МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (4), 2009. 
 
90 
Омбыда  бізге  даладан  келген  бір  казак  шенеунігін  кӛрсетті,  ол  істің  жайын 
орысша  баяндай  алмай,  орта  жолда  ұмытып  қалып,  ары  қарай  қазақша 
жалғастыруға мәжбүр болыпты» - деп жазады. Тағы да бір танымал орыс ғылымы 
Г.Н.Потанин де: ... тіпті бүкіл тұрғындар қырғыз тілінде (қазақ тілі Е.Ш.) сӛйлейді 
десе  де  болады.  Кӛпшілігі  үшін  –  бесіктен  бойына  сіңген  тіл  деуге  болады, 
ӛйткені  күтушілер  мен  тағам  дайындаушылар  қырғыз  әйелдері  (қазақ  әйелдері 
Е.Ш.)  ғой.  Бар  жерде  қырғыз  тілін  ғана  естисіз  (қазақ  тілі  Е.Ш.)  –  жол  шетінде 
жантайып,  әңгіме  соғып  жатқан  казактар  да,  стансада  ӛткінші  шенеуніктің  ат-
арбасының маңында әбігерге түскен ат айдаушылар да сол тілде сӛйлейді. Кейде, 
тіпті  сотта  да  солай.  Мұндағы  казактар  арасында  қырғыздармен  (қазақтармен 
Е.Ш.)  орысша  емес,  қазақша  сӛйлесіп,  тез  тіл  табысатын  адамдар  жеткілікті,»  - 
деп жазған екен. 
Яғни  XIX-ғасырдың  аяғы  мен  XX-ғасырдың  басында  қазақ  тілі  ӛзінің 
қоғамдық әлеуметтік, керек десеңіз, мемлекеттік қызметін толық атқарған./2/.   
Жоғарыда  орыс  ғалымдарының  қазақ  тілін  сол  кездегі  және  әлемдегі  ең 
керемет тілдердің бірі болып саналатын француз тіліне теңегендіктері кӛп нәрсені 
аңғартады. Алайда кейбір азаматтарымыз мүлдем басқаша ойлайды екен. Мәселен 
В.Нүсіпханов  деген  азамат  ӛзінің  «Дайте  этому  языку  спокойно  умереть»  атты 
мақаласында: «Мне смешно и грустно наблюдать за тем, как у нас в стране идет 
мистификация  языка.  Давным-  давно  всем  ясно,  что  у  казахского  языка  нет 
никаких перспектив с точки зрения его применения в будущем. Мир говорит на 
английском. А мы что – будем отвечать на своем казахском?    
Казахский язык – это язык застолья, песен айтысов. Он был у нас в кухне – 
там  и  останется.  Сто  последних  лет  сделали  свое  дело  –  мы  похоронили  язык 
заживо,  подрубили  у  самого  корня.  Так  зачем  надевать  на  высохшее  дерево 
праздничные  букеты?  Там  должен  висеть  венок.  Все  остальное  –  сплошное 
лицемерие, словоблудство и пустая трата времени и денег...», деп ойын білдіреді 
ол./3/.  Мұндай теріс пиғылды қандастарымыз аз емес. Бұл азаматтың мәселе тек 
қана  қазақ  тілінде  емес,  барлық  Қазақстан  халқын  жұмылдыратын  ортақ 
мемлекеттік  тілдің  қажеттілігін,  маңыздылығын  түсінбеуі  ұят-ақ.  Керек  болса 
мемлекеттік  тілдің  орасан-зор  қажеттілігі  сонау  1891  жылдарда  ерекше 
ықыласпен  қарастырылған.  Дәлірек  айтқанда  «Дала  уалаятының  газеті» 
басылымының  1891  жылғы  13-санында  «Государственный  язык»  атты 
жарияланған  мақалада  былай  делінеді:  «Разные  народности,  живущие  в  одном 
государстве,  нуждаются  в  понимании  друг  друга.  Для  этого  необходимо,  чтобы 
каждый  знал  очень  много  языков,  но  это,  очевидно,  чрезвычайно  трудно,  почти 
невозможно. Поэтому принято, чтобы в каждом государстве, по возможноти, все 
изучали  главный  и  официальный  язык  страны,  что  сравнительно  не  трудно  и, 
следовательно, достижимо. Надо изучать свой родной язык, язык того государсва, 
где  живеш,  и,  по  возможности,  французский,  который  изучают  все  народы: 
русские, арабы, немцы, китайцы и другие. 
Знать  государственный  язык  полезно  каждому.  Полезно  это  также 
государству, ибо легче и удобнее управлять людми, понимающими язык государя, 
язык  законов  и  учреждений.  Поэтому  все    государсва  стараются,  чтобы,  по 
возможности,  все  подданные  изучали  язык  страны.  Так,  немецкое  государсво 
старается  и  желает,  чтобы  живущие  там  русские,  поляки  и  другие  народности 
изучали язык немецкий; в России стараются, чтобы народы понимали и знали по 
русский. 
Лучшими и первейшими средствами для распространения государственного 
языка  должно  признать  обязательное  изучение  этого  языка  всеми  и  во  всех 
школах;  подчинение  всех  училищ  непосредсвенно  министерсву  народного 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (4), 2009.  
                       
91 
просвещения  и  недопущение  в  судах  и  в  других  государственных  учреждениях 
иного языка, кроме государственного»./4/. 
З.ғ.д.,  профессор  Сәкен  Ӛзбекұлы  атап  кӛрсеткендей  пәленің  басы  ең 
жоғарғы  күші  бар  басты  заңымыздан  туындап  отыр.  Қазақстан  Республикасы 
конституциясының  7-бабында:  «Қазақстан  Республикасындағы  мемлекеттік  тіл  - 
қазақ тілі. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті ӛзін-ӛзі басқару органдарында 
орыс  тілі  ресми  түрде  қазақ  тілімен  тең  қолданылады.  Мемлекет  Қазақстан 
халқының  тілдерін  үйрену  мен  дамыту  үшін  жағдай  туғызуға  қамқорлық 
жасайды»  -  делінген./5/.  Бұл  баптағы  «мемлекеттік»  және  «ресми»  деген 
ұғымдарға  ғылыим  талдау  жасап  қарасақ,  «ресми  тіл»  түсінігінің  лингвистика 
саласына қатысты емес, керісінше заң ғылымына қатысы бар екендігі байқалады. 
Мысалы  «Большой  юридический  словарь»  деп  аталатын  еңбекте  (Большой 
юридический  словарь,  М.,  1997,  с.  468):  «В  большинсве  государств  понятия 
«официальный  язык»  и  «государственный  язык»  полностью  совпадают»  деп 
дәлелді мағынада жазылған. Бұдан жасайтын қорытындымыз : «мемлекеттік тіл» 
мен «ресми тіл» ұғымдары синонимдері ретінде бағаланады. Конституцияда орыс 
тілін  «мемлекеттік  тіл»  деп  жарияламай-ақ  ол  ӛзінен-ӛзі  «мемлекеттік  тілдің» 
барлық  функцияларын  ӛзінен-ӛзі  атқарып,  құқықтық  басымдылық  статусына  ие 
болып  тұр.  Сондықтан  7-бап  Қазақстанда  екі  тілдің  мемлекеттік  тіл  екенін 
аңғартады. Мұндай сорақы нормадан заңсыздық, қарама-қайшылық айқын кӛрініп 
тұр.  Конституцияның  7-бабы  «Қазақстан  Республикасында  мемлекеттік  тіл  – 
қазақ  тілі»  деген  редакцияда  ӛзгертілуі  тиіс./6/.  Сонымен  қатар  мемлекеттік  тіл 
мен ресми тілдің ұқсастығын басқаша айтсақ ол – бір мемлекетте екі Президентке 
немесе  бір  мекемеде  екі  тӛрағаға  жол  беріледі  деуден  басқа  амал  жоқ.  Ресми 
әрекеттерді жүсеге асыратын жалғыз ғана субъект – мемлекет. Демек мемлекеттік 
тіл мен ресми тілдің конституциялық мәртебелері арасында ешбір айырмашылық 
жоқ.  Нәтижесінде  мемлекеттік  тілді  заң  шеңберінде  қорғап,  оның  мәртебесін 
жоғарылату  мүмкін  емес.  Келесі  бір  мәселе  –  ол  қазақ  тілінің  басым  кӛпшілік 
үшін қоғамда ӛмір сүрудің қажетті факторларының бірі ретінде бола алмауында. 
Себеп.  Себеп  жетерлік.  Мысалы,  сауда  тілі  –  орыс  тілі,  мемлекеттік  мекемелер 
мен  ірі  кәсіпорындар  тілі  –  орыс  тілі,  саясат  тілі  орыс  тілі,  ғылым  тілі  тағы  да 
ресми  тілде.  Мәселен,  еліміздегі  кез-келген  банктен  мемлекеттік  тілде  несие 
алуыңыз  екіталай.  Енді  ғана  несиеге  қолым  жетті  ме  екен  деп  амалдың 
жоқтығынан  ауадай  қажет  несиеден  айрылып  қалмас  үшін,  ресми  тілдің 
басымдығын жеке басымыздың мүддесі үшін мойындауға мәжбүрміз. Айта берсек 
толып жатыр. Әлі күнге дейін мемлекеттік тілді тәп-тәуір-ақ меңгерген бір қазақ 
ӛзін екінші бір қазақтан «мықтымын» деп кӛрсеткісі келсе орыс тілін қолданады. 
Екі немесе бірнеше қазақтың арасында қазақ аудармашы жүреді. Намыстарының 
жоқтығы  соншалықты,  олар  бірін-бірі  ана  тілінде  түсінісу  үшін  аудармашының 
кӛмегіне  жүгінеді.  Жасыратыны  жоқ  кәдімгідей  мемлекеттік  маңызы  бар 
мекемелердің  ӛздері  «құжаттарды  мемлекеттік  тілде  даярлап  жатырмыз,  іс 
жүргізу  қазақ  тілінде  жүріп  жатыр»  деп  ӛтірік  айтып,  барлық  жұмысты 
аудармашыға, немесе ӛзінің қол астындағы қызметкерге итеріп салады.   
Мемлекеттік  тілдің  қолдану  аясын  кеңейтіп,  оны  ӛмірдің  барлық 
салаларында міндетті түрде қолданудың арнайы тетіктерін жасау – бүгінгі күннің 
кӛкейтесті мәселелерінің бірі. 
Біріншіден,  «Мемлекеттік  тіл  туралы»  арнайы  заң  қабылдау  қажет.  Бұл 
заңда  жаңа  даму  талаптарына  сай  мемлекеттіктілдің  басымдылығы  нақтылы 
тетіктер арқылы кӛрсетілуі қажет. 
Екіншіден, барлық жоғары оқу орындарында қазақ тілі мемлекеттік емтихан 
ретінде енгізілуге тиіс. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (4), 2009. 
 
92 
Үшіншіден, министрлік құқығына ие Мемлекеттік тіл комитетін құру қажет. 
Оның  құзырына  мемлекеттік  тілді  қорлаудан,  қате  жазулардан,  аяққа  таптаудан 
және  т.  б.  қазақ  тіліне  қарсы  жасалған  әрекеттерден  қорғаудың  функцияларын 
беру қажет. 
Тӛртіншіден,  ел  арасында  қазақ  тіліне  деген  сүйіспеншілікті,  тіл 
патриотизмін  кеңінен,  мемлекеттік  деңгейде  насихаттау  қажет.  ӛкінішке  орай, 
тәуелсіздікке  қолымыз  жетсе  де  кӛптеген  облыстарда  қазақша  оқитын 
оқушылардың үлес салмағы мардымсыз. Мысалы, Қостанайда қазақ балаларының 
32% ғана ана тілінде оқиды. Қазақстандағы 8 мың орта мектептегі оқушылардың 
тең жартысы қазақ тілінде дәріс алса, студенттердің 32% ғана қазақ тілінде оқып, 
білім алады. 
Бесіншіден  дипломатиялық  қызметті  мемлекеттік  тілде  жүргізуді 
міндеттеуіміз  қажет.  Бұл  заң  талабы  болуы  тиіс.  Басқа  мемлекеттердің 
ӛкілдерімен ана тілімізде сӛйлесу тәуелсіздіктің айқын кӛрінісі. 
Алтыншыдан,  Қазақстан  Республикасы  Әкімшілік  құқық  бұзушылық 
кодексіне тіл саясатын бұрмалап, тілді қорлайтын әрекеттерді жауапқа тартудың 
арнайы нормаларын енгізу ауадай қажет.    
Жетіншіден,  заңдардың  орысшадан  аударылуы  ешқандай  сын  кӛтермейді. 
Қабылданған  1000-нан  астам  заң,  20  мыңнан  астам  нормативтік  актілер  бар. 
Олардың бәрі орыс тілінде жазылып, қазақша шала аударылған. Олардың жемісті 
жұмыс істеуі неғайбыл. 
Сегізіншіден    мемлекеттік  қызмет  атқаратын  лауазымды  адамдардың 
мемлекеттік  тілді  міндетті  түрде  білуі  керек  деген  тізімді  парламент  заң 
деңгейінде  қабылдауы  тиіс.  Сонда  мемлекеттік  тілді  еркін  меңгеруге  деген 
құштарлық күшейеді. 
Тоғызыншыдан,  парламент  депутаттары,  Қазақстан  Республикасының 
азаматтығын алуға үміткерлер қазақ тілін жетік білулері тиіс. Кӛп елдерде мұндай 
талаптар  заң  жүзінде  бекітілген.  Мысалы,  Америкада,  Жапонияда,  Германия, 
Балтық  жағалауындағы  және  тағы  басқа  кӛптеген  ӛркениетті  мемлекеттерде 
солай./7/. 
Сонымен  мемлекеті  мен  халқы  бола  тұра,  бірақ  олардан  қолдау  таппай 
жүрген  тіліміздің  аясын  қалай  кеңейтеміз?  Мемлекеттік  туымыз  сияқты 
мемлекеттік  тілімізді  биікте  қалай  желбіретеміз?  Әрине  ол  үшін  бір  ауыздан 
құлшыныс  керегі  даусыз.  Бір  ауыздан  делінуі  тіл  мәселесін,  ұлт  мәселесін  және 
отанымызға жалпы ортақ толғандыратын мәселелерді тек қана мемлекеттік тілдегі 
ақпарат  құралдары  ғана  емес,  қазақ  зиялылары  ғана  емес,  орыс  және  еліміздегі 
басқа  да  тілдердегі  ақпарат  құралдары  да  кӛтеріп,  ат  салысып  отырулары  тиіс. 
Тіліміздің  мәртебесін  кӛтерейік,  ұлттық  құндылықтарды  сақтап  қалайық  т.б.с.с. 
маңызды мәселелерді қазақ зиялылары тек ӛз шеңберлерінде ғана талқылайды. Ал 
бұл  мәселелер  басқаларды  толғандырады  ма,  жоқ  па,  онда  шаруалары  жоқ. 
Сондықтан  қайкенде  де  осы  бір  шеңберден  шығу  керек.  Әйтпесе  тіпті  кейінгі 
кездерде  орыс  тіліндегі  баспасӛз  беттері  мемлекеттік  тілге  деген  негізсіз 
наразылықтарын  ашықтан-ашық  жариялайтын  болды.  Әрдайым  ұлтжандылықты 
ұлтшылдыққа бұрмалайды.  
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Сәкен  Ӛзбекұлы,  «Қазақ  тілі  кӛресіні  Конституциядан  кӛруде»,  «Азат», 
Алматы, 1-желтоқсан 2004 ж., 3 бет 
2.
 
Ербол  Шаймерден,  «Қоғамдағы  тілдік  ахуал  және  әлеуметтік  реформа. 
Мемлекеттік  тіл:  бүгіні  мен  болашағы»  А.Байтұрсыновтың  125  жылдығына 
арналған  Астана  қаласында  ӛткізілген  «Мемлекеттік  тіл:  бгіні  мен  мен 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (4), 2009.  
                       
93 
болашағы» 
атты 
Республикалық 
ғылыим-теориялық 
конференция 
материалдары. Астана – Елорда – 98, 8-9 беттер 
3.
 
В.Нүсіпханов, «Дайте этому языку спокойно умереть»  «Известия» 14.11.2002. 
4.
 
Құрастырушы Ү.Субханбердина «Дала уалаятының газеті» Алматы, «Ғылым» 
1994, 193-194 беттер 
5.
 
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1995 ж. 30 тамыз 
6.
 
Сәкен  Ӛзбекұлы,  «Қазақ  тілі  кӛресіні  Конституциядан  кӛруде»,  «Азат», 
Алматы, 1-желтоқсан 2004 ж., 3 бет 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  мемлекеттік  тілдің  қоғамдағы  конститутциялық-құқықтық 
мәртебесі және дамыту жолдары айқындалады. Сонымен қатар қазақ тілінің XVII 
– XX ғасырлардың аралығында атқарған рӛлі кӛрсетіледі. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются  статус и пути развития государственного языка в 
обществе. Также говорится о роли казахского языка в XVII – XX вв.. 
 
 
 
 
ӘОК 336.2 
САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Бихондиев Б.Б. - э.ғ.к., доцент ( Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
 Бихондиева А.Б. - аға оқытушы (Шымкент қ., М.О.Әуезов ат. ОҚМУ) 
 
Бақылау  мәселесін  зерттеген  авторлар,  бақылау-басқарудың  құ-рамдас  бір 
бӛлігі  екендігін,  онсыз  дұрыс  дәрежеде  біліктілікпен  бас-қару  мүмкін  еместігін 
дәлелдеді және басқарылушы жүйе неғұрлым кӛпжақты кәсіби болса, соғұрлым 
бақылау да күрделене түседі. 
Мемлекеттік  қаржылық  бақылау  терең  зерттелгеннен  кейін  ғана  саяси, 
экономикалық және әлеуметтік қайта құруларға сәйкес шешім-дер мен ережелер 
бекітіледі.  Олардың  орындауынсыз  қоғам  алға  қой-ған  ӛз  мақсаттарына,  яғни-
экономикалық ӛсімге, қаржы тұрақтылығы-на, азаматтардың ӛмір сүру деңгейін 
кӛтеруге, олардың қаіпсіздігіне және тағы сол сияқтыларға қол жеткізе алмайды. 
Салықтық  бақылау  дегеніміз  салық  заңнамаларының,  салық  кодексінің, 
құқықтық-нормативтік актілердің және т.б. орындауын бақылау болып табылады. 
Құқықтық-нормативтік актілерді шығарып, оның орындалуын бақылауды жүзеге 
асыра  отырып,  мемлекет  қоғам-дық  саяси  жүйенің  субьектісі  ретінде  әрекет 
етеді. Сол арқылы мем-лекеттік бақылау заң мен тәртіптің сақталуын қамтамасыз 
етеді.  Соны-мен  қатар  салық  заңдарын  бақылау,  мемлекеттің  негізгі  табысы  – 
салықтардың  түсуін  қамтамасыз  ету  құралы.  Егер  басқа  жағдайларда  қоғамдық 
қатынастарды реттей отырып оған мемлекет қатыспайтын болса, ал салықтың  – 
құқықтық  қатынастарды  мемлекет  әрі  реттеп,  әрі  оған  қатынасады.  Салықтық 
бақылау  мемлекеттік  бақылаудың  ұйым-дастырылған  түрінің  бірі.  Мысалы, 
салықтық бақылаудың ұйымдасты-рылуын экологиялық және санитарлық сияқты 
бақылаулармен  салыс-тыруға  болмайды.  Мұнда  мемлекеттің  материалдық 
мүдделігінен  туын-дайтын  қызығушылығы  –  салықтық  бақылау  барлық 
аймақтарға  бірдей  қатысты  болады,  яғни  тӛленбеген  салықтың  салдары  ӛзге 
экономика-лық, әлеуметтік сияқты салаларға да әсерін тигізеді. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (4), 2009. 
 
94 
Қазіргі  таңда  экономистер  салықтық  бақылауға  тӛменгі  белгілер-мен 
сипаттама береді: біріншіден, салықтық бақылау мемлекеттік бақылаудың дербес 
түрі.  Оны  мемлекеттің  бақылау  қызметін  атқарушы  мемлекеттік  орган  жүзеге 
асырады;  екіншіден,  салықтық  бақылау-  қаржылық  бақылаудың  бір  түрі.  Оны 
іске асыру барысында мекемелер мен кәсіпорындардың және азаматтардың ақша 
қорларының  заңды  және  мақсатты  жұмсалуын  тексереді.  Сол  арқылы  олардың 
экономика-ның 
дамуына 
және 
халық 
жағдайын 
жақсартуға 
тиімді 
пайдаланылуын  қадағалайды;  үшіншіден,  салықтық  бақылау  -  мемлекеттік 
бақылаудың арнайы түрі. Ең алдымен салықтық бақылауды тек арнайы ӛкілетті 
орган  ғана  жүзеге  асыра  алады.  Салықтық  бақылаудың  арнайы  сипаты  оның 
тӛртінші  қырын-функционалдығын  ашады;  тӛртіншіден,  кез  келген  салықтың 
міндеттері  бар заңды және жеке тұлғалар-олардың меншік түрлеріне, ұйымдық-
құқықтық  нысанына  және  іс-әрекетіне  қарамай  кез  келгені  салық  обьектісі 
болады. 
Салық  –  қаржы  мәселелерін  зерттеген  экономикалық  әдебиеттерде: 
салықтық  бақылаудың  күрделі  ұйымдық  жүйе  болып  табылатындығын  және 
оның құрамы мына элементтерден: а) бақылау субьектісі; б) бақылау обьектісі; в) 
бақылау тақырыбы немесе пәні; г) бақылау мақ-саты; д) бақылауды жүзеге асыру 
әдістерінен құралатынын сипаттай-ды. 
1.  Салықтық  бақылау  субьектісі  дегеніміз  –  мемлекеттің  салық  қызметі, 
яғни тек салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті. 
2. Салықтық бақылау обьектісі дегеніміз – заңды міндеттемелер жүктелген 
тұлғалар.  Оларға  тӛмендегі  негізгі  топтарды  жатқызуға  болады:  1)  салық 
тӛлеушілер;  2)  салық  агенттері;  3)  банктер;  4)  салық  тӛлеушілер  туралы 
ақпараттары бар тұлғалар. 
3. Салықтық бақылау тақырыбы деп – тексерілушінің салық заңдары, Салық 
кодексі,  құқықтық-нормативтік  актілер  және  де  ресми  құжаттар  бойынша 
атқаруға және орындауға тиіс міндеттемелерін айтады. 
4. Салық бақылау мақсатына жататындар: 
а)  салық  заңдарын  бұзушылық  фактілерді  немесе  салықтық  құ-қықтық 
қатынастарда қатысушының ӛз міндетінен сапасыз орындалға-нын анықтау;  
б)  айыптыларды  анықтау  және  оларды  заңда  бекітілген  жауапкер-шілікке 
тарту;  
в) салық заңын бұзушылықты жою;  
г)  қарызды  ӛндіру  бойынша  шаралар  қолдану  түріндегі  мемлекет-тің 
материалдық пайдасын қорғау; 
д)  салық  заңын  бұзушылықтардың  алдын  алу,  Салықтық  бақылау-ды 
әртүрлі  аспектілерде  ұйымдастыру,  әдістемелік,  техникалық  жа-ғынан 
қарастыруға  болады.  Салықтық  бақылаудың  әдістемесі  дегеніміз  нақты  жүзеге 
асырылатын әдістер мен айлалар болып табылады. 
Салықтық  бақылаудың  негіздерін  құрайтын  белгілерге  байланыс-ты 
тӛмендегіше  жіктеуге  болады.  Салықтық  бақылауды  жүзеге  асыру  нысаны 
бойынша: тікелей бақылау; 2) сырттай бақылау деп бӛлуге болады. 
1)  Тікелей  салықтық  бақылауына  –  құжаттық  тексеру,  рейдтік  тексеру, 
хронометражды тексеруді жатқызуға болады. 
2) Сырттай салық бақылауына камералдық тексеруді жатқызуға болады. 
Салықтық бақылаудың ӛткізілу уақыты бойынша алдын-ала, қазіргі немесе 
ағымдағы және кейінгі сияқты түрлерге бӛлінеді. 
Алдын-ала  салықтық  бақылау  кез  келген  қаржылық  шаралардың  жүзеге 
асырылу  барысында  ешқандай  салық  заңдылығына  қайшы  келмеуі  үшін 
жасалады. Кейде бұл тексеру түрін жедел тексеру деп те атайды. 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (4), 2009.  
                       
95 
Ағымдағы  бақылау  негізінен  салық  және  басқа  да  бюджетке  мін-детті 
тӛлемдердің  толық  және  дер  кезінде  түсуін  банктік  информа-циялар  негізінде 
бақылауға арналған. 
Кейінгі бақылауда салық органы тарапынан барынша толық тексеру арқылы 
жүзеге асырылады. 
Бақылаудың  нақты  бір  түрін  таңдап  алу  -  салық  жүйесінің  және  салықтық 
бақылаудың  ұйымдастырылуының  даму  дәрежесіне  бай-ланысты.  Салықтық 
бақылау ішкі және сыртқы сипатта болады.  
Ішкі  бақылау  –  бақылау  субьектісі  мен  обьектісі  бір  ұйымдық  жүйенің 
бӛлімдері  болған  жағдайда  жүргізіледі.  Мысалы,  министрлік  ӛзіне  қарасты 
ведомстваларды  ӛз  салық  міндеттемелерін,  заңдылық-тарын  қалай  орындап 
жатқандығын тексереді. 
Сыртқы  бақылау  ӛзіне  қарасты  емес  субьектілерге  байланысты  жүзеге 
асырылады. Мұндай бақылау салық комитеті органдарының тексеруіне тән. 
Аудиторлар барлық салыққа қатысты мәселелерді, салықтық қа-тынастарды 
салық  тӛлеушінің  ӛз  арызы    бойынша  тексере  алады.  Бірақ  аудитор  немесе 
аудиторлық  ұйым  мемлекеттік  орган  емес.  Және  де  мұндағы  тексеру  субьектісі 
мен  салықтӛлеуші  салықтық-құ-қықтық  емес,  азаматтық  –  құқықтық  сипатта 
жүргізіледі. Салықтық бақылау негізінен үкім орындаушы органының іс-әрекеті 
арқылы, яғни мем-лекеттік салық органы арқылы ғана іске асырылады. 
Салықтық  бақылау  салықтық  қатынастар  сипатына  қарай:  мате-риалдық 
және ұйымдастырушылық деп екіге бӛлінеді.  
Материалдық  салықтық  бақылау  салықтың  толық  және  дер  ке-зінде 
тӛленуі,  сонымен  бірге  оның  орындалуына  қатысты  элементтерді  тексеруден 
ӛткізуі жатады. 
Ұйымдастырушылық  салықтық  бақылау  түрінде  салықтың  есеп-телуі, 
ұсталуы, аударылуының дұрыс немесе дұрыс еместігін анықтай-ды. 
Салықтық бақылауды жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады: 
1)
 
тексерілетін салық тӛлеуші туралы ақпараттарды жинау; 
2)
 
жиналған ақпараттарды бағалау; 
3)
 
 жиналған ақпараттар бойынша шамалау немесе мӛлшерлеу. 
Алынатын құжат кӛздеріне қарай салықтық тексеру құжаттық және фактілік 
тексеру деп екіге бӛлінеді. 
Құжаттық  тексеру  дегеніміз  –  тексерілу  обьектісі  және  оның 
регламенттеріне  құжаттардағы  (алғашқы  және  кейін  анықталған)  мә-
лімдемелердің қаншалықты сай екендігін анықтап тексеру. Ал факті-лік тексеру 
дегеніміз  –  тексерілу  обьектісінің  лабораториялық  экспер-тиза,  ӛндірістегі 
шикізат  және  материалдық  бақылаулық  ӛнімін  шығару  тағы  сол  сияқты 
әдістермен жүзеге асырылатынын тексеру. 
Рейдтік  тексеруді  салық  органдары  жеке  бір  салық  тӛлеушіге  қатысты 
Қазақстан  Республикасының  заңдары  сақталып  отырғандығын  тексеру  үшін 
орындайды. 
Хронометражды  зерттеуді  салық  тӛлеушінің  нақты  табысы  мен  оны  алуға 
кеткен  нақты  шығынын  білу  мақсатында  салық  органы  жүргізеді. 
Хронометражды  тексеру  мемлекеттік  ӛкілетті  орган  бекіткен  тәртіппен 
ӛткізіледі. 
Салықтық  тексеруде  камералды  бақылау  қолданылады.  Бұл  тек-серуде 
салық тӛлеушінің есептіліктері тексеріледі. 
Салықтық тексеру бірнеше мерзімнен тұрады. 
1) тексеруге дайындалу;  2). тексеруді жүргізу;  3). тексеру нәтижесін рәсімдеу; 4) 
анықталған  салық  заңын  бұзушылықтарды  жою  үшін  нұсқаманың,  қаулының 
орындалуын бақылау.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (4), 2009. 
 
96 
Тексеруші салық тӛлеушінің  салық заңдылықтарын бұзғандығын анықтаған 
жағдайда салық  кодексіне сәйкес қаржылық  санкция қол-данылады. Лауазымды 
тұлғалардың  айыпты  екендігі  анықталған  жағ-дайда  олар  әкімшілік  құқық 
бұзушылық туралы кодекске сәйкес әкім-шілік жауапкершілікке тартылады. Бұл 
жағдайда  салық  заңдылықта-рын  әкімшілік  құқықбұзушылық  туралы  хаттама 
толтырылады  және  әкімшілік  айыппұл  кӛлемі  кӛрсетілген  әкімшілік 
жауапкершілікке тартылуы туралы қаулы шығарылады. 
Салық  бойынша  шағымдануды  сотқа  дейін  реттеу  салық  тӛлеуші-нің 
наразылығын  шешудің  ең  тиімді  жолы.  Ӛйткені  мұнда  салық  тӛлеуші  де, 
мемлекет те сотқа шығындалмайды. 
Салықтық  тексерудің  аяқталу  кезеңі  –  есептелген  салық,  айып-пұл, 
ӛсімдердің  тӛленуін,  анықталған  салық  заңдылықтарын  бұзушы-лығының 
түзетілуін немесе жойылуын жүйелі түрде бақылау болып табылады. Бақылауды 
салық  комитетінің  тексеруді  жүргізген  қызмет-кері  жүзеге  асырады.  Тексеруші 
толық  біткен  соң  тексеру  материалын  есеп  бӛліміне  бет  есепке  қондыру  үшін 
берілуі тиіс. 
Қосымша  салық  тексеруі  –  салық  тӛлеушілердің  салықтар  мен  басқа 
тӛлемдерді  дұрыс  есептеуін,  тек  шағым  бойынша  қаралатын  мәселелер 
ауқымында  ғана  салық  органдары  қабылдайтын  шешімдер-дің  дұрыстығын 
бағалауға  мүмкіндік  береді.  Яғни,  қосымша  тексеру  ең  алдымен,  салық 
тӛлеушілердің  мүдделері  үшін  обьективті  және  әділет-ті  шешім  қабылдау 
мақсатында жүргізеді. 
Салықтық  бақылауды  ұйымдастырудың  экономикалық  мазмұнын,  мақсаты 
мен  мүдделерін  зерттеу    нәтижесінде  тӛмендегідей  тұжырым-дар  мен 
қорытындылар жасауға болады. 
1.Нарықтық  қатынастардың  дамуы,  меншік  нысандары  мен  түр-лерінің 
кӛбеюі, халықаралық экономикалық байланыстардың күшеюі ӛз кезегінде салық 
жүйесіне зор әсерін тигізеді.  
2.Салық  жүйесінің  тиімді  болуы  –  экономикалық  тұрақтылыққа  қол 
жеткізеді. 
3.  Салық  жүйесінің  тиімділігін  арттыру  үшін  салықтық  бақылауды 
жетілдіру маңызды мемлекеттік іс, яғни салық органдары жұмысында салықтық 
бақылауды  ұйымдастыру  жолдарын  үнемі  дамытып,  әрқашан  жаңа  әдістерді 
іздеу  қажет,  бұл  салық  мәселесін  шешудің  нақты  жолдарын  анықтап,  салықтық 
бақылауға оң әсерін тигізеді. 
4.  Салықтық  бақылауды  ұйымдастырудың  экономикалық  мазмұны  –  оның 
экономикадағы  алатын  орны  мен  маңызына  тікелей  байланысты  болады. 
Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуы мен реттеуінің пәрменді құралы – 
салық  саясаты  болып  табылатындықтан  салықтық  бақылау  да  мемлекеттің 
мүддесін қорғау мақсатында қолданылатын маңызды экономикалық тұтқа. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
ҚР  «Салық  және  басқа  да  бюджетке  міндетті  тӛлемдер»  туралы  Кодексі  12 
маусым 2001 жылы № 210. 
2.
 
ҚР «Салық және басқа да бюджетке міндетті тӛлемдер» туралы Заңы 124.04. 
1995 жылғы № 2235. 
3.
 
Қ.Р.  «Салық  және басқа да бюджетке міндетті  тӛлемдер» туралы Кодексі  12 
маусым 2001 жылы № 210-11 (толықтырулар мен ӛзгерістер енгізілген). 
4.
 
ҚР Азаматтық Кодексі (жалпы бӛлім).  
5.
 
ҚР Президентінің жолдауы 2000 ж. 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (4), 2009.  
                       
97 
6.
 
Е.В.Порохов.  Теория  налоговых  обьязательств/Учебное  пособие  «Жеті 
жарғы». А.: 2001 г. 
7.
 
А.И.Худяков. Налоговое Право РК/Учебник «Жеті жарғы». А.: 1998 год. 
8.
 
А.И.Худяков.  Финансовое  Право  РК./изд.  Қаржы  -  қаражат,  Алматы,  1995 
год. 
9.
 
Г.Карагусова.  Налоги:  сущность  и  практика  использования./изд.  Қаржы-
қаражат. 1996 год. 
10.
 
Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отноше-ний // Финансы 
Казахстана 1996 год, № 9. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ  
Мақалада  ҚР-дағы  салықтық  бақылауды  ұйымдастырудың  экономикалық 
мазмұны  мен  мақсаты,  оның  объективті  қажеттілігі  мен  негізгі  қағидаттары 
зерттеледі.  

жүктеу/скачать 2,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: