Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша

339
алуы – бұл сөздіктердің нормалаушы емес, регистрациялаушы 
сипатынан деп табу керек.
Нормалаушы сипат болмағандықтан, кейбір ұғым атаулары 
әр сөздікте әртүрлі берілген. Мысалы: компанион сөзін 1897 
жылғы қазақша-орысша сөздік әмектес деп берсе, 1883 жылғы 
Букин сөздігі ортақ деп береді; лакей – бір сөздікте қызметші, 
шоры, екіншісінде – төлеңгіт, земледелец – 1893 жылғыда 
жер жыртушы, 1883 жылғыда диқан, егінші т.т. Әсіресе 
мұндай жарыспалылық қазақ даласына жаңа келген әр алуан 
әлеуметтік, мәдени құбылыстар мен зат атауларында көбірек 
ұшырасады. Сөз жоқ, бұл жерде сөздіктерді айыптауға әсте 
болмайды. Бұл сөздіктер үшін қазақ әдеби тілі нормаларын 
орнықтырып, заңдастырушы рөл атқаратын шақ ол кезде әлі 
тумаған-ды. Олардың барды барша тіркеп отырған қызметінің 
өзі – сол кездегі қазақ тілінің күй-қалпы (статикасы) үшін та-
рихи құбылыс.
8. XIX ғасырда шыққан сөздіктерде қазақ тілінің аса бай 
фразеологиясы жүйелі түрде берілмегенімен, оның үлгілері, 
кейбір сипатты түрлері орын алды. Бұл салада әсіресе салы-
стырма сөздіктер мен Ильминский сөздігі көзге түседі. Мыса-
лы, Радлов сөздігінде жол деген сөзтізбеде: ұлы жол, жол сай-
лады, жол бастады, жол берді, жол салды, жолдан қайтты, 
жол түсті, жол болсын, ауыр жол, жол тапты, жол аяқ, 
жол көрген кісі, айтқаның жол, жолы бар, жолы үлкен, жолы
қара деген тіркестер түсіндірілген. Әсіресе сөзтізбе қатысқан 
мақал-мәтелдерді қамту ниеті айтарлықтай. Радлов сөздігінің 
тек ж әрпінен басталатын сөздер аясында 27 мақал-мәтел 
қамтылған.
XIX ғасырдың II жартысында қазақ тіліне қатысты лекси- 
кологиялық ізденістер тек сөздіктер жасау тұсында емес, өзге 
сәттерде де орын алды. Қазақ халқының тарихы, этнографиясы, 
мәдениеті, әлеуметтік-экономикалық тұрмысы, поэзиясы тура-
лы жазылған мақалалар мен кітаптарда жүздеген қазақ сөздері 
келтіріліп, олардың мағынасы түсіндірілді, кейбіреулерінің 
этимологиясы ашылды. Әсіресе этнографияға қатысты атау-
лар мен тіркестер, аң-құстардың, ауру-індеттердің атаулары, 
музыка аспаптары мен ойын аттары қазақ даласы туралы сол 

340
тұста жазылған кітаптарда, мақалаларда, баспасөз беттерінде 
орыс, қазақ тілдеріндегі материалдарда едәуір кездеседі. Мы-
салы, Ш.Уәлиханов «қазақ халқының Геродоты» деп атаған 
А.И.Левшиннің (1799-1879) ең алғашқы қолжазбаларынан 
(Вестник Европы. - 1820. - Ч. 114) бастап, әйгілі «Описание 
киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» (СПб., 
1832) деген үш томдық еңбегінде қыруар қазақ сөзі қамтылып, 
олардың мән- мағыналары түсіндіріледі. А.Е.Алекторовтың 
«Народная литература киргизов» (Астраханский вестник. - 
1893, 1177) деген мақаласында батыр, бархан, кереге, келін, 
би, қымыз, жылқы, жігіт, домбыра, төре, курай, сандуғаш, 
қаймақ, қатық, ер, сайлау, барымта, ұран, той, ілу, жеңге, 
сәукеле, беташар, икулан (?), зекетші, байғұс, қобыз, ақын, сер-
кер т.т. ондаған қазақ сөздері келтіріліп, мағыналары ашылған, 
кейбіреулерінің орысша баламасы берілген.
Біздің байқауымызша, қазақ лексикасында ертерек кез-
ден терминдік сипатқа ие болған және сол терминдік мәнде 
күні бүгінге келіп ұласқан сөздер – заң-сот (юриспруденция)
саласындағы сөздер. Қазіргі заң-сот істеріне қатысты жаза, 
айыптау, қылмыс, ақықтау, куә, куәгер т.т. сияқты сөздер 
бұдан ең кемі екі-үш ғасыр бұрын да осы күнгі мәнде қолда- 
нылғанын байқаймыз. Қазақтың әдет-ғұрып заңының («Обыч-
ное право казахов») ауызша қалыптасқан «статьялары» өткен 
ғасырдың басынан бастап жиналып, олар жөнінде орыс тілінде 
мағлұматтар берілген. 1824 жылғы жиналған «Материалы по 
казахскому обычному праву и положения на них Омского вре-
менного комитета» дегеннің ішінде және 1846 ж. Орынбор 
шекара комиссиясының чиновниктері жинаған материалдар-
да, Григорьев, Валлюзектердің қатысуымен д’Андре жинап 
бастырған қазақтың әдет-ғұрып зандарында ондаған қазақша 
термин қамтылып, мағыналары ашылған.
Бұл фактілерді тіл тарихын танудағы құндылығы – олардың 
едәуірі сол өткен ғасырлардағы қазақ тілінің сөз байлығын, 
лексикалық ресурстарын танытады, бұл күнде ұмыт болған 
көне элементтердің сырын ашады.
Сөйтіп, XIX ғасырдың II жартысында едәуір жанданған 
қазақ лексикографиясы болды. Ол нормативтік мақсат көздей 

341
жүргізілмесе де, қазақтың сол тұстағы және одан бұрынғы 
дәуірлердегі сөздік құрамын есепке алып тізіп, хатқа түсірді, 
оның тақырыптық топтарын көрсетті, жаңа-көне сөздердің 
берген мағынасын танытты. Әрине, бұларды қазақтың көркем 
әдебиет қайраткерлері пайдаланып, кәдеге асырмағанымен, 
олар орыс тілінен аударма ісінде, мерзімді баспасөз бен ресми 
іс-қағаздары тілінде жәрдемін тигізгені сөзсіз. Сөйтіп, едәуір 
дамыған лексикографиялық жұмыстар өз кезеңінде қазақ 
тілінің әрі қарайғы әлеуметтік қызметіне септігін тигізіп, оның 
дамуына үлес қосты.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: