Б\\п дауыссыздарының алмасуы. Бұл шұғыл дауыссыздардан тұратын
жұптардың алмасып қолданылуы қазақ тілінде өте жиі кездеседі. Бұл жағдайдағы
б\\п дыбыстарының алмасуы сөйлеу барысында ұлт тілінің акустикалық
ерекшелігіне қарай бірте-бірте тарихи ұяңдану процесіне байланысты. Қазақ халқы
тараған аумақтың көпшілігінде бәкі/пәкі болып, батысында шаппа болып
айтылатын сөздің өзбектермен іргелес өңірдің қазағының тілінде ныштар/мыштар
түрінде ұшырайтыны белгілі.
Т\\д дауыссыздарының алмасуы. Д\\т дыбыстары сөз басында да, сөз ішінде
де алмаса береді. Бұл алмасуды диалектикалық құбылыс деп танимыз.
Д\\л дауыссыздарының алмасуы. Сөздің мұндай шебіндегі л дауыссызының
ассимиляциялық құбылуынан туатын тіліміздегі д, т, л дегендер әуелде дербес
фонемалар емес, бір дыбыстың әр түрлі фонетикалық варианттары.
Ы\\а, а\\ы дауыстыларының алмасуы. Бұл сөздердің әрқайсысын бас-басына
алғандағы олардың таралуы – географиясындағы тұрақтылық. Құрамына осы
фонетикалық белгі тән деген сөздердің әрқайсысының нақтылы географиялық шегі
(изоглоссасы) бар. Оның үстіне дыбыс құрамына осы құбылыс тән сөздердің өзі әр
өлкенің тұрғындарының тілінде әр басқа.
О\\ұ, ұ\\о дауыстыларының алмасуы. Дауыстылар ішінде әр өлкенің
қазағының тілінде бірінің орнына бірі жиірек қолданылатын дыбыстардың бір тобы
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
152
осы дыбыстар. Бұл дыбыстардың арқалайтын фонологиялық жүгінің солғындайтын
кезі.
А\\ә дауыстыларының алмасуы. Бұл құбылыстың қамтитын негізгі аймағы –
Оңтүстік Қазақстан облысының өзбек жерімен шектес аудандары. Біз оны
Қызылорда облысының аумағында да кездестіреміз.
А\\е, е\\а дауыстыларының алмасуы. Мұның дыбыс алмасуының өзге
түрінен ерекшелігі: ол көбіне нақтылы бір грамматикалық тұлғалардың құрамына
тән болады.
Бұл мысалдар қазақ халқы тараған өңірдің барлық түкпіріне тән, ел-жұрттың
бәріне ортақ атаулармен қатар, кейде жеке-дара ұғымдарға байланысты әр қоныстың
жергілікті тұрғындарының тілінде бір ұғым шеңберінде қолданылатын әр басқа
атаулардың ақиқат бар екендігінің айқын дәлелі бола алады.
Әр географиялық аймақтың табиғи ерекшелігіне, айталық, флора мен фаунаға
байланысты, сондай-ақ әр өлкенің халқының өз әдет-ғұрпына, жергілікті кәсіп түріне
байланысты айтылатын не қилы сөздер бар. Қазақстанның оңтүстігінде мақта, бау-
бақша шаруашылығына, жеміс түрлеріне, ирригацияға байланысты қолданылатын
атаулардың көбі республиканың өзге жерінде, мәселен, солтүстігінде жоқ. Демек,
мұндай жерде нақтылы ұғымдардың өз басы болмағандықтан, ондай ұғымдардың
атауышы болып келетін сөздердің де болмайтыны өзінен-өзі түсінікті.
Мысалға, Арал теңізі жағалауындағы халықтың тілінде балық кәсібіне
байланысты айтылатын сүген, қаяз, тыран тәрізді балық аттары өзге жердің
қазағының лексиконында байқала бермейді. Себебі балық кәсібімен айналыспайтын,
теңізден жырақтағы елдің мұндай балық түрлері туралы түсінігінің өзі шамалы ғой.
XVII-XVIII ғасырларда Америкаға француздар, испандықтар, немістер,
голланддықтар, норвеждер және орыстар қоныс аударды. Олардың көбісі ағылшын
тілінде сөйлейтін Англияның халқы еді. Осы кезде ағылшын тілі бәріне әлі ортақ
болған емес, себебі аристократтардың, буржуалардың және шаруалардың
сөйлегендерінде айырмашылықтар өте көп кездесті. Сонымен Америка тұрғындары
аристократтар сөйлеген ағылшын тілі емес, керісінше, буржуалар мен шаруалардың
ағылшын тілін қолданды, бірақ олардың білімдері төмен, жеткіліксіз болды.
Америка тұрғындарының Англия халықтарының алдында басқа мақсаттар мен
міндеттер болды. Олардың тарихы басқаша дамыды және де басқа табиғат әлемінде
өмір сүргендіктен тілге әсер етіп, көптеген өзгерістерге әкеліп соқтырды. Осылай
американ ағылшын тілі, британ және басқа варианттардың дамуымен пайда болды.
Тіл әрбір елдің мәдениетінің бір бөлшегі болып табылады. Біз ағылшын тілі
туралы айтқан кезде, бұл тілдің әртүрлі варианттарының маңызды ерекшеліктерін
елемейміз. Британдық пен американдық ағылшын тілі бір тіл ме, әлде әртүрлі тілдер
ме деген қазірге дейін даулы мәселе болып отыр. Бір жағынан соңғы көзқарас әділ,
себебі мәдениеттерінің, адамдарының және елдерінің арасындағы ерекшеліктері
болып отыр. Басқа жағынан алып қарасақ, осы тілде сөйлейтін адамды әр елде оңай
түсінеді.
Ағылшын тілінің американдық варианты пайда болғаны – бұл, жаңа жерде
жаңа өмір сүру үшін адамдардың дамуынан қатар-қатар және тәуелсіз ұзақ үдерістің
нәтижесі. Олар белгілі заттарға жаңадан есімдер бермейді, бірақ олар көбінесе көне
сөздерді жаңа мағына қойып немесе өздерінің тілдерінен енгізді. Сондықтан бүгінгі
күнге дейін сол сөздердің Ұлыбритания мен АҚШ-та бұрынғы құбылысты білдірсе
де, әртүрлі коннотациясы мен мағыналары бар.
Американ ағылшын тілі де, британдық ағылшын тілі де сол бір ағылшын
тілінің варианттары болып табылады. Бұл тілдердің арасында айырмашылықтан
гөрі, ұқсастықтары көп, әсіресе білімді адамдардың сөйлесуінде және ғылыми
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
153
тілінде ұқсастықтары бар. Әсіресе екі елдің тарихи және мәдени дамуының
ерекшелігі, тұрғылықты және аудандық идиомаларының түрлілігі, сонымен қатар
жарнамалар мен ақпарат құралдарының әсерінен сөздердің айтылуында
өзгешеліктер көрінеді.
Бір жағынан бұл екі елдің және екі ұлттың өзіне тән географиялық аумағы,
әртүрлі саясаттық жүйесі және өмірінің өзгеше болуы екі елдің өз алдына тілдің
варианттары дамып, бөлінуіне әкелді. Осыдан лексикалық және тілдің дыбыстық
құрылымы немесе сөздің жазылуында ерекшелік пайда болуына әсері тиді. Танымал
саясаткер У. Черчилль айтқандай: «We are two different nations divided by a common
language» («Біз тілі бір болғанымен, әртүрлі, екі түрлі ұлттың өкілдері болып
табыламыз»).
Ағылшын тілінің американдық және ағылшын варианттарының арасында
тілдік жүйенің әртүрлі саласында қарама-қайшылықтар кездесіп отырады. Әсіресе
«Webster's New Collegiate Dictionary», «Webster's New World Dictionary»
сөздіктерінен байқауға болады.
Фонетикалық құрылымының өзгерістері [ju:] дыбысының [u:] дыбысына
ауысуының нәтижесінде болады немесе [j] дыбысының элиминациясы. Мысалы:
stew сөзі сөздікте екі транскрипциясы бар: [stju:] (ағылшын варианты) және [stu:]
(американдық варианты). Бұл құбылыс келесі лексикалық бірліктерде берілген:
studio, studious, studiously, studiousness, subdue, stupefy, stupendous, stupid, stupor,
stupefaction, stupidly, stupidity, student.
Бұл екі ( sterile, sterilization) сөздерінде дауысты дыбыстар дифтонгтан
монфтонгқа ауысуы байқалады: ['sterail] (англ.) – ['sterel] (амер.). Келесі жағдайды
қарасақ, ағылшын вариантындағы ұзақ [a:] дыбысы американдық [ei] дифтонгісіне
ауысады, ( stratum зат есімі, strafe етістігі): ['stra:tem] (англ.) – ['streitem] (амер.),
[stra:f] (англ.) – [streif] (амер.).
Екі вариантта бірдей steadfast формасының айтылуында өзгешелік бар –
американдық вариантта [a:] дыбысының [ae] дыбысына ауысуы, ['stedfa:st] (англ.) –
['stedfaest] (амер.).
[j] – [ju:] ~ [u:]: beauty BE ~ beauty AE
[a] – [a:] ~ [ei]: ad’minis`trative BE ~ ad’ministrative AE
[a] – [a:] ~ [ae]: dance BE ~ dance AE
Американдық варианттағы submersion сөзінің фонетикалық дыбысталуы [sh].
Strontium сөзінің айтылуында келесі өзгешелікті көрсетуге болады: ['strontiem]
(англ.) – ['stronshiem] (амер.). Subleutenant сөзінің фонетикалық жүзеге асуында [e]
дыбысының ұзақ [u:] дыбысымен алмасуы байқалады.
Әрине, олар бір тіл болғандықтан, бұл тілдердің арасында айырмашылықтан
гөрі, ұқсастығы жетерлік. Американ ағылшын тілі – қарапайым тіл болып
келгендіктен, айырмашылығы осында. Себебі шаруалардың ағылшынымен
араласып, қарапайымдалып кеткен.
Британдық және американдық ағылшын тілдерінің сөздің айтылуы мен
сөйлемдерінде ерекшеліктер байқалады.
Сөздің екпіні. Британдықтар мен американдықтар кейбір сөздерге екпінді
түрлі буындарға қойып айтады, мысалы,
address (брит.)
address (амер.)
cafe (брит.)
cafe (амер.)
Сөздің дыбысталуы. Американдықтар мен ағылшындықтар сөзді айқанда, бір-
екі дыбысты әртүрлі айтады.
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
154
Ask [a: sk] – британдықтар.
[әsk] – американдықтар.
Dance [da:ns] – британдықтар.
[dәns] – американдықтар.
[t] дыбысы [d] дыбысы секілді жұмсақ айтылса, американдықтарда сөз
ортасында келетін «tt» [d] дыбысына өте ұқсас дыбысталады. Олар британдықтар
сияқты [r] дыбысын «жұтып» қоймайтындықтан дөрекі естіледі.
Сөйлемдегі интонация. Британ ағылшын тілінде интонациялық модельдер
көп, ал американ ағылшында екі ғана: тіке және төмен.
Американдық ағылшын тіліндегі негізгі ерекшелік дауысты дыбыстан кейінгі
архаикалық ретрофлексивті [r]-дың сақталуы, бұл сонымен қатар Ирландия,
Шотландия және оңтүстік-шығыс Англияның диалектілерінің ерекшеліктері де
болып табылады.
Американдық ағылшын тілінде дауысты [ɔː] дыбысы жоғалып кеткен, соның
нәтижесінде cot және caught сөздерінің дыбысталуы бірдей.
Британдық ағылшын тіліндегі қалыптасқан дыбысталуына қарағанда (ұзақ
дауысты дыбысты жоғалған [r] дыбысы ауыстырады), американдық ағылшын
тіліндегі дауысты дыбыстың ұзақтылығы маңызды емес.
Дауысты дыбыстар жүйесі:
А ~ [æ] \ [a:]: [æ] дыбысы американдық вариантта қолданылады, ал британдық
вариантта [a:] дыбысы ретінде айтылады, мысалы , plant, grass, half, bath.
O ~ [Λ] \ [o]: [Λ] дыбысы американдық вариантта қолданылады, ал британдық
вариантта [o] дыбысы ретінде айтылады, мысалы, мынадай сөздерде body, shot, hot.
І ~ [i] немесе [ә] \ [ai]: британдық [ai] дыбысының орнына американдық
вариантта [i] немесе [ә] қолданылады, мысалы, civilization, specialization, бірақ кейбір
жағдайларда керісінше болуы мүмкін, британдық монофтонгтар американдық
вариантта дифтонгқа айналады, мысалы, simultaneously, direct.
U ~ [u \ [ju] : [u] американдық ағылшында болса, [ju] британдық вариантта
қолданылады, мысалы, suit, duty, knew, Tuesday, student.
Дауыссыздар жүйесі:
«I» дауысты дыбысының алдында [t] дыбысы [d] дыбысы сияқты айтылады.
Мысалы, letter, little, bitter, battle.
Британдық вариантта [l] дыбысы жұмсақ айтылса, американдық ағылшын
тілінде қатаң айтылады: lamp, luck, look.
Американдық вариантта [r] дыбысы мына сөздерде айтылады: father, dirt, far,
car.
Жазылуы ұқсас сөздердің әртүрлі айтылуы (омограф түріне байланысты)
Word
SAE Pronunciation
SBE Pronunciation
advertisement
‘æd vз :r ta z mәnt
әd'vз: t smәnt
controversy
‘ka :n trә vз :r si
‘k n trә vз : si
kәn’tr v әsi
laboratory
'læb rә t r i
lә'b r ә tri
secretary
'sek rә ter i
'sek rә tri
leisure
'le әr
'le ә
schedule
'sked ju:l
' ed ju:l
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
155
dynasty
'da nә sti
'd n ә sti
dance
Dæn ts
da:n ts
oregano
'reg ә no
r 'ga: nә
clerk
klз:rk
kla:rk
ate
e t
Et
ballet
bæ'lei
'bæ lei
half
Hæf
ha:f
aunt
Ænt
a:nt
last
Læst
la:st
answer
ænsә
a:nswә
Ағылшын тіліндегі және қазақ тіліндегі дауысты дыбыс санында ерекше
айырмашылық жоқ: қазақ тілінде олар – 11 болса, ағылшын тілінде – 12
(дифтонгтарды есептемегенде). Олардың көбісінің айтылуы ұқсас, бірақ
артикуляциясында кішкене айырмашылық бар екенін байқауға болады. Мысалы,
қазақ тілінің жаңа сөздері және сөздің әртүрлі формасы түбірге жұрнақтар арқылы
реттеліп қосылуынан түзіледі немесе сөздің негізіне сөзжасам және тұлғажасам
аффикстер: жұрнақтар мен жалғаулар жалғанады.
Ағылшын тілінде де осындай сөзжасам әдісі бар. Инфинитивке -ing жалғауы
жалғанғанда, ағылшын тілінің көпжоспарлы формасы шыға келеді. Бұл форманы
«инговая» дейміз. Көп жағдайда -er (-or) суффиксін инфинитивке жалғаған кезде, іс-
қимыл жасаушы форма түзіледі: to read – reader, to write – writer, to work – worker, to
sail – sailor, т.с.с.
Қазақ тілінде лексикалық мағына беретін сөзжасамның бір түрі жұрнақты көп
қолданамыз. Мысалы, -шы,-ші суффикстері: жұмыс – жұмысшы, оқу – оқушы, жазу
– жазушы, т.с.с. Қазақ және ағылшын тілдерінің дауыссыз дыбыстар санында да көп
аса айырмашылық жоқ: қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар – 25, ағылшын тілінде –
24. Құрылу әдісіне қарай бұл екі тілдің дауыссыз дыбыстары өте ұқсас: еріндік,
тілдік және таңдай дыбыстары. Дәл сол сияқты ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де
дыбыстың бұрыс айтылуы сөздің мағынасын өзгертеді. Мысалы, past (өткен) – fast
(тез), map (карта) – man (кісі), cut (кесу) – cat (мысық); қал – шал, дара – дана, біл –
бір, жарма – жүрме.
Әдебиеттер
1 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыс жүйесі. – Алматы:
Мектеп, 1985.
2 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. –
Алматы, 1997.
3 Ескеева М.Қ. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық
негізі. – Алматы, 2007. – 102 б.
4 Интернет желісі, google.kz, wikipedia.
5 Широкова А.В. Сопоставительная типология разноструктурных языков
(фонетика, морфология). – М.: Добросвет, 2000. – 200 с.
Резюме
В статье рассматривается фонетические особенности диалектов в казахском и
английском языках.
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
156
Ключевые слова: фонетика, казахский язык, английский язык, гласные звуки,
согласные звуки.
Summary
In article it is considered phonetic features of dialects in the Kazakh and English
languages.
Keywords: phonetics, Kazakh language, English, vowels, consonants.
ЖАДИГЕР Дания,
ученица 3 «Г» класса школы «Мурагер» со специализированными классами
для одаренных детей с обучением на трех языках, город Кызылорда,
Республика Казахстан
Руководитель: ОРУМБАЕВА Ляззат Жадигеровна,
учитель школы «Мурагер» со специализированными классами для одаренных
детей с обучением на трех языках, город Кызылорда, Республика Казахстан
НАГИ ИЛЬЯСОВ – ГЕРОЙ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ
Наги Ильясов родился 18 апреля 1920 года в
ауле №8 колхоза «Красная коммуна» Казахстана.
Национальность – казах, род жаппас – баймурат,
прямой потомок в шестом колене бия, батыра
Баймурата (1700-1766 гг.), по линии его сына
Алана.
Баймурат батыр был одним из биев хана
Младшего жуза Нуралы хана, старшего сына
Абулхайр хана. Имя Баймурат является ураном
рода жаппас, который входит в западно-казахское
объединение алшын, подразделение байулы.
Бий Баймурат батыр историческая личность,
его описал в своём журнале переводчик Коллегии
иностранных дел, российский посол, генерал-майор
Кутлу-Мухаммед Мамешевич Тевкелев (1674-1766
гг.).
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
157
Наги Ильясов год воспитывался в одном из первых детских домов Казахстана
в городе-станции Арысь (ныне детский дом №1 им. Т. Тажибаева), а затем в детдоме
г. Ташкента, где и закончил школу. В 1939 году окончил рабфак Ташкентского
педагогического училища и начал трудовую деятельность учителем начальной
средней школы Верхне-Чирчикского района Ташкентской области (1939-1940 гг.).
Затем работал учителем неполной средней школы имени Э. Тельмана в родном ауле
в Теренозекском районе Кызылординской области.
В 1942 году был призван в Красную Армию. Участник Великой Отечественной
войны с сентября 1942 года. Боевое крещение получил в начале сентября 1942 года у
посёлка Халхута под Астраханью. Служил командиром отделения разведки 2-го
дивизиона, 473-го артиллерийского полка, 99-й стрелковой дивизии 46-й армии, 2-го
Украинского фронта. Наги Ильясов в ночь на 5 декабря 1944 года в числе первых
переправился на правый берег реки Дунай (юго-западная часть г. Будапешта), в
составе штурмовой группы участвовал в боях при овладении с. Майошхаза (7 км
восточнее г. Эрчи, Венгрия) и в отражении контратак врага. Был ранен, но остался в
строю. Разведчики перерезали дорогу, ведущую в Будапешт, разгромили вражеский
обоз, подорвали 9 автомобилей.
Указом Президиума Верховного Совета СССР от 24 марта 1945 года за
образцовое выполнение боевых задач командования на фронте борьбы с немецко-
фашистскими захватчиками и проявленные при этом мужество и героизм Наги
Ильясову присвоено звание Героя Советского Союза с вручением ордена Ленина и
медали «Золотая Звезда».
Наги Ильясов был участником парада Победы 24 июня 1945 г. в г. Москве, где
Красную площадь прошёл парадно-строевым маршем в составе колонн сводных
полков 1-4-го Украинских фронтов.
После демобилизации в 1945 году до 1950 года проработал на комсомольской и
партийной работе в г. Кызылорде. Успешно завершив в 1952 году учёбу в Высшей
партийной школе при ЦК КП Казахстана, направлен вторым секретарём в
Тюлькубасский райком (Южно-Казахстанская область, Тюлькубасский район, село
Ванновка).
Впервые в Казахстане организовал и был директором (07.1956 – 05.1960)
Теренозекского каракулеводческого совхоза «Караозек» (Теренозекский район,
Кызылординская область).
В 1966-1972 гг. – директор рисоводческого совхоза имени 50-летия Казахской
ССР (Теренозекский район, Кызылординская область), который также организовал с
нуля, ныне – аграрное объединение имени Героя Советского Союза Наги Ильясова
(Сырдарьинский район, Кызылординская область). С июля 1972 года по июнь 1976
года
–
директор
совхоза
«Комсомольский»
Сырдарьинского
района
Кызылординской области.
Затем работал в Кызылординском облисполкоме, жил в Алмате и работал в
Главриссовхозстрое Министерства мелиорации и водного хозяйства СССР. С
07.1981 по 06.05.1987 был пенсионером союзного значения.
Ушёл из жизни 6 мая 1987 года в Алмате. Похоронен на городском кладбище г.
Кызылорда, где сооружён крупный мемориальный памятник из гранита и мрамора и
установлен его бронзовый бюст. Рядом с ним похоронена жена Кульбаршин
Калимардановна Маштакова (09.05.1928 – 11.09.2011), дочь репрессированного
Советской властью, потомственного ногайского мурзы Калимардана Абдуллаева.
Наги Ильясов и его супруга Кульбаршин Маштакова родили четырёх сыновей
и дочь: четверо из них стали учёными (имеют степени докторов и кандидатов наук),
а один – дипломат.
№№1-4(69-72), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015 ISSN 2307-0188
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century
___________________________________________________________________
158
Награды: медаль «Золотая Звезда» (24.03.1945), орден Ленина (24.03.1945),
орден Отечественной войны 1-й степени, орден Трудового Красного Знамени, орден
Трудового Красного Знамени, орден Славы 3-й степени (04.09.1944), медаль «За
отвагу» (13.04.1944), медаль «За боевые заслуги» (22.08.1943), золотая медаль
ВДНХ, бронзовая медаль ВДНХ.
КУДЕБАЕВ Асланбек,
дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы
арнаулы гимназиясының 5 «В» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы,
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы
Жетекшісі: АЛТАЕВА Күлайхан Майрашқызы,
дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы
арнаулы гимназиясы «Денешынықтыру» пәнінің мұғалімі, Алмалыбақ ауылы,
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы
Достарыңызбен бөлісу: |