Қазақстан Президенті Нұрсұлтан назарбаевтың Қазақ хандығының 550 жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі

49
Гуманитарлық салада тәуелсіздік жылдары пәрменді зерттеле 
бастаған  қазақ  диаспорасы  мәселесін  ғылыми-теориялық  және 
әдіснамалық тұрғыдан қарастыру ауқымында терминологиялық 
және әлеуметтік-гуманитарлық, этномәдени қолайлылығы үшін 
этностық ирреденттерді әдетте «диаспора» немесе «шет елдерде 
тұратын  отандастарымыз»  сияқты  жалпылама  терминдермен 
атауға  болатындығы  жөнінде  түсініктер  ғылыми  тұрғыда 
жан-жақты  дәйектелгені  жөн.  Шетел  қазақтары  өміріндегі 
заманауилық  мәселелер  мен  саналуан  қырлар  негізінен  нақты 
күйде диаспоратану  мәселелерімен айналысатын зерттеушілерге 
белгілі, 
дегенмен 
оның 
аксиологиялық 
қырларының 
маңыздылығын нақтылай түсу керек.
Қазақстан  кейбір  ТМД  елдері  сияқты,  өзіндік  жолын 
отандастармен  байланыс  мәселесін  саралап,  шектен  шықпай, 
байыппен  қарастыруда,  сөйтіп  қайсы  бір  орташа  сипаттағы 
нұсқаны табуға тырысуда екені белгілі. Біздің мемлекетіміз бір 
жағынан, қоныстанушыларды елге шақырады, екінші жағынан, 
Отанынан тыс шетелдердегі өз ағайындарын біршама қолдауға, 
олармен  байланысты  тәртіпке  келтіруге  тырысады.  Сөйтіп, 
қоғамның  дамуының  қазіргі  кезеңінде  репатриация  мәселесіне 
біздің  мемлекетіміз  бұрынғы  басымдық  танытатын  көзқарасты 
енді теңгерімдірек саясатқа ауыстырғаны байқалады.
Көптеген  этностық  қазақтар  өздерінің  шетелдерде,  көп 
миллион  диаспора  арасында    тұрып  жатқан  жағдайын  ұлттық 
және  тарихи  әділетсіздік  есебінде  күйзеліспен  қабылдайтыны 
анық,  сондықтан  бұл  мәселенің  этнопсихологиялық  қыры  бар 
екендігі  айқын.  Қазақ  диаспорасындағы  тұрмыстарын  қазіргі 
кезеңде  тек  бірыңғай  ұлттық  қасірет  ретінде  бағаламай,  өзге 
жерлерге  өз  ділі  мен  ұлттық  мәдениетін  әкеліп,  оны  бекіте 
отырып, қазақ халқының басқа аймақтарға еніп және тамырын 
кеңінен  тарату  мүмкіндігі  деп  бағалауға  болатындығы  жаңаша 
сипатта тұжырымдалғаны жөн. 
Қазіргі  тарихи  кезеңде  барлық  елдерде  жаһандану 
құбылыстарының  ауқымы  мен  әлеуметтік  дүниенің  жаңғыру 
мен  жаңару  үрдістері  пәрменді  түрде  кеңейіп    келетіндігін 
байқаймыз. Сонымен қатар жаңару процестері ұлт мәселесіне де 
қатысты көрініс беретіндігі белгілі. Жалпы этникалық болмыста 
қордаланған  күрделі  мәселелерді  шешумен  әлемдегі  және 
еуразиялық  кеңістіктегі  мәдениетаралық  өзара  қатынастардың 
тағдыры астасып жататындығы айқын және ол үдеріс шетелдегі 
қандастарымыздың өмір кеңістігін үйлесімдендіруге өз ықпалын 
тигізеді.
Қазақ  диаспорасының,  яғни  шетел  қазақтарының  қазіргі 
тарихи кезеңдегі маңызды құндылықтарына ғылыми сараптама 
жасаудың  өзіндік  өзектілігінің  әлем  күрделіне  түскен  сайын 
маңызы  артып  отыр.  Оның  бірнеше  себептері  бар:  алдымен, 
еліміздің  саяси,  мәдени  тәуелсіздігімен  қатар  оның  тарихи 
санасында  ерекше  қасиеттер  мен  басымдылықтар  орныға 
бастады, тарихи жолдарымызды жаңаша зерделеуге бет бұрдық. 
Еліміз өзінің тарихи болашағына үлкен стратегиялық жоспарлар 
жасап,  шетелдердегі  әрбір  қандастарымыздың  тағдырына 
барынша  көңіл  бөліп,  оның  жеке  өмірінің  халықтың  ділімен, 
тарихи Атамекенімен етене астарласып жататындығына барынша 
назар аударыла бастады.
Еуразиялық  интеграцияға  біршама  жақын  Ресей,  Моңғолия 
және Қытайдағы қазақтардың өмір сүру салтындағы құндылықтар 
жүйесінің  әртүрлі  ерекшеліктері  мен  ділдік  сипаттамаларына 
айырықша  көңіл  бөлінгені  абзал.  Көрші  елдер  болып  саналатын 
Өзбекстан,  Қырғызстан  және  Түркіменстан  сияқты  елдердегі 
қазақтар жайлы мәліметтер жүйелі топтастырылып отырылуы тиіс. 
Бұрынғы  ғылыми  зерттеулерде  негізінен  қазақ  диаспорасы 
туралы  мағлұматтар  жинау,  қазақтардың  Қазақстанға  қоныс 
аудару мәселесіне көңіл бөлініп келсе, енді ғалымдар арасында 
олардың дүниетанымының тереңінде жатқан мәндік-мағыналық 
ұстанымдарды  анықтауға  бетбұрыс  жасалынуда.  Мәселен, 
әлемдік экономикалық және экологиялық дағдарысқа жетелеген 
түбегейлі себептер адамзат руханиятының шешілмей келе жатқан 
құндылықтық  бағдарларымен  байланысты  екені  теориялық 
тұрғыда маңызды. Әлеуметке негізінен тұтынушы психологияны, 
күш  идеологиясын  алға  тартқан  жаһандану  заманы  көбінесе 
өзара  көмектен  гөрі  өзара  бәсекелестікті  алға  шығарды.  Кез 
келген адамның жеке даралылығы қазіргі жаһандану үрдістерінің 
ауқымында    тұтынушы  қоғамның  құндылықтарын  басымдық 
еткен  мәдени  ағымдардың,  технократиялық  түсніктердің 
толқынына жұтылып кетуде.
Бұл  жерде  ерекше  айта  кететін  жайт:  әлемде 
шығармашылықтың  коммерцияланған  түрі  белең  алып,  барлық 
жерлерде  жалаң  прагматизм  мен  экономикалық  тиімділік 
принцитері бекітіле түсуде екенін атап өту керек. Ол өз кезегінде 
диаспора  сияқты  шағын  этникалық  қауымдастықтарды  өзіндік 
өмірлік  қыспаққа  алатын  құбылыс,  сондықтан  этникалық 
қауымдастықтар  үлкен  үдеріске  бейімделу  жолында  көптеген 
дәстүрлі  шынайы  бірегейленген  қасиеттерін  жоғалтып  алу 
қаупіне ұшырайды. Ол дегеніңіз дүние өзгермеуі керек, немесе 
тек дәстүрге сүйену қажет деген дәйекті білдірмейді. Тек жаппай 
болып  жатқан  өзгерістер  ауқымында  этникалық  төлтумалыққа, 
ерекшелікке  нұқсан  келмегені  абзал.  Жапон  халқының  «жапон 
рухы және батыстың технологиясы» деген ұранында мағына да, 
өнеге де бар. Қазақ хандығының 550 жылдығын мемлекетімізде 
атап өтілуінің түпкі астарында ұлттық тәуелсіздікке деген құрмет 
пен парыз жатқандай.
Этникалық  мәселелердің  рөлінің  күшеюі  өз  халқының 
мәдениетіне  деген  қызығушылықты  оятатын  этникалық  сана-
сезімнің  өсуімен  байланысты  және  бұл  этникалық  белгілердің 
тұлғааралық,  ұлтаралық  және  мемлекетаралық  қатынастарда 
үстем  болуы  этникалықтың  белгілердің  саясаттандырылуына 
алып келеді. Міне осыдан келіп әлеуметтік ортада этносаралық 
шиеленістер, күрделі мәселелер туындауы ғажап емес.
Этникалық  белгінің  тым  саясаттандырылуы  ең  алдымен 
өтпелі  қоғамдарда,  қоғамның  экономикалық  өмірінің 
дағдарысының,  жұмыссыздық  пен  әлеуметтік  бәсекелестіктің, 
қоғамдық шиеленістің өскен тұсында, дағдарыстың айқын көрініс 
берген шағында жүзеге асады. Бұл этносаралық қатынастардың 
бұрынғы  саяси,  құқықтық,  идеологиялық  және  экономикалық 
реттеушілерінің  түбегейлі  бұзылуы  және  жаңасының  бірден 
үйлесімді сипатта қалыптаспауы салдарынан болады.

50
Міне,  қазақ  диаспора  мәселесіне  деген  қызығушылық  осы 
қырларды айқындай түсуге бағыттайды. Яғни халықтар арасына 
жік  түсіру,  немесе  бір  ұлттың  мәселесін  басқа  мәселелерден 
жоғары  биіктету  ниеті  жоқ  екені  айқын.  Сондықтан  таза 
ғылыми  негіздегі  еңбектердің  Қазақстан  Республикасындағы 
басқа  да  ұлт  және  ұлыс  өкілдеріне  барынша  теориялық 
мағынадағы  маңыздылығы  бар.  Осындай  бағыттағы  көптеген 
тұжырымдардың  ғылыми-практикалық  мәнділігі  де  жоғары 
болады [2, 185 б.] 
Қазақ диаспорасы – қазақ ұлтының құрамдас бөлігі. Егеменді 
еліміздің  жаңа  ұлт  саясаты  шеттегі  қандас  бауырларымыздың 
мұқтажын қоса камтып, оларға мемлекеттік қамқорлық жасағаны 
жөн.  Қазірге  келгенде  қазақ  диаспорасы  туралы  Мемлекеттік 
бағдарлама белгілі бір деңгейде іске асуда.   Алдымызда қазақ 
диаспорасының  өкілдерінің  білім  алуын  құқықтық  жағынан 
қамтамасыз ету міндеті тұр. Осыған орай Ресей мен Өзбекстанда 
тұратын  жастарды  тиісті  оқулықтармен  қамтамасыз  ету,  ана 
тілін сақтау сияқты келелі мәселелер тезірек шешуді қажет етеді. 
Шеттегі қазақтар, қытай, ағылшын, парсы, француз, неміс, араб 
тілдерін игерген.  
Қазақ диаспорасында ұлттық дәстүрлер, салт-саналар, этнос 
мәдениеті  сақталуымен  қатар,  ұлт  тарихын  зерттейтін  ғылыми 
дәстүр де қалыптасқан. Сондықтан үзіліп қалған рухани-мәдени 
байланыстарды қайта жаңғырту мәдениетіміз бен тарихымыздың 
жаңаша  түрлеуіне  ықпал  етері  сөзсіз.  Олардың  өз  халқының 
қайталанбас  руханилығын,  этникалық  тұтастығын  сақтап 
қалу  себептері  —  оның  қайта  жаңғыруына  тарихи  мүмкіндік 
туатынына деген сенім мен өз тағдырының иесі болатындығын 
шексіз  қалаушылық  еді.  Осының  барлығы  —  шет  жерлердегі 
қазақтар дың ұлтына деген тамаша құштарлығы, махаббаты. Осы 
жерде  бір  айта  кететін  мәселе  —  Қытай  сияқты  шетелдердегі 
қазақтардың  төте  жазуды  тұтынатындығы  болса,  Түркия  және 
Еуропада латын әліпбиі екендігін ескерген жөн. 
Қазақстан  Республикасы  өзінің  тәуелсіздік  алған  күнінен 
бастап,  қандай  қиын  жағдайға  тап  болғанына  қарамастан 
сырттағы  қандастарымызға  қамқорлық  жасауды  назардан 
тыс  қалдырған  емес.  Елбасымыз  Н.Назарбаевтың  шетелдегі 
қазақтар  тұратын  мемлекеттер  басшыларымен  кездесулерінде 
қандастарымыздың хал-жағдайына қатысты мәселелер сан мәрте 
ресми түрде қозғалды. Ауғанстандағы ауыр жағдайға тап болған 
қандастарымызға ұшақ жіберіп, көшіріп алуымыздың өзі тәуелсіз 
ел болып, етек жаба бастағанымыздың белгісі. Қазақстан қазіргі 
кезеңде  өзінің  тәуелсіздігін  нығайта  түсуімен  қатар  алыс  және 
жақын  шет  елдердегі  қазақ  диаспорасына  ерекше  көңіл  бөліп 
отыр. Бірақ бұл мәселелінің өз шешімін табуға тиісті қырлары 
біршама бар екені белгілі.
Шет елдерде (тiптi, Ресейдiң өзiнде де) қазақстандықтарды 
«қазақтар»  деп  атай  бередi.  Олар  үшiн  өзге  ұлт  өкілдері 
болған  атақты  спортшыларымыз  да  қазақ,  бiр  ойыншымыздан 
басқасының  бәрi  өзге  ұлттың  өкiлдерiнен  құралған  хоккей 
командамыздың  бәрi  де  қазақ  болып  табылады. 
Ата  тегiн  қазбаламай,  әр  елдiң  азаматын  сол  елге 
ат  берiп  отырған  ұлтқа  телiп  рәсiмдеу  әлемдiк 
түсiнiкте  қалыптасқан  дәстүр.  Мұны  әлгi  азамат 
намыс  көрмейдi.  Керiсiнше,  оны  мақтанышпен 
қабылдайды.
Осы дәстүр Қазақстанның өз iшiнде де тезiрек 
қабылданып, орнығуы үшiн бiз – қазақстандықтар 
төмендегiдей  кейбiр  әлеуметтiк  ақиқаттарды  
анық  түсiнiсiп  алуымыз  керек.  Қазақстан  –  қазақ 
ұлтының жер бетiндегi жалғыз қайталанбас отаны, 
мемлекетi, бiрақ ол өз азаматтарының ұлтына, тiлiне, 
сенiмiне  қарамай,  бәрiнiң  бiрдей  тең  құқықтарын 
қамтамасыз  етедi.  Демократиялық  мемлекеттiң 
түпкi  мақсаты  теңдiк  пен  бостандықтың  iштей 
үйлесiмдiлiгiн  қамтамасыз  етедi.  Белгiлi  бiр 
аумақтарда  шоғырланып  қоныстанған  этникалық 
топтардың  тiлi  мен  мәдениетiнiң  дамуына 
қамқорлық жасайды. 
Қазіргі заманда алыс және жақын шетелдердегі 
отандастарымыздың  өмір  тіршілігін,  руханият 
әлемін ғылыми тұрғыдан жан-жақты қарастырудың 
мүмкіндіктері  кеңеюде.  Өткен  ғасырдың  соңына  таман  қазақ 
жеріне келген саяси және мәдени тәуелсіздіктің қоғам тарихында 
біршама жасампаз мүмкіндіктерді ашқанын, көптеген шектеулі 
дүниелердің  ғылыми  зерттеулердің,  әлеуметтік  практиканың 
нысанына  айнала  бастағаны  белгілі.  Қазіргі  таңда  қазақ 
диаспорасының  өзіндік  санасының  дамуы  аясындағы  рухани 
сабақтасу мәселесін қарастыру да өзінің заманауи маңыздылығын 
арттырып  отыр.  Себебі,  шетелдегі  қазақтардың  рухани 
кеңістігінде  ұлттық  мәдениетіміздің  кейбір  төлтумалық  мәйегі, 
дәстүрлі  жәдігерлері  барынша  бірегейлікпен  сақталған  жерлер 
де  баршылық.  Мәселен,  осы  тұрғыдан  алғанда  көрші  жатқан 
Моңғолия,  Қытай,  Өзбекстан,  Түркіменстан  және  Қырғызстан 
елдерін  атап  өтуге  болады.  Әрине,  этикалық  құндылықтарға 
негізделген  ұлттық  болмысымыздың  басқа  ұлттар  арасында 
қағажуға  ұшырамай,  басымдылық  танытатын  мәдениетке 
толықтай жұтылып кетпей әрі қарай өрбуі этникалық келбеттің 
болашағы үшін маңызды.  
Жоғарыдағы  өзара  мәдени  қатынастардың  жаңа  қырлары 
анықталуда  және  ол  негізінен  құндылықтық  бағдарларымызды 
қайта қарау мәселесімен байланысып жатады. Мәселен, қөптеген 
этнологиялық,  әлуметтік  және  саяси  күрделі  мәселелердің 
терең  астарлары  мен  шешімдері  осы  өзара  байланыстарды, 
ықпалдасуларды  тиімді  нұсқада  дамытуда,  өрбітуде  болып 
отыр.  Сондықтан,  қазақстандық  қоғамды  өркениетті  дамыту 
жолындағы  қадамдармен  қатар  елімізде  гуманитарлық  және 
инновациялық  білімді  тарату  аясында  қазақ  диаспорасының 
зерттеуге  қатысты  көптеген  қайшылықты  мәселелер  барынша 
жан-жақты  анықталуы  тиіс.  Мәселен,  көптеген  елдерде 
қандастарымыз  ассимиляция  үрдістерінің  ауқымына  барынша 
еніп  бара  жатқаны,  кейбір  жастардың  өздерінің  этникалық 
өзіндік  санасына,  тіліне,  діліне  салқынқандылықпен  қарай 
бастағаны алаңдатады.  Жалпы этникалық болмыста қордаланған 
күрделі құқықтық мәселелерді шешумен әлемдегі және еуразиялық 
кеңістіктегі  мәдениетаралық  өзара  қатынастардың  тағдыры 
астасып  жататындығы  және  ол  шетелдердегі  қандастарымыздың 
өмір  салтына,  этникалық  дүниетанымына  және  құндылықтар 
дүниесіне және бағдарларына ықпал ететіндігі анық.
Сонымен, неге біз мемлекетімізді құрып отырған Қазақстандағы 
жетекші  ұлт  –  іштегі  және  сырттағы  қазақ  халқының  тарихын, 
ежелден  тамыр  тартқан  мәдениетін,  философиялық  және 
әлеуметтік ойын, ардақ тұтқан құндылықтарын өзіміз танып қана 
білуге  тиістіміз.  Қазақ  мәдениетін  әлем  мойындауы  тиіс.  Соның 
арқасында  өзге  отандастарымызға  ақиқатты  ұғындырып,  ортақ 
тарихи  сана  қалыптастырамыз.  Кезінде  қолға  алынған  «Мәдени 
мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан азаматтарының еліміз 
бен жеріміз тарихы туралы түсінігін кеңейтіп, қазақ халқының сан 
ғасырлық өркениеті мен мәдениетінің жауһар үлгілерін көпшілік 
білетіндей мүмкіндік жасады. Әрине, бұл жобаны енді әрі қарай 
насихаттау мәселесі алда күтіп тұр. 

51
1.  ШәкәРІМ ҚАжЫНЫҢ сәБЕҢЕ хАТЫ
Қазақ  әдебиетінің  тарихында  ХІХ  ғасырдың  соңы  мен 
ХХ  ғасырдың  басында  ғұмыр  кешкен,  Абайдың  ізбасар 
шәкірт  інілерінің  бірегейі,  абыз  ақын,  озық  ойшыл  Шәкәрім 
Құдайбердіұлының орны бөлек.
Алматыдағы  С.  Мұқанов  мұражай-үйінің  қорында 
Шәкәрімнің  1931  жылы  3  ақпанда  “Елсіздегі  Саят  қорада 
жазылды” деген анықтамасы бар, “Ардақты Сәбит бауырым!” деп 
басталатын хаты, фотосуреті және бір кітабы сақталған. Бұл хат, 
кітап және фотосурет көп ойларға жетелейді. Шәкәрім мен Сәбит 
арасындағы  қарым-қатынастан    әр  алуан  сыр  суыртпақтауға 
сұранып тұр.
Ең  алдымен  фотосурет  жөнінде    мағлұмат    берейік. 
Біріншіден, бұл фотосурет – көшірме емес. Түпнұсқа! Екіншіден, 
фотосуреттің  ерекше  құндылығы  –  сыртындағы  Шәкәрімнің 
кирилл  жазуымен  орысша,  араб  жазуымен  қазақша  қалдырған 
қолтаңбасында!
Енді  ретімен  баяндайық.  Суреттегі  Шәкәрім  қажының 
басында  тақиясы  бар,  шапанының  қаусырмасы,  сол  жақ 
өңіріндегі  екі  түймесі  анық  көрініп  тұр.  Сақалы  қауғадай  һәм 
қалың, қырау шалғаны да байқалады. Суреттің төменгі жағында 
“К.Могилевцевъ.  Семипалатинск”  деген  жазу  өрнектеле 
қоршалған. Негізі, Шәкәрімнің дәл осы бейнесі қазіргі қауымға 
жақсы таныс. Соған қарағанда, мұндай фотосурет бірнеше дана 
болғанға ұқсайды. Бірақ, мұның артықшылығы: ешқандай ретуш 
жасалмаған,  суретші-өңдеушінің  қыл  қаламы  тимеген,  тіпті, 
маңдайындағы әжіміне дейін айқын көрінеді.
Фотосуреттің  сыртында  –  қағаз,  қалам,  фотоаппарат, 
картиналардың  коллаж  суреті  және  орта  тұсында  тағы  да 
“Фотография  К.Н.Могилевцева”  деген  жазу  оқылады.  Төменгі 
қапталында  “Семипалатинскъ”  деген  сөз  ірі  әріптермен,  оның 
астында  кіші  әріптермен  “Уголъ  Областной  и  Казначейской 
улицъ.  Против  Волжско-Камского  банка”  деп  жазылған. 
Шәкәрімнің кирилл және араб әріптерімен қалдырған қолтаңбасы 
осылардың үстіне түссе де, одан бері ғасырға жуық уақыт өтсе 
де айқын сақталған. Мәтіні мынадай: “Любезному брату Тугрулу 
Ибрагимовичу на добрую память от Шах-карима Худайбердина. 
15 февраля 1912 г.”. “Сүйүклі баурым Тұғрұл Ибраһим марқұм 
ұғлына  ұмытпас белгі үшін. Шах-карим Хұдайберді ұғлынан. 15 
февралде 1912 жылы”.
Бұл 
фотосуретті 
Шәкәрім 
Абайдың 
ұлы  Тұрағұлға,  өзінің 
бауырына 
сыйлағанына 
ешқандай  күмән  болмаса 
керек. 
С.Мұқановтың 
қолына 
қалай 
тигені 
белгісіз.  Бәлкім,  өткен 
ғасырдың 
отызыншы 
жылдары 
Алматыда 
қызмет  істеген  Бағдәулет 
Құдайбердіұлынан  алған 
шығар…  Қалай  болғанда 
да  құнды  қолтаңбасы  бар 
фотосуреттің  сақталғанын 
айтсаңызшы!
Енді 
хат 
мәтініне 
үңілейік.    “11  /ХІІ-да 
жазған  хатыңызды  жаңа 
ғана  алдым.  Бүгін  Аягөзге 
жүрмек  адамнан  осы  хатты  асығыс  жаздым”  деуіне  қарағанда, 
бұл  –  Шәкәрімнің  жауап  хаты.  Яғни,  мұның  алдында  Сәбит 
Мұқанов Шәкәрімге арнайы хат жазған. С.Мұқанов 1930 жылы 
Мәскеудегі Марр атындағы Тіл білімі институтының аспиранты, 
1931 жылы БКП (б) жанындағы Қызыл профессура институтына 
түсіп, оны 1935 жылы бітіреді. Яғни, 1930 жылы 11 желтоқсанда 
Шәкәрімге  хат  жазған  тұсы  Мәскеуден  келіп,  қайтадан  кетуге 
дайындалып  жүрген  кезі  болса  керек.  Шәкәрімнің  хатынан 
аңғаратынымыз  –  Сәбит  оның  қолжазбалары  мен  кітаптарын 
сұратқанға  ұқсайды.  “Қолымда  барынан  біраз  ғана  жазбамды 
жібердім, - дейді Шәкәрім. – Олар: Бәйшешек бақшасы, Нартайлақ 
әңгімесі, Қазақтың түп атасы, (жыйырма бес жасымда жазған) – 
Бозбала мен кәрілік, (отыз екі жасымда жазған) баламен айтысып 
жеңілгенім.  Қолымда  қаражаттық  ақша  жоқтығынан  бұларды 
өзіңіз почта қаражатын төлеп алар деп доплотной қылдым. Бұрын 
басылған;  Қазақ  айнасы,  Еңлік  –  Кебек,  Қалқаман  –  Мамыр 
деген өлеңдерімді әрбірінен өз қаражатыммен 1000 (егземпляр) 
дана  бастырып,  елге  таратып  едім,  Қазақ,  қырғыз,  қалмақ, 
түрік  шежіресін  де  бір  мың  бастырып  таратып  едім.  Соларды 
балаларға  іздетіп,  шежіренің  бір  жыртылып  қалғаны  табылып; 
бұрынғы  басылғанында  қате  бар,  әм  қосылмаған  сөздер  бар 
болғандықтан көшіріп жатырмын түзетіп. “Әділ, Мәрия” деген 
романымның  көшірмесі  Алматыдағы  осыннан  барып  қызметке 
әділғазы  ҚАйЫРБЕкОВ  1955  жылдың  10  қаңтарында  Шығыс  Қазақстан 
облысы Тарбағатай ауданының (бұрынғы Семей облысы Ақсуат ауданының) Қожагелді 
ауылында  туған.  Ақын,  әдебиеттанушы.  ҚР  Мәдениет  қайраткері,  Халықаралық 
“Алаш”  әдеби  сыйлығының  лауреаты.  Филология  ғылымдарының  кандидаты.  10 
томдық шығармалар жинағы жарық көрген. 
  Әл-Фараби  атындағы  ҚазМҰУ-дың  филология    факультетін  1978  жылы 
тәмәмдаған.  Еңбек  жолын  С.Мұқановтың  әдеби-мемориалдық  музей-үйінде 
экскурсовод болып бастаған. Қазақ телевизиясының Жастар редакциясында редактор,  
“Лениншіл жас” (қазіргі “Жас Алаш”), “Халық кеңесі” газеттерінде мәдениет, әдебиет, 
руханият  бөлімдерінің  тілшісі,  меңгерушісі,  “Қазақ  елі”  газеті  бас  редакторының 
бірінші орынбасары – “Шалқар” қосымшасының редакторы, “Қазақ Энциклопедиясы” 
Бас  редакциясының  жетекші  маманы  болып  қызмет  атқарған.  2000  жылдан  бері  – 
Алматыдағы  С.Мұқанов  пен  Ғ.Мүсіреповтің  әдеби-мемориалдық  музей  кешенінің 
директоры. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы Поэзия кеңесінің төрағасы.
Төменде  қаламгердің  қазақ  халқының  ұлы  тұлғалары  Шәкәрім  және  Шоқан 
туралы  екі  зерттеу  еңбегін  назарларыңызға  ұсынып  отырмыз.  Бұл  зерттеулер  С. 
Мұқанов мұражай-үйінің қорында сақталған деректер негізінде жазылған. Сондай-ақ 
зерттеулерде белгілі ғалымдар еңбегінен үзінділер келтірілгенінде айта кеткен жөн.
әділғазы  ҚАйЫРБЕкОВ
ҰЛЫ ТҰЛғАЛАР ТУРАЛЫ ЕкІ әҢгІМЕ  

52
тұрған  Бағдәулет  Құдайбердіұлында  бар  шығар.  Оның  тұрағы 
Алматыда  Лепсинская  көшеде  №63.  Сол  балада:  Американың  
Бичер Стоу деген әйелі жазған құлдар тұрмысы жайынан, “Том 
ағай  балағаны”  деген  қазақшаға  аударғаным  бар  шығар.  Бірақ, 
оларды бастырам деп рұқсат алып еді. Ол екеуін бір баламыз өлең 
де қылып еді, табылса менің сөзше жазғанымды бастырғаныңыз 
мақұл, өлеңшесін өзіңіз білесіз. Қолымда “Шыныбақ әңгімесі” 
деген пьесеге аударуға лайықты бір романым бар болса да басқа 
кісі оқи алмастық шорнабай болғандықтан, көшірмей жіберуге 
болмайды.  Және  Пушкиннің  “Дубровский”  деген  романын 
қазақша өлеңге аударып, ана бір жылы Семейде бастырылып еді. 
Ол үйде бар еді, мынау адамнан жіберуге болмады.” 
С.Мұқанов  Шәкәрімнің  хатын  1952  жылы  мәшинкеге 
кирилл  жазуымен  көшіртіп  бастырады  да,  соңына  мынадай 
түсініктеме жазады: “Копиясы дұрыс. P.S. Бұл хаттың Шәкәрім 
Құдайбердіұлынікі  екенін,  біріншіден,  –  аталған  кітаптардан 
білдім,  екіншіден,  –  хатта  аталған  Бағдәулет  деген  баласы 
келіп  айтты.  Кітап  беріп  жібердім  деген  адамы  әкеп  берген 
жоқ.  Почтамен  салдым  деген  кітаптары  келген  жоқ,  баласы 
қолындағы кітаптарын берген жоқ. Хатқа “Мұтылған” деп қана 
қол қойылған. С.Мұқанов,. Қолы. 5/Ү – 1952 ж.” 
Мұражай-үйінің қорында Шәкәрімнің 1912 жылы Семейдегі 
“Жәрдем” баспасынан шыққан “Жолсыз жаза яки кез болған іс” 
(Самосуд или случайность) – “Еңлік-Кебек” деп аталған кітабы 
да бар. Жоғарыдағы хат мәтінінде бұл жөнінде “өз қаражатыммен 
1000  (егземпляр)  дана  бастырып,  елге  таратып  едім”  деп  қана 
мағлұмат  береді.  Шәкәрім  хатында  бұл  кітапты  Сәбитке  беріп 
жібергендігі жөнінде дерек жоқ. Соған қарағанда, С.Мұқановтың 
қолына бұл кітап басқа біреулер арқылы тиген және оны Сәбең 
ұзақ жылдар бойы жасырып сақтаған. Музей қорындағы Мағжан 
Жұмабаевтың  “Шолпан”  өлеңдер  жинағы  (1913  ж.),  Жүсіпбек 
Аймауытовтың  “Мансапқорлар”  пьесасы  (1925  ж.),  Міржақып 
Дулатовтың  “Бақытсыз  Жамал”  (1914  ж.)  романы  сияқты 
Шәкәрімнің “Жолсыз жазасы” да аса құнды мұралардың бірі. 
“Шәкәрім  Құдайбердіұлының  телегей-теңіз  мол  мұрасын 
ғылыми  тұрғыда  зерттеп,  танып-білуге  ақын  өмірі  мен 
шығармаларына  қатысты  архив  деректері  мен  архивтік 
документтердің маңызы аса зор һәм бағалы, – деп жазды 1988 
жылғы  27  желтоқсанда  шыққан  “Лениншіл  жас”  газетінде 
Қазақстан    Орталық    мемлекеттік  архивінің  аға  ғылыми 
қызметкері,  белгілі  әдебиетші,  тарихшы  ғалым  Бейсембай 
Байғалиев,  –  Солай  бола  тұрса  да  ақыннан  қалған  бір  парақ 
асыл  түпнұсқа  қағаз  назардан  тыс  қалғандай.  Бұл  –  Шәкәрім 
Құдайбердіұлының  1931  жылы  3  февраль  күні  елсіздегі 
Саятқорадан Сәбеңе (Сәбит Мұқановқа) жазған әйгілі хаты. Хат 
тексі осы жылғы (1988 жыл. Ә.Қ.) 
“Қазақ  әдебиеті”  газетінің  17 
июльдегі  санында  жарияланды. 
Өкінішке 
орай, 
ақынның 
әзірге  қолда  бар  бірден-бір 
қолтаңбасының  фотокөшірмесі 
газетке  жарияланбады.  Алайда, 
оқырман 
көпшілікті 
ақын 
қолтаңбасымен    таныстырып 
кетуі керек-ақ еді” 
“Асыл  түпнұсқа”  хаттың 
Орталық мұрағатта сақталуының 
сыры – С.Мұқанов өз қолындағы  
хаттар  мен  қолжазбаларды  көзі 
тірісінде 
шашау 
шығармай 
Орталық  мемлекеттік  мұрағатқа 
өз қолымен тапсырған. “… қолда 
бар  хаттарын  түгел  буып-түйіп 
архивке  өткізсе,  тура  141  том 
болыпты.  Қазақ  жазушысынан 
бұрын-соңғы  мұндай  көп  хатты 
көрмеген  архив  қызметкерлері 
қатты 
таңқалыпты 
және 
Сәбеңнің  осы  бір  қастерлі  іске 
ұқыптылығына өте-мөте ризалық 
білдіріпті” 
Рас, 
Сәбит 
Мұқанов 
кешегі  кеңестік  дәуірде  қазақ  жазушылары  арасында  таптық 
көзқарастың  ең  алдыңғы  қатардағы  насихатшысы  болған 
адам.  Өзі  жетімдіктің  тақсіретін  тартып,  байдың  жалшысы, 
бақташысы, тұлдыр кедей, батырақ болып жүргенде қол ұшын 
созған  кеңестік  жүйені  жан-тәнімен  жақсы  көріп,  жанашырым 
деп қабылдаған жан. Сол кеңестік жүйеге барынша адал қызмет 
етуге тырысқан. Сол жолда бұра тартқан, асыра сілтеген тұстары 
да  аз  емес.  Кейбір  кемшіліктері  мен  қателіктерін  уақыт  өте 
келе  түзетіп  те  отырған.  Әсіресе,  Сәбит  Мұқановтың  Алаш 
партиясының  қайраткерлерімен,  Алашордашылармен  арадағы 
көзқарас  қайшылығы  өте  күрделі,  біржақты  шешім  жасап,  
біржақты кінәлауға да болмайды…
С.  Мұқановтың  1931  жылы  баспадан  шыққан  “ХХ 
ғасырдағы  қазақ  әдебиеті.  1  бөлім  (ұлтшылдық,  байшылдық 
дәуір – буржуазно-националистический период)” атты атышулы 
еңбегінде  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов,  Ғұмар 
Қарашев,  Мағжан  Жұмабаев,  Сұлтанмахмұт  Торайғыров, 
Сәбит  Дөнентаев,  Бернияз  Күлеев,  Мұхтар  Әуезов,  Жүсіпбек 
Аймауытовтардың  өмір  жолдары  мен  шығармашылықтары 
талданады. Бұл кітап туралы өзінің арнайы жазған мақаласында 
белгілі    сәбиттанушы,  филология  ғылымдарының  докторы, 
профессор  Т.Кәкішев  мынадай  бір  тұжырымды  ой  айтады: 
“Сонсын,  айрықша  ескеретін  бір  жай,  Сәбит  Мұқанов  бұл 
ақын-жазушылардың  творчестволық  портретін  бірінші  жасап 
отырғанын еш уақытта естен шығармайық және олардың кімнен 
кейін  кімнің  тарихтан  орын  алатынын  айқындау  да  Сәбеңнің 
үлесіне тиіпті” Бірақ, неге екені белгісіз, осы кітапқа С.Мұқанов 
Шәкәрімді  қоспаған.  С.Мұқановтың  1930  жылы  желтоқсанда 
Шәкәрімге  хат  жазып,  кітаптарын,  қолжазбаларын  сұратқан  
шағы жоғарыдағы еңбегін жазып жүрген кезімен тұспа-тұс.
Шәкәрімнің  1931  жылы  ақпанда  жазған  аталған  хаты 
Сәбеңнің қолына тисе де, кітаптары, қолжазбалары жетпегендігін 
хат соңына жазған ескертпесі аңғартады. Бәлкім, кітаптың екінші 
бөлімін жазғанда пайдаланбақ болды ма екен? Белгісіз. Өкінішке 
орай,  “ХХ  ғасырдағы  қазақ  әдебиетінің”  жалғасы  жазылмақ 
түгіл,  оны  қайта  шығаруға,  оқытуға  тиым  салынады,  алғашқы 
нұсқасы  қазір  аса  сирек,  құнды    кітаптар  санатында.  Мұражай 
қорында бір данасы ғана сақталған.
С.Мұқанов  1951  жылы  “Әдебиет  және  искусство” 
журналында  (№7)    “Абайдың  шәкірттері  туралы”  дейтін 
мақаласын жариялайды. Бұл – сол жылы 13 маусымда Жазушылар 
одағында  жасаған  баяндамасы.  Бұдан  бұрын  М.Әуезов  “Абай 
ақындығының  айналасы”  атты  мақала  (1934)  жазған  болатын. 

жүктеу/скачать 16,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: