығын ашу, табысқа жету жағдайын жасау, өзіне деген сенімділікті арттыру, сабақ және үй тапсырмасын орындау кезінде күрделілік, тапсырмалардың формалары мен түрлерін таңдау жағдайы және т.б. 3 түрі. Оқуға деген теріс көзқарасы бар ақыл-ой әрекетінің сапасының төмендігімен және білім алушы позициясын толық жоғалтуымен сипатталатын үлгерімі төмен адамдар мектепті тастап кетуге ұмтылуда көрінеді. Оқу қабілетінің төмендігімен сипатталады. Ойлау процестерінің әлсіз дамуы оқу материалын меңгеруде елеулі қиындықтар туғызады. Ойлаудың тарлығы өте айқын көрінеді. Танымдық іс-әрекеттің мотивациялық жағының әлсіз дамуы танымдық қызығушылықтардың жоқтығынан, тұлғаның жалпы бағыттылығының сипатында көрінеді. Осы қасиеттердің жиынтығы білімге, мектепке, мұғалімдерге деген теріс көзқарасты, сонымен қатар мектептен кетуге деген ұмтылысты анықтайды [39]. Осылайша, үлгермейтін білім алушылардың типологиясы, бір жағынан, типтік себептер негізінде үлгерімі төмен білім алушыларды сүйемелдеудің дәлелденген, тиімді құралдарын таңдауға мүмкіндік береді, бірақ екінші жағынан, үлгермеушілік полисебептілігі жағдайында кедергі болады. Бұл әдеттегі жағдайлардан асып түседі. Бұл өз кезегінде мұғалімдердің диагностикалық, түзету және профилактикалық құралдарды меңгеру қажеттілігін өзекті етеді. Білім алушылардың әртүрлі санаттарымен атаулы жұмысты ұйымдастыруға кедергі келтіретін факторларға мыналар жатады: 1. Педагогикалық ықпал етудің бағыттылығы: монокаузалдылық, білім алушылар санасының когнитивті компонентін дамыту, білім алушылардың атаулы топтарының спецификалық сипаттамаларын ескермейді. Біз құбылыстың бір себебі ретінде қарастыратын монокаузалдылық, біздің ойымызша, білім алушылармен атаулы жұмысты ұйымдастыруға кедергі келтіретін фактор болып табылады. Психологиялық-педагогикалық жағдайлардың көпшілігінде поликаузальды (көп себеп) табиғат бар, бұл білім алушылардың әртүрлі топтарын қолдау немесе қолдау шараларын таңдау кезінде әрдайым ескерілмейді. Психологиялық-педагогикалық әсерді ұйымдастыру, әдетте, білім алушының санасын дамытуға бағытталған. Сонымен қатар, шаралардың көпшілігі аффективті және мінез-құлық компоненттеріне әсерін азайта отырып, сананың когнитивті («білім») компонентін дамытуға бағытталған. Көбінесе психологиялық-педагогикалық әсер білім алушылардың әртүрлі санаттарының психологиялық-педагогикалық сипаттамаларын ескерусіз жүзеге асырылады. 2. Білім алушылардың әртүрлі санаттарымен жұмыс жасауда алдын алу жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|