Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша

328
Жаңа ұғым атауларын беруде және оларды қалыптасты- 
руда функционалдық стильдер арасында азын-аулақ айырма- 
шылықтар бар: оқу-ағартуға, қоғамдық білім-ғылымдарға 
қатысты үлгілерде терминдер мен жаңа атаулар араб-пар-
сы тілдеріне иек артса, заң-сот істеріне байланысты әдебиет 
қазақтың өз тілі мен орыс тіліне, ал ресми іс-қағаздары мен 
көпшілік-ғылыми кітапшалар көбінесе орыс тіліне жүгінеді. 
Мысалы, осы кезенде жиі қолданыла бастаған лұғат, харіп/
әріп, әліфби, кағида, наху (грамматика), кітап, хат, әдәбият, 
хисаб ілімі (арифметика), хикаят (басня), кітапхана, кітапшы 
(библиотекарь), мінбер (кафедра), медресе, мектеп, тәржіма, 
дәфтер, ұстат (ұстаз) (учитель, профессор), шербет (ис-
куссный), сауат, есепші (счетчик) сияқты оқу-білімге қатысты 
атаулар араб-парсы сөздерінен жасалып, жазба тіл нормасына 
айнала бастаған.
Лексикалық нормалануға қатысты мәселелердің бірі – тер- 
минология жайы. Бұл процесс – XIX ғасырдың II жартысын- 
дағы қазақтың төл жазба тілінде едәуір жанданып, өмірлік 
жолдама ала бастаған құбылыс. Ол жөнінде жоғарыда әр 
стильді сөз еткен тұстарда кеңінен айтылды. Мысалы, бұрын 
жалпы ұғымдағы сайлау сөзі енді белгілі бір әлеуметтік-саяси 
актіні білдіретін терминге айналады. Осы сияқты атқамінер, 
пысық сөздері жаңа әлеуметтік топтарды атайтын бір ұғымды 
сөздер ретінде қалыптасады. Осы қатарда қол сауда (покуп-
ка на деньги), көтерме сауда (комиссионерство), шоқыншық 
(новокрещенный), өнім (прибыль), оқымыс (ученый) тәрізді 
сөздерді көруге болады. Осы күнгі белгілі бір ғана мағынада 
қолданылатын кітапхана, аурухана, денсаулық, өнер, дүкен, 
куәлік деген сөздер – бізге өткен ғасырда қалыптасып жеткен-
дер.
Нормалану процесіне қатысы бар құбылыстың және біреуі 
– диалектілік ерекшеліктердің әдеби тілдегі көрінісіне (бар-
жоғына, көп-аздығына, сипатына) келсек, өткен кезендердегі 
үлгілер тіліне қарағанда XIX ғасырдың II жартысында 
жергілікті ерекшеліктердің едәуір кездесетіндігі байқалады. 
Оның басты себебі – осы кезең үлгілерінің молдығы және 
жазба түрде жеткендігі болды. Әсіресе екі тілдік сөздіктердің 

329
Қазақстанның әр өлкесінен жиналған материал бойынша 
түзілгендігі көптеген фактілерді ұстатады. Мысалы, Ташкент-
те шыққан, сол шаһардың студенті Е.Букин түзген сөздікте
кәтте (үлкен), шиша (бутылка), фақыр (бедняк), шамба (вы-
варки), бәңқор (мечтатель) сияқты бұл күнде диалектизм 
ретінде танылып жүрген сөздер бар. Ал оңтүстік өлкелерінен 
шыққан Майлықожа, Сүйінбай, Базар ақындарда ң ~ л дыбыс- 
тарының алмасулары (маңлай, таңлай, тыңла, аңла, даңлы, 
мұңлы), ауқат (тамақ), кесел (ауру), азар (реніш) сияқты сөздер 
кездеседі.
Зерттеушілер қазақ даласының батыс өлкесі тұрғындары- 
ның тілі бойынша түзілген сөздіктерде (Н.И.Ильминскийдің 
сөздігі, «Гурия братствосы» шығарған сөздіктер т.б.), қазақ 
жерінің шығысы мен Жетісу тіл ерекшеліктерін таныта-
тын материалдарда (В.В.Радлов кітаптарында) хатқа түскен 
диалектизмдерді тізіп көрсетеді. Мысалы, С.Аманжолов 
Н.И.Ильминскийдің сөздігінен 160-қа жуық жергілікті сөздер 
мен тұлғаларды санайды (жамандырақ, сыйыр-сыбыр, түйе-
теге, атшұңқай, ерісе, ойнарқы, тайыз, дайра, лөкүр т.б.)
212
. 
Әрине, көрсетілген 160 сөздің бәрі түгел – диалектизм емес: 
олардың тілінде әріптес (единомышленник), өнербет (искусс-
ный) сияқты жасанды сөздер де (яғни халық тіліндегі жергілікті 
ерекшелік емес, сөздік құрастырушының орыс сөзіне балама 
іздеу үстінде жасаған сөздері), көбеген (бала), кіріс (садақтың), 
сарыжа (жай, садақ), шаңғыл (мылтықтың түрі), жора (салт), 
жыға (үкі) сияқты барлық өлкелерде қолданылған, бірақ бұл 
күнде көнерген сирек сөздер де, майталман, үптеу, балқаш, 
бекіре сияқты әдеби сөздер де бар. Дегенмен фонетикалық 
варианттарды қоса есептегенде (мұрсат, молтық, самқал, 
бұл сөздер – С.Аманжоловтың көрсетуі бойынша, әдеби нор- 
мадағы пұрсат, солтақ, шамқал дегендердің батыс регионы 
тұрғындары тіліндегі жергілікті көрінісі), диалектілік құбылыс 
болып келетін сөздер мен тұлғалардың бар екені даусыз. 
Мұндай таралу аумағы шектеулі сөздер қазақ жерінің барлық 
өлкесінде де болған. Егер XIX ғасырдың II жартысындағы 
диалектизмдерді сол кезеңде (тіпті қазірде де) барлық аймақта 
212
Аманжолов С. Вопросы диалектологии... С. 131-134.

330
бірдей қолданылмаған, тегіс тарамаған элементтер тұрғысы- 
нан қарасақ, Ыбырай тіліндегі реуішті, ептеш, қысқантақ, 
шақат, қандел, бітегене, шеттеуік, былбыл, сандығаш, 
ыссықтау, жамғыр, тамға дегендер де, Абай тіліндегі дарқан 
(«ұста» мағынасында), далаң (ауыз үй), жолғасу, болат 
(көздің нұры), түңлік, қасыну (тату болу) сияқты сөздер де 
– әдеби нормадан тыс тұрғандар. Мұндай «өлкелік» элемент-
тер барлық үлгілерден табылады. Олардың жаңа қалыптасып 
келе жатқан жазба әдеби тіл тәжірибесінде орын алуы – заңды. 
Бұлардың үлкен тобын халықтың жергілікті сөйлеу тілінде бо-
лып келгендері құраса, енді бір тобын жаңа ұғымдарды атау 
процесінде әр өлкеден шыққан авторлардың ізденістері мен 
тапқандарына қарай пайда болғандары құрайды.
Демек, әңгіме етіп отырған кезеңдегі жергілікті ерекшелік- 
тер ұлттық тілдің сөздігін толықтыратын көз ретінде қызмет 
етті деуге болады. Бұлардың бірсыпырасы – қазіргі қазақ тілі 
нормасы бойынша диалектизм болғанмен, өткен кезендерде 
олар барлық өлкеге тән болғаны байқалады. Мысалы, «жақсы 
ата, асыл тұқым» мағынасында «батыстық» сой сөзін Абайдың 
баласы Ақылбайдың тілінен табамыз, сол сияқты толағай сөзін 
Қазақстанның екінші қиырында жасап өткен Шал мен Дулат 
ақындардан кездестіреміз.

331

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: