Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша

97
Келе-келе байтақ сөзінің алғашқы мағынасы күңгірттеніп, 
«кең, ұшы-қиыры жоқ, барлық» деген мәнге ие болып қалған: 
байтақ дала – кең дала, байтақ өлке – кең өлке, ұлан байтақ.
Соқта сөзі қазіргі «шәкірт» мағынасында тек қазақ пен 
ноғай әдебиетінде сақталған деп Сәкен Сейфуллин атап өтеді
103
. 
Қазірде де қолданыста бар, мағынасы да айқын ару сөзін 
ертедегі нұсқалардан жиірек кездестіреміз, мұнда бұл сөз екі 
түрлі мағынада келеді: бірі – жеке тұрып, «сұлу, көрікті әйел, 
сүйікті қыз, жар» деген мәнде. Доспамбет жырау өз портретінің 
бір жерінде: «Алғаным Әли ағаның қызы еді, Қас арудың 
өзі еді» десе, екінші бір жерінде: «Зерлі орындық үстінде, 
Ал шымылдық ішінде Тұлымшағын төгілтіп, Ару сүйдім – 
өкінбен» дейді. Сонымен қатар ертедегі қазақ әдебиеті тілінен 
ару ат, ару ұл, ару батыр деген тіркестерді де ұшыратамыз: 
«Ақтабан ару торы ат жайлаған» (Шобан). «Айсұлдың ару 
Әметі тұрғанда» (Шалкиіз). Бұл күнде ару ат, ару батыр де-
гендер құлаққа жат естіледі. Қазірде ару сөзі әйелге, көбінесе 
пәк сұлу қызға қатысты қолданылса, бұрын бұл сөз «жақсы, 
мінсіз, асыл» деген ұғымда да келіп, ат, жігіт сөздерімен 
тіркесе алғанын көреміз. Оның бұл жұмсалысы бұрынғы «таза, 
кіршіксіз, пәк» деген түпкі семантикасынан ауысқан.
Бұлардың барлығы да бір алуан сөздердің бұдан үш-төрт 
ғасыр бұрынғы мағыналары (жұмсалуы) қазіргіден біраз өзге- 
ше болғанын танытады. Және бірқатар сәттерде ертеректегі 
қазақ әдеби тілінің кейбір лексикалық нормалары ортағасыр- 
лық түркі әдеби тілдерімен сай түсіп жататынын байқаймыз. 
Мысалы, озу, қарындас, жұрт, ауыр, алып, ару, игі сөздері 
Хорезм, Алтын Орда ескерткіштерінде де, Мамлюк ескерт- 
кіштерінде де осы мағынада қолданылған. Мұның себебін, 
бір жағынан, ортағасырлық түркі әдеби тілдері мен жазба 
әдебиетінің қазақ халқын құраған ру- тайпалардың рухани-
мәдени өмірінде де белгілі орын алғанынан іздесек, екіншіден, 
орта ғасырлардағы түркі әдеби үлгілерінің де, ертедегі қазақ 
әдебиетінің де негізгі тілдік базасы – халықтың ауызекі сөйлеу 
тәжірибесі болғандығынан іздеу керек шығар.
Көне элементтердің үшінші тобы – тарихи сөздерге (исто-
ризм деп аталатын) келсек, оларға жоғарыда сөз болған көне 
103
Сейфуллин С. Шығармалар. - Алматы, 1964. - VI т. - 328-б.

98
қару-жарақ атаулары, қоғамдық-әкімшілік терминдері, сол кез- 
еңдегі қазақ қауымының күнкөріс-тіршілігіне байланысты 
тұрмыстық лексика топтары жатады. Бұлардың ішінде садақ, 
кіреуке, дулыға, талыс сияқты бұл күнде жалпы мағыналары 
белгілілері де бар, сонымен қатар тондық, ала, сақетер, құспен 
сияқты қазірде түсініксіздері де бар. Қазіргі қазақ әдеби тілінде 
қолданылмайтын кейбір тұлғаларды көне сөздер деуге де бол-
майды. Мысалы, Асанқайғыдағы: «Көркіменен сәндеген, Сұлу 
үнмен үндеген» деген жолдардағы көрсетілген сөздер (сәнде- 
ген, үндеген), әрине, көне емес.
Міне, XV-ХVII ғасырлардағы қазақтың ауызша дамыған
төл әдеби тіліндегі бұл күнде көнерген элементтер қатарына 
жататын лексикалық топтардың жалпы сипаты, түрлері, тегі –
осы баяндалғандай. Бұл дәуірлерде көне сөздер мен көне тұр- 
ақты тіркестер әлдеқайда молырақ болуға тиісті, бірақ ауызша 
сақталуының ерекшелігінен бұлар сан жағынан едәуір кеміген.
Сөз етіп отырған дәуірлердегі әдеби үлгілердің тілінде көне 
сөздердің сақталуына бірнеше жағдай себеп болған. Біріншісі – 
көркем туындының поэзия түрінде болғандығы. Ұйқас, өлшем 
тәрізді өлең шарттары көп сәттерде мәтінді өзгерте беруге 
жібермейді. Буын саны кем не артық шығып, немесе ұйқасы 
келмеген сөздер қаншама жақсы, түсінікті болғанымен, бей-
таныс көненің қалдықтарын ығыстыра алмауы мүмкін. Оның 
үстіне қазақ тәжірибесінде өлең сөзді жаттаушы (жеткізуші) 
оны естіген қалпында қабылдауды машық еткен. Сондықтан 
кейбір бейтаныс сөздер мен тұлғаларға ол көп мән бермеуі де 
ықтимал. Бұған мәтін ішіндегі бірді-екілі сөздің шығарманың 
тұтас мазмұнын, идеясын, көркемдігін түсініп сезінуге 
пәлендей нұқсан келтірмейтін фактісі де себеп болса керек.
Екінші себеп (фактор) – ертедегі әдеби үлгілердің ішінара 
қолжазба түрінде сақталуының да орын алғандығы деп топ-
шылаймыз. Етек алып, дәстүрге айналмағанымен, қазақ қауы- 
мында да әр алуан мұраларды (айталық, тек өлеңдер ғана емес, 
шежіре мен шешендік сөздер сияқтыларды да) жазба түрінде 
сақтау фактісі болған. Әсіресе XIX ғасырдың өн бойында 
қолжазба дәптерлер таралып келгенін сол мұралардың тілі 
бір дәлелдесе, осы тұста орыс зерттеушілері айтқан (жазған) 
сөздер екі дәлелдейді. Мысалы, XIX ғасырдың соңғы ширегін- 

99
де қазақ халқының тілі, мәдениеті, этнографиясы, шаруашылы- 
ғы т.б. жайында жарық көрген әдебиеттің библиографиясын 
жасаған ағартушы А.Алекторов қазақтарда XIX ғасырдың 
екінші жартысында қолжазба дәптерлердің бар болғанын 
білдіреді. Шалкиіз, Қазтуған өлендерінің XIX ғасырдың соңы 
мен XX ғасырдың бас кезінде баспа бетіне жариялануының 
өзі ішінара қолжазба материалдарға сүйенгені хақ. «Шайыр», 
«Жақсы үгіт», «Мұрат ақынның Ғұмарқажы ұғлына айтқаны» 
сияқты XIX ғасырда жарық көрген жинақтарды бастырушы-
лар тек ауызша жырланғаннан жиылған материалдарды ғана 
емес, әлдеқалай сақталған дәптерлерді де пайдаланған тәрізді. 
Өйткені мәтіндер барлығында бірдей, бір-біріне дәлме-дәл 
түсіп отырады.
Көне сөздер мен көне поэтикалық құралдардың сақтал- 
уына себеп болған үшінші фактор – әдеби тіл нормаларының 
тұрақталып, қалыптасу қасиетіне ие екендігі. XV-ХVII ғасыр- 
лардағы, тіпті кейбірі одан да арғы дәуірлердегі жеке образ- 
дардың (поэтикалық жүк арқалаған сөздер мен тіркестердің) 
өміршеңдігінен, тұрақтылығынан олар бір дәуір аясында
қалмай, кейінге ұласа берген. Кейде тіркес ішіндегі жеке эле- 
менттердің көнергендігіне, түсініксіздігіне қарамай, жалпы
образ таныс дүние ретінде қолданыла береді. Мысалы, тол- 
ғамалы деген сөздің кейінгі замандардағы қазақ тілі үшін 
«оралған, сабы бірдеңемен оралған» деген мағынасы көмес- 
кіленгеніне қарамастан, толғамалы ақ сүңгі, толғамалы найза 
тәрізді тіркестер әбден тұрақталып, қазақтың көркем поэзия-
сы тілінде күні кешеге дейін (Махамбет, Шернияздарға дейін) 
орын алып келген.
Бір алуан сөздердің біз әңгіме етіп отырған дәуірлер тілін- 
де қазіргіден өзгеше мағынада жұмсалуы – сөздің мағыналық 
өзгерісінің (дамуының) нәтижесі. «Қарындас», «әскер» 
мағынасындағы қол, ауыр, ата, ару, ойын сияқты сөздердің 
мағыналары бірте-бірте тарылып, олардың өзге сөздермен 
тіркесу аясы шағындалған. Керісінше, кейбір сөздердің қосал- 
қы немесе жаңа мағыналары пайда болған. Мысалы, жұрт
сөзі бұрынғысынша жалпы «ел, халық» дегенмен қатар, «көш- 
кен ауылдың орны» және «жалпы адамдар» (жұрт не демейді? 
деген сияқты сөйлемдерде) деген тәрізді ұғымға ие болған.

100
Бірқатар сөздердің қазіргіден мағына өзгешелігінің және 
бір себебін XV-ХVI ғасырлардағы қазақ поэзиясы тілінің де 
ортағасырлық түркі әдеби тілдерімен, оның ішінде Алтын 
Орда, Хорезм ескерткіштері тілдерімен іліктестігінен деп топ- 
шылауға болады. Бұл іліктестіктің тамыры ол тілдердің қай-
қайсысының да қайнар көзі халықтың ауызекі сөйлеу тілі мен 
ауыз әдебиеті дәстүрлеріне қатыстылығында болса керек. Мы-
салы, біздің нұсқаларымыздағы аға, жүмле, абадан, жазы, игі, 
ауыр, ару сияқты сөздер мен бір алуан грамматикалық тұлғалар 
осыны көрсетеді.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: