Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

137
болса, сынама «қанағаттанарлықтай», ал 15 секундта тепе-теңдік 
бұзылса, «қанағаттанарлықтай емес» деп бағаланады. 
Дені сау жаттықпаған адамдарда, көбіне тұрақтылық уақыты
30 секундтан жоғары болады жəне оларда қол мен қабақтың дірілдеуі 
(тремор) байқалмайды. 
Бұл сынаманың (тест) координацияның маңызы орасан акробати-
ка, спорттық гимнастика, керме серіппеде (батутта) секіру, мəнерлеп 
сырғанау, жүзу, т.б. спорт түрлері үшін тəжірибелік құндылығы 
жоғары. Аталмыш спорт түрлерімен шұғылданатын спортшыларда 
тұрақтылық уақыты 100-120 сек. жəне одан да асуы мүмкін.
Яроцкий сынамасы вестибулярлық талдағыштардың сезімтал-
дық табалдырығын анықтауға мүмкіндік береді. Тест бастапқы 
жағдайда көз жұмулы тұрған кезде орындалады. Команда бойынша 
спортшы басын бір бағытта (оңға немесе солға) секундына 2 айналым 
жасап, жылдам темпте айналдыра қозғалады. Спортшының тепе-
теңдігі жойылғанға дейінгі басты айналдыру уақыты белгіленеді. 
Дені сау адамдарда тепе-теңдікті сақтау уақыты шамамен, 25-28 се-
кунд, жаттыққан спортшыларда 40-90 секунд жəне одан жоғары бо-
лады. 
Вестибулярлық 
талдағыштың 
сезімталдық 
деңгейінің 
табалдырығы негізінен тұқымқуалаушылыққа байланысты. Деген-
мен, оны жаттықтыру ықпалымен жоғарылатуға болады. 
Саусақ – мұрын сынамасы. Зерттелуші алдымен көзі ашық, содан 
соң көзі жұмулы тұрғанда сұқ саусағын мұрнының ұшына жеткізеді. 
Қалыпты жағдайда саусақ мұрнының ұшына тиеді. Ми зақымдары, 
невроз жəне т.б. функциялық күйлерде сұқ саусақтың немесе қол 
басының дірілдеуі, оның мұрынға дəл тимеуі байқалады. 
Теппинг-тест психомоторлық көреткіштер арқылы жүйке 
жүйесінің қасиеттерін экспресс-диагностикалау əдісі. Бұл əдіс 
арқылыспорт физиологиясында қол басы қозғалысының макси-
малды жиілігі анықталады. Əдіс жүйке жүйесінің функциялық 
мүмкіндіктерімен анықталатын лабилділік (қозу мен тежелу өту 
жылдамдығын), төзімділік (қандай да бір əрекетті ұзақ уақыт 
өнімділігін төмендетіп алмай орындау қабілетін) қасиеттерін зерт-
теуге бағытталған. Төзімділікке (төзімділікке) қозғалыс коорди- 
нациясы даму деңгейі, психикалық үдерістер мен ерік күші ықпал 
етеді.
Сынақ өткізу үшін секундомер, қарындаш жəне екі сызық 

138
арқылы бірдей 4 бөлікке бөлінген ақ қағаз қажет. Кейбір ғалымдар 
жұмыс қабілеттілігін бағалау айқынырақ болар деген мақсатпен 
ақ қағазды 6 (3 сызық арқылы) немесе 8 (4 сызық арқылы) бөлікке 
бөлуді ұсынады. 10 сек. (немесе 5 сек.) ішінде бірінші шаршыға 
максималды жылдамдықта нүктелер қойылады. 10 секунд дема-
лыстан соң екінші, үшінші жəне төртінші шаршыларда процедура 
қайталанады. 2-шаршы 1-шаршының, 4-шаршы 3-шаршының асты-
на орналасады. Əр шаршылардағы нүктелер саналады. 
Нəтижелер бойынша 5 тип анықталады. Олар:
1. Күшті тип – жұмыстың алғашқы 10-15 секундтарында темп 
максималды мəнге дейін артады. Келесі 25-30 сек.-та ол бастапқы 
(яғни, жұмыс басталған 5 сек.-та байқалған) деңгейге дейін 
төмендейді. Бұл қисық сызық типі зертелушіге күшті жүйке жүйесі 
тəн екендігін көрсетеді;
2. Тұрақты тип – жұмыс бойы максималды темп шамамен бір 
деңгейде сақталады. Аталмыш тип зерттелуші жүйке жүйесінің ор-
таша күшіне ие екендігін аңғартады;
3. Əлсіз тип – максималды қарқын екінші 5 сек.-та ақ азайып, 
бүкіл жұмыс бойы төмен деңгейде қалады. Бұл типке əлсіз жүйке 
жүйесі тəн;
4. Орташа əліз тип – жұмыс темпі алғашқы 10-15 сек.-та 
бəсеңдейді. Тип орташа мен күшті жүйке жүйесі арасындағы – орта-
ша əлсіз жүйке жүйесі ретінде бағаланады;
5. Орташа күшті тип – бас кезінде төмендеген максималды 
қарқын қысқа уақытта бастапқы деңгейге дейін артуға ұласады. 
Қысқа мерзімде мобильденуге қабілетті бұл зерттелушілер орташа 
күшті жүйке жүйесі тəн тұлғалар қатарына жатқызылады.
Сондай-ақ зерттелушілерге тапсырманы оң (сағат стрелкасы 
бойымен) жəне сол қолдарымен (сағат стрелкасына қарсы) орында-
та отырып, функциялық ассиметрия коэффициентін (KFa) де фор-
мула бойынша анықтауға болады: KFa = ((оң қол қойған нүктелер 
жиынтығы – сол қол қойған нүктелер жиынтығы) / (оң қол қойған 
нүктелер жиынтығы + сол қол қойған нүктелер жиынтығы)) * 100%;
Жаттыққан спортшыларда қол басы қозғалысының максимал-
ды жиілігі 10 секундта 70-тен асады. Шаршыдан шаршыға өткенде 
нүктелер санының төмендеуі қозғалыс сферасының жəне жүйке 
жүйесінің жеткіліксіз төзімділігін көрсетеді. Жүйке үдерістері 
лабилділігінің (мүмкіндігінің) саты тəріздес (екінші немесе үшінші 

139
шаршыларда қозғалыс жиілігінің артуы) төмендеуі бабына ену 
үдерістерінің баяулығын дəлелдейді. Бұл тест акробатика, семсер-
лесу, спорттық ойындар мен басқа спорт түрлерінде қолданылады. 

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: