ƏDƏBIYYAT
Almaz, Ülvi (2008), Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri. Bakı, “Qartal.
Xəlilov, P.(1994), SSRİ xalqları ədəbiyyatı. Bakı, Maarif.
Ulutürk, Xəlil Rza (1980), “Şeirlər və poemalar” Bakı,“Gənclik”.
224
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
LAYLA VƏ OXŞAMALARDA ƏSAS VƏ KÖMƏKÇI ADLAR
Firuzə A. ƏSGƏROVA
Xülasə: Onomastik leksika daim inkişaf edən, zənginləşən, get-gedə təkminləşən bir sistemə malikdir.
Onomastik vahidlərin xüsusi bir qrupu antroponimik leksikadır. Bu xalqın onomastikasında elə şəxs adlarına,
familiyalarına, nəsil adları və ləqəblərə rast gəlirik ki, bu xalqın əmələ gəlmə tarixi ilə bağlı formalaşmışdır.
Cəmiyyətdə insanları bir-birindən fərqləndirmək məqsədi ilə istifadə olunan hər bir həqiqi ad real
antroponimdir. Azərbaycan antroponimik sistemində köməkçi adlar kateqoriyasına ləqəb, təxəllüs və titul
daxildir.
Açar Sözlər: onomastika, antroponim, layla, ad qoyma, mərasim
The Names of the Main and Auxiliary Lullaby and Okhshama
Abstract: Onomastic vocabulary has a constantly evolving, developing and improving system. A special
group of onomastic units is anthroponomical vocabulary. The onomastics of the people we meet with such
names, surnames, birth names and nicknames that are associated with the history of formation of the people.
Every valid name that is used in society to distinguish people from one another is a real anthroponomy. The
category of auxiliary Azerbaijani anthroponomical system namespace includes nicknames, aliases and titles.
Keywords: onomastics, antroponim, lillaby, naming, ceremony
İlk uşağın doğulması bir ailəyə sonsuz sevinc gətirir. Bu sevinclə bağlı olan bir sıra mərasimlərimiz
vardır. Bunlardan ən çox yayılanı “adqoyma”dır.
Adətən, uşağa yeddi və ya qırx gündən sonra ad qoyulur. Həmin gün uşağın ən yaxın qadın
qohumları bir yerə yığışır. Uşaq ruzulu olsun deyə, yerdə süfrə salınır. Süfrəyə ləziz yeməklər-plov,
südçörəyi, şorqoğalı düzülür. Əgər uşağa ölən qohumlarının birinin adı qoyularsa, halva da çalınır və
halallıq olsun deyə, ölənin adına Quran tapşırılır.
Uzun müddət uşağı olmayanlar həmin gün qurban kəsir, yeddi qonşuya paylayır, yaxın adamlara
xələt verirlər.
Adətən uşağa evin yaxın adamı ad qoyur. Həmin adama xələt verilir. O, uşağın qulağına “kəlmeyi-
şəhadət” oxuyur, sonra adını deyir. Daha sonra isə “al uşağı, ver uşağı, tanrı saxlasın bu uşağı” deyərək
uşağı yanındakı adama verir, həmin sözlərin təkrarı altında uşaq bütün məclisi gəzdirilir. Uşağa göz
dəyməsin deyə papağına gözmuncuğu tikilir. Qız uşağının qulağına sırqa taxılır. Sırğa salan adama xələt
verilir.
Adətən birinci uşağın adını atası və atasının yaxın qohumları verir. Hər iki nənəsi uşağa hədiyyə
verir.
Uşağa qoyulan adı heç kəs dəyişə bilməz. Ad verirdikdən sonra hamı körpəni qucağına götürüb
xeyir-dua verir, “Adı ilə böyüsün”, “Böyük oğlan olsun”, və ya “Böyük qız olsun”, “Toyunu görək” və s.
bu kimi sözlər deyib, körpəni anasına uzadırlar. Sonra süfrəyə şərbət gəlir. Ən ləziz yeməklər süfrəyə
düzülür. Hamı çalıb-oynayır, şadyanalıq edir.
İnqilabdan qabaq uşaqların doğulma tarixi adətən rəsmi şəkildə qeyd edilməzdi. Uşaq üçün yaş
kağızı alınır. Bu yaş kağızı sənəddir. Bu sənədə uşağın adı, soyadı, atasının adı, doğulduğu il, ay, gün,
doğulduğu yer, milliyyəti dəqiq göstərilir. Eləcə də ata və anasının adı, soyadı, atasının adı göstərilir.
(Mərasimlər, Adətlər, Alğışlar I 1993: 76)
Beləliklə də, uşaq həmin gündən qoyulduğu adla çağırılır. Azərbaycan xalqı içərisində adqoymanın
müxtəlif mərasimləri və formaları vardır. Uşağa göstərdiyi igidliyə görə də ad qoyardılar. Onu bəd
ruhlardan qorunmaq üçün ad qoyardılar, uşağa igid babanın, atanın adını verərdilər və s. Beləliklə hər bir
adqoymanın özünəməxsus ayini, etiqadı və mərasim şənliyi keçirilərdi.
Uşaqlara sevilə-sevilə qoyulan bu adlar sonralar anaların dilində səslənən laylalarda, nazlamalarda,
oxşamalarda öz əksini tapır.
Nazlasın dilim səni,
Böyütsün elim səni.
firuzeesgerova@icloud.com
226
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Meydanda at oynadan
Bir igid görüm səni.
(Azərbaycan Bayatıları 2004: 206)
Laylalar beşik başında anaların öz körpələrini, nənələrin öz nəvələrini oxşamaq üçün oxuduqları
bayatılardır. Burada ananın öz balasına olan sonsuz məhəbbəti, onun gələcək həyatda qazanacağı
müvəffəqiyyətlər haqqındakı arzuları ifadə olunur. Ana öz balasına xeyir-dua verir, uzun və mənalı ömür
arzulayır, qəhrəmanlardan, xalq sərkərdələrindən ibrət götürməyi tövsiyə edir.
Laylalar xalqın uşaqlar üçün yaratdığı nümunələr içərisində xüsusi yer tutur. Analar təzəcə göz
açan körpələri bu həzin, çox zaman şux layla sədaları ilə yuxuya vermişlər. Bu da ən böyük sənətkar olan
xalqın ixtirasıdır. Uşaq psixologiyasını, daxili aləmini, gələcək tərbiyə aləmini, gələcək tərbiyə yollarını
xalq qədər doğru, dürüst müəyyənləşdirməyi bacaran ikinci bir mürəbbi tapmaq çətindir. Ona görə də
layla və oxşamalar yalnız yuxuya vermək, oxşamaq üçün deyil, körpə balaları həm də estetik cəhətdən
tərbiyə etmək üçün ən təsirli vasitələrdən biridir. Uşaqlarda musiqiyə, ədəbiyyata həvəs oyadan, onun
bədii zövqünü oxşayan ilk nümunələr, şübhəsiz, layla, bayatı, mahnı və oxşamalardır. (Babayev1970:
155)
Ana ruhunun ən emosional və qüvvətli şəkildə əks olunduğu folklor janrı heç şübhəsiz ki,
laylalardır. Bu folklor janrında ananın öz körpəsi ilə bağlı arzu və istəkləri poetik bir biçimdə ifadə
olunur. Amma bu poetik nümunələr daha çox hələ dil açmayan və ətraf dünya ilə müstəqil ünsiyyət qura
bilməyən uşaqlara söylənilməsi ən maraqlı məqamlardan biridir. Sual ortaya çıxır: axı ananın hələ dil
açmayan körpəsinə poetik formada söz deməyə vadar edən nədir? İlk baxışdan burada əsas məqsəd
kimi uşağın yatırdılması istəyi görünür. Amma məsələnin izahı heç də belə sadə cavabla mümkün
deyildir.
Layla janrının poetik dünyasına daha dərindən nəzər salmaq üçün bu janrın poetikası ilə bağlı bir
çox nəzəri fikirlərə diqqət yetirmək lazımdır.
Ana laylasının poetikasına nəzər salanda aydın olur ki, “Müxtəlif hadisələrlə bağlı ana laylasına
nəsr parçaları əlavə edilir. Bu cəhət janrın poetik xüsusiyyətlərini açmaq üçün çox maraqlıdır. Həmin
nümunələrdə ana uzaqda olan ərinin, qardaşının gəlməsini arzulayır, qanlı-qadalı hadisələr varsa, onları
ürəkdən pisləyir. Bu nəsr parçaları göstərir ki, ana təkcə körpəsi ilə söhbət etmir, ona elə gəlir ki,
dediklərini eşidən və başa düşən kimsə var. Buna görə də ana bəzən onun üçün son dərəcə ciddi olan
sirlərini də laylasına qatıb dilinə gətirir, ərindən valideynlərindən gizli saxladığı sözləri avazla oxuyur.
Bu nəsr parçaları laylaların orijinal janr olduğunu sübut edir”
Laylaların söylənmə, ifa olunma yeri baxımından təhlilindən aydın olur ki, layla janrı ana və onun
körpəsi çevrəsində baş verən, bilavasitə bu münasibətlərə daxil olan hisslərin, duyğuların poetik söz
vasitəsilə konkret situasiyada reallaşmasından ibarətdir. Lakin yuxarıdakı sitatda da qeyd olunduğu kimi,
laylalarda ana və onun körpəsi ilə bağlı duyğularla yanaşı müxtəlif ictimai, hüznlü məsələlər də əks oluna
bilər. Bu məsələ ilə bağlı prof. V.Vəliyev yazır: “Bir anlığa təsəvvür edək ki, istəmədiyi adama zorla ərə
verilən gənc qadın beşik başında körpəsini uyutmaq üçün layla deyir; uşaq yatar-yatmaz onun xəyalı
keçmiş günlərə qanadlanır. Əgər öz yurdundan, obasından didərgin salınıbsa, doğma el-obası yadına
düşür. Bəlkə də sevdiyi bir gəncin xəyalı gözləri önündə dayanır.”
A lay-lay, gülüm lay-lay,
Gülüm, bülbülüm lay-lay.
Böyü, sənin sayəndə
Mən də bir gülüm lay-lay.
(Azərbaycan Bayatıları 2004: 207)
Antroponimlər folklor janırının bütün növlərində əhatə etdiyi üçün laylalar və nazlamalarda da öz
əksini tapmışdır. Folklorun başqa növlərinə nisbətən laylalar və nazlamalarda antroponimə az təsadüf
olunur. Hətta demək olar ki, barmaqla sayılası dərəcədədir. Belə bir laylaya diqqət yetirək.
Dağlara sərin düşər,
Kölgəsi dərin düşər.
Hər vaxt layla deyəndə,
Yadıma Pərim düşər.
(El Çələngi 2004: 23)
Burada işlənən “Pəri” antroponimi ilə əlaqədar bir qədər diqqət yetirək.
227
Magistr Firuzə A. ƏSGƏROVA /Layla ve Oxşamalarda Esas ve Kömekçi Adlar
Elə addır ki, izaha heç ehtiyacı yoxdur. Bugünki dilimizdə onun mənası ancaq “gözəl, füsunkar” və
sairdir. Bu adı, təbiidir ki, qızlara verirlər. (Mirzəyev 1986: 180)
Belə ehtimal olunur ki, zərdüştilərin “pərika” sözü fars dilində “pəri” şəklinə düşmüşdür. Pərika
isə sadəcə olaraq “gözəl qadın”dan daha çox “gözəl qadın simasında iblis” demək idi. Söz “pəri” şəklinə
düşəndən sonra da hələ uzun müddət bu mənanı daşıyırdı. Məsələn, “Dədə Qorqud”dakı pərilər məhz bu
cür əfsanəvi varlıqdır. Bu qanadlı qızlar (“pər” farsca “qanad” deməkdir) oğuzlarla yaxınlıq edir, onlardan
biri dünyaya qaniçən Təpəgöz gətirir.
Zaman keçdikcə Pəri ilkin mənfi keyfiyyətlərdən azad edilmiş, ancaq gözəl qız rəmzinə
çevrilmişdir. Əgər belə olmasaydı, heç vaxt Pərzad, daha doğrusu Pərizad (“pəri nəslindən olan”), qız adı
yaranmazdı.
Ara-sıra qız adı Pərşan da rast olunur. Onu bəzən Pərişan (yəni “dağınıq”) kimi başa düşürlər.
Əslində belə deyilir. Pərşan-Pərinişan yəni “pəri nişanlı, pəri kimi”, adının qısaldılmış formasıdır.
Başqa nazlamaya diqqət yetirək:
Alı qızı, aldıra qızı,
Xara tuman aldıra qızı,
Əsmə çarşaf aldıra qızı.
Qızıl qolbaq aldıra qızı,
Dikdaban çəkmə aldıra qızı.
(Göyər Səməni Göyər 1993: 69)
Bu nazlamada işlənən Alı atroponiminin xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqda görürük ki, xalqımız
durduqca bu sadə ad bizə əziz olacaq. Çünki Alı-Koroğlunun atasıdır. Dilimizdə “al”ın bir neçə mənası
var:
1. Parlaq qırmızı rəng: al-qırmızı, al bayraq, al yanaqlı və s. ifadələrində olan kimi.
2. Hiylə yalan: Füzulinin
Canım aldın mey üçün, saqi, içərdin mənəq an,
Dad əlindən ki, məni al ilə məğbun etdin.
(Füzuli 1958: 94)
“al” məhz bu mənadadır. “Aldatmaq” feilinin də əsasında həmin “al” durur.
Alı Allahyar, Allahverdi kimi adların qısaldılmış şəkli kimidə başa düşmək olar. Məsələn:
İsrafildən İsa, Cəbrayıldan Cəbi əmələ gələn kimi.
Lakin daha çox ağıla batan yozum Əli ilə bağlıdır. Doğrudan da bu ad çox hallarda asanlıqla Alıya
çevrilir. Dialektlərimizdə dağ adamları çox vaxt Əli yox, məhz Alı deyirlər. Hətta əslində şəksiz-şübhəsiz
Əliməmməd olan ad da burada bir qayda olaraq Alməmməd kimi tələffüz edilir.
Çənlibel qəhrəmanı Koroğlu da, onun silahdaşları da dağ adamlarıdır. Onlar üçün ad Əli yox,
Alıdır. Əvəz adı Əyvaz, Eyvaz olan kimi.
Əli adının ərəbcə tələffüzü əslində Əlidən daha çox Alıya yaxındır.
Oxşamalar uşağı oxşatma, əyləndirmək məqsədilə söylənən və uşaqların zövqünü, düşüncəsini
oxşayan mətnlərdir. Oxşamalar körpənin lap kiçik vaxtlarında, hələ özləri hərəkət edib, deyib-gülə
bilmədikləri vaxtlarda söylənilir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ananın körpə uşağı yuxudan
oyanarkən onu əzizləmək, nazlamaq məqsədilə oxuduğu nəğməyə deyilir. Bu xüsusiyyətinə görə
oxşamaya "nazlama" da deyilir. Oxşamalar çox zaman "Bu balama qurban" misrası ilə başlayıb və bitir.
Məsələn:
Balama qurban beş kişi,
Bir fəsəli, bir pişi,
Yuxarıdan Bilal kişi,
Aşağıdan Hümmət kişi.
(Azərbaycan Folklor Anatologiyası III 1997: 29)
Bu oxşamada iki antroponimdən istifadə olunmuşdur. Bilal və Hümmət.
Bilal-ərəb mənşəli kişi adıdır. Mənası sulayan, su verən, suçu anlamını daşıyır. Bəzi mənbələrdə isə
islanmış, islaq mənasında verilir. (Abdullayev 1985: 16)
228
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Hümmət-bəzən Hümbət də istifadə olunur. Ərəb mənşəli bu adın mənası səy göstərən, çalışqan
mənasındadır. Bəzən comərdlik kimidə başa düşülür.
ƏDƏBIYYAT
Abdullayev, Bəhruz (1985). “Azərbaycan Şəxs Adlarının Izahlı Lüğəti”, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı.
Azərbaycan Bayatıları (2004). Bakı.
Azərbaycan folklor anatologiyası, III, Ağbaba folkloru, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı-1997, 256 s.
Azərbaycan Uşaq Folklor Kitabxanası, “Mərasimlər, adətlər, alğışlar”, I kitab, Bakı-“Gənclik”-1993, 348 s.
Babayev İmran (1970). Paşa Əfəndiyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, “Maarif” Nəşriyyatı, Bakı.
El Çələngi (xalq şeirindən seçmələr) (2004). “Şərq-Qərb”, Bakı.
Füzuli “Seçilmiş əsərləri” (1958), “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı.
Göyər Səməni Göyər (1993). Bakı, “Gənclik”.
Mirzəyev, Osman (1986). “Adlarımız”, “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, Bakı.
АБАЙ, ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНАН
ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТІ ЕСІМДІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ
ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ТАНЫМЫ АРҚЫЛЫ ТАНЫП БІЛУ
Доц. Г. Х. ТУЛЕКОВА
С. А. ЕСБОЛОВА
Н. Қ. САҒАТБЕКОВА
Доц. К. С. ӘБДІҚАЛЫҚ
Түйіндәмә: Абай мен Шәкәрім шығармаларында халықтық рухты пайымдауға құрал болатын тілдік
құрылымдар, сөз тіркестері өте мол. Олардың адам санасындағы ой қорытындыны есім сөз тіркестері
арқылы берілуін, оның танымдық тілдік табиғатын ашу зерттеудің өзектілігін көрсететіні анық. Сөз
тіркестері құрылымындағы семантикалық даму бағытын айқындауға негіз болатын алғышарттардың
бірі – қатысымдық үдеріс. Сөз тіркестеріндегі мағыналық, құрылымдық өзгерісті Абай, Шәкәрім
шығармаларының материалы негізінде қарастыру олардың мақсатты түрдегі жұмсалуын, тек
семантикалық мәселелерді шешуге емес, лингвистикалық семантика мәселелеріне бағытталғандығын
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл бүгінгі қоғамдық өркениеттің өзектілігіне өріс алатын факторлардың
біріне айналған. Олай дейтініміз, сөз тіркестері құрамынан туатын қатысымдық мағына тілдік және
тілден тыс ақпараттық білім жиынтығын құрап, сөз тіркесі семантикасының функционалдық қызметін
саралауға негіз болып табылады.
Тірек Сөздер: шығарма, үдеріс, сөз тіркес, ақпараттық білім.
Cognition through Grammatical Structure and Cognitive of Pronouns of National Peculiarities Works
of Abay, Shakarim
Abstract: In the works of Abаy and Shakarim has a lot of language structure and phraseology to
interpretation tool of national spirit. The idea of human consciousness through the conclusion noun phrases,
clearly reflect the importance of the open nature of the cognitive linguistic research. Communicative process
one of the prerequisites for the development of the semantic of phrases structure. This is one of the factors
that can a field the relevance of today's society civilization. Arising from the so-called phrases
communicative value of language and language teaching, functional differentiation of the phrase.
Keywords: composition, process, expression, information and education.
Қазіргі тіл ғылымында тілдің «қарым-қатынастың аса маңызды құралы болу» қызметімен
қатар дүниетаным құралы болу қызметіне ерекше назар аударылады, өйткені адамзаттың
ойлауымен байланысты саналы әрекетінің нәтижесінде жинақталған дүние – әлем туралы білім
қоры әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан-дүниесі, психологиясынан хабар береді. Абай,
Шәкәрім шығармаларындағы есім сөз тіркестерінен туындайтын қатысымдық семантика ұлттық
тілдік бейнені құрайды. Қазіргі этнопсихологиялық мәселелердің діңгегіне айнылып, жаңа
көзқарастың жаңаша қалыптасуына жол ашады. «Даналық ең абзал нәрселерді мейлінше жақсы
танып білу деген сөз ғой. Ал өз мәнін ақылмен пайымдауға және білуге қабілетті болса, оңда ол ең
абзал нәрселерді мейлінше жақсы танып біледі» (Әл-Фараби, 1975: 75). Жүйелі логика бар жерде
жүйелі түсінік қалыптасады. Таным теориясында тіл мен логиканың байланысын былайша
түсіндіреді: «Точно так же не вызывает сомнения, что логика в качестве руководства к
правильным суждениям оказывает влияние и на языковое выражение (и в особенности выражение
понятий и суждений) и тем самым представляет место для определенных описательно-
семасиологических соображений» (Балақаев, 1971: 8). Тіл мен ойлаудың өзара байланысы
ұғымдар арқылы жүзеге асады, Ал ұғымның пайда болуы санада өтетін пайымдау әрекетінін
нәтижесі. Пайымдау арқылы логика ғылымы ой қорытындыларын жасайды. Ой қорыту білім
алуда қолданылатын ойлау заңдарын зерттейді.
Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып, алдыңғысы соңғысына бағына байланысады
(3; б.25).Профессор Т.Сайрамбаев зат есімдерден құралған сөз тіркестерін 8 түрлі мағыналық
«Тұран» Университеті, gulzhan-saken@mail.ru
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, Samal.kz.17@mail.ru
№10 Ш.Уәлиханов Атындағы Орта Мектеп гимназиясы
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, kun_jan.16@mail.ru
230
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
қатынаста жұмсалатындығын атап көрсетеді. Әрине, бұл мағыналық топ екі зат есімдердің ғана
тіркесі арқылы пайда болады. (Сайрамбаев, 2004: 84 ). Зат есімдер грамматикалық табиғаты
жағынан болсын, лексикалық жағынан болсын басқа сөз топтарынан универсалдық қасиеттерімен
ерекшеленеді. Олар сөйлем ішінде, сөз тіркестері құрамында басқа сөздерді өздеріне бағындырып
қана қоймайды, өздері мен өздері тіркесіп келіп те әр түрлі анықтауыштық қатынасты білдіретін
сөз тіркестерін жасайды: сорлы жаспын, түпсіз ой, түпсіз қиял, алдыңғы өмір. (Балақаев, 1971:
84.). «Тіл көрнекті болу үшін дерексіз нәрсе, деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей
суреттеліп, адамның сана-саңлауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек», (Байтұрсынов, 1992:
154.) – деген А.Байтұрсынұлының тұжырымы тілдің табиғаты мен қызметін, құдіретін танытады.
Ғалымның «Абайды қазақ баласы тегіс танып білуі керек... Абай сөздері дүнияда қалғаны –
қазаққа зор бақ» (Байтұрсынов, 1992: 301)деген пайымдауы – Абайтанудың басты қағидасы.
С. С. Майзель «Изафет в турецком языке» деген үлкен еңбегінде изафеттің үш түрлі жасалу
жолын айта келіп, сол жалғаусыз келген бір түріне қатысты, зат есімдердің тіркесі туралы арнайы
мәселе қозғайды. Анықтауыштық қатынастардың өзі әртүрлі мәнде көрінеді: поссесивтік,
релятивтік және идентивтік (Балақаев, 1971: 53).
Қазақ тіл білімінде зат есімдер мен зат есімдердің тіркесі тек М.Балақаевтың еңбектерінде
арнайы тарау беріліп қарастырылды (Балақаев, 1971: 38). Ал К.А.Бейсенбаева «Қазіргі қазақ
тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері», «Безаффиксное сочетание имен
существительных в современном казахском языке» еңбектерінде жалғаусыз зат есімнің арнайы
зерттеу обьектісі болмағандығын және күрделі мәселенің бірі екендігін көрсетеді (Бейсенбаева,
1971: 9). Қазақ тіліндегі зат есімнің зат есіммен тіркесі мағыналық жағынан үйлесімділері ғана
орын тәртібі арқылы тіркесе алады. Әрі ол бұрыннан бар. Зат есім мен зат есімнің тіркесі туралы
М.Балақаев: «Осы сияқты қатар тұру арқылы бірін-бір анықтайтын зат есімдер тобы екі, үш, төрт
сөзден құралуы мүмкін: темір қанат балапан, қой көзді бала, шоқпар бас таяқ», – сияқты
бағыныңқы сыңары бірнеше зат есімнен де болып, күрделі түрде жұмсалатындығын дұрыс
көрсетеді (Сайрамбаев, 2004: 38-39 ). К.А. Бейсенбаева олардың құрылымдық ерекшеліктерін
ескермейді (Балақаев, 1971: 9). Алдыңғы екі зат есім басыңқы зат есімге әрқайсысы тікелей
қатысты болмай, ол екеуі сатылана байланысу негізінде өзара түйдекті топ құрауы тілімізде
түйдекті топтар деп аталып жүрген топтарға қарағанда онша келе де бермеуі мүмкін, әдетте,
түйдекті топтарды, көбіне, күрделі сын есім, сан есім, етістік сөз таптарының негізінде және түрлі
негізгі сөздер мен көмекші сөздердің қатысы, сондай-ақ фразалық тіркестер толық мағыналы зат
есімдерден жасалады дейтін пікір жоқ екендігін профессор Қ.Жұбанов зерттеулерінен де
кездестіреміз (Балақаев, 1971: 97). Екі зат есім бірінің мағынасын екіншісі толықтыра, айқындай,
бір-бірімен өзара мағыналық жағынан үйлесімділігі негізінде келесі сөзге қатысты жұмсалғанда
ғана нақтыланады. Ондай жағдайда жалғаусыз тіркескен зат есімдер үш немесе одан да көп
сөздерден жұмсала отырып, күрделі қабыса байланысқан сөз тіркестерін құрайды (Бейсенбаева,
1971: 87). С.С.Майзель үш сөзді қабыса байланысқан сөз тіркестерін атап көрсеткенімен, оның
ішкі ерекшеліктеріне тоқталмайды (Майзель, 1957: 97). Абай, Шәкәрім шығармаларында
кездесетін қабыса байланысқан сөз тіркестері. 1. Басыңқы сыңары жалқы және жалпы зат
есімдерден жасалады: Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Әуелі – білім-ғылым табылса,
дүниенің бір қызықты нәрсесіне де керек болар еді деп іздемесе керек. Соның ішінде уайымсыз
салғырттық деген бір нәрсе бар... (Абай. Отыз екінші қара сөз.). Соны айтып алдандырып
отырғанда, Асығып ат терлетіп біреу келді.( Шәкәрім. «Қодардың өлімі») Түпсіз ой, түпсіз қиял
неше мыңдап, Бірі бүйт, бірі сүйт деп тұрады ымдап. Тұңғиық тұманданған алдыңғы
өмір,Тұрғанын біліп болмас не дайындап (Шәкәрім). Білектей арқасында өрген бұрым (Абай.). 2.
Басыңқы сыңары жіктік жалғаулы зат есімнен келуі: Мен жаралы – жолбарыспын. Жұрттың
атқан оғы өтіп. Сен есірке, сорлы жаспын. Шын сөзіме рақым етіп (Абай. Онегиннің Татьнянаға
жауабы). Мен бір тілсіз көлікпін,Басымда соққан дауым жоқ (Шәкәрім. Өлген көңіл – ындысыз
өмір). Қазір тірі, дүниеге мен де ортақпын, Осы күн батпай батып жоғалмақпын. Алдыңдағы
асау жас қайнап тұрған. (Абай. М.Ю. Лермонтовтан).
Матаса байланысқан тіркестер: 1.Басыңқы сыңары тәуелдік жалғаулы сөзден келуі арқылы:
Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт
тануы ешбір халыққа ұқсамайды (Абай. Жиырма төртінші сөзі.) . Екеуінің мойнына арқан салып,
Екі аттың құйрығына байлап алып... (Шәкәрім. «Қалқаман-Мамыр»). ... Таусылар деп ойлама
сөздің кені. Тауып айтса – дауасыз дерттің емі.Сырты сау, іші науқас елдің дені, Арсыздықпен не
231
Doç. G.H. TULEKOVA-S.A. ESBOLOVA-H.K. SAĞATBEKOVA-Doç. K.S. EBDİKALIK/Abay, Şekerim…
болар алған шені. (Шәкәрім. «Ғайсада жан беретін таңның желі»). Ол кезде орыс онша кіріскен
жоқ, Қазақтың еркі өзінің қолында боп. ...Олжайдың бас адамын жиып алып, Осы хан өзенінде
кеңес құрды. ( Шәкәрім. «Қодардың өлімі»). Адамшылдық міндетім, айт дейді адам індетін.
Еріксізбін, шын ниетім, Алды деме мазамды. (Шәкәрім. «Ескіден қалған сөз теріп»). Жаздың көркі
енеді жыл құсымен, Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен (Абай.«Жазғытұры»). ...Әне тұр Қодар өлген
құз-жартасы( Шәкәрім. «Қодардың өлімі»). Т. Сайрамбаев: «V-VIII ғасыр ескерткіштер тілінде,
кейінгі жазбалар тілінде етістіктермен де тіркесіп, жалғаусыз орын тәртібі және дауыс ырғағы
арқылы тіркес құрайтын сөз табы ретінде көріне бастады. Орхон-Енисей жазбалар тілінде сын
есімдермен келген сияқты: сарығ алтун, орүн күмүш...көлүрті (сары алтын, ақ күміс әкелді). Түрқ
білге қағантма бітідім бен білге тонықұқ (түріктің Білге ханының еліне арнап жаздырдым мен
білге Тонықұқ). Осы сөйлемдердегі сарығ алтүн, орүн күмүш,білге Тонықұқ тәрізді сын
есімдерменкелген сөз тіркестері қазіргі қазақ тіліндегі ақ ормал, сары шаш, білгір кісі тәрізді
тіркестерден грамматикалық жағынан болсын, семантикалық жағынан болсын еш айырмашылығы
жоқ (Гаджиева, 1973: 102), – деп сын есімдердің қабыса байланысқан тіркес құраудағы ролін және
оның ежелгі құбылыс екенін көне түркі жазбаларында кездесетіндігін айтады. Яғни олар сөз
тіркесінің басыңқы сыңарында қолданылғанда сындық мағына білдірмей, ең алдымен,
субстантивтеніп барып, тіркеседі. Мұндай мақтаншақтардың өзі үш түрлі болады (Абай. Жиырма
бірінші сөз.). Сүйер кісім, сүйенер жақыным жоқ,Бір өзіңе сиындым, бар құдай-ау (Шәкәрім
«Көкіректе толған шер, көңіл қаяу»), тіркесіп қана қоймай, керісінше, зат есімдердің, сан
есімдердің, т.б. сөз таптарының сын есімге тіркесуі нәтижесінде қалыптастанқан тіркестер де
пайда болады.Сын есім басыңқы сыңар болғанда, өзімен тіркесетін бағыныңқы сыңармен әртүрлі
анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Көбінесе, адамға байланысты кездеседі. Оның тұлғасына
реңк беруді мақсат етеді: 1) адамның түсін; 2) ішкі сырын; 3) табиғи дене бітімін; 4) іс-қимылын;)
5) есім, сын есім мен есімдік, сын есім мен есімше, атау күйінде қабыса байланысып, сөз тіркесін
құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады 1. Сендей тексіздер, нәсілсіздер
көп(С.Қуандықов). 2. Мына сыпырма сыраны бірге әкеттім, жүк көтергенге керек
(Ә.Әбішев).3.Жамағат жанашырым сіздерсіздер («Егемен Қазақстан» газ.). Осындай сөз
тіркестері тұрған орнына қарай байланысқанда, әрбір анықтауыштық тіркес фразалық
(ритмикалық) бір екпінге бағынып, екпін жағынан бір түйдек болып тұрады (Бейсенбаева, 1971:
15). Мысалы, Ел бұзуға ойлаған бұл айласы,.... Оңдыра ма сәулесіз өңкей масы. Ар сүймейтін бір
ісі, ... Ер бұзатын ерсі істі өшіртпеске, Дарға асып, таспен атқан өз ағасы. ... Жесір қалған
келінін Қодар алып, Қылмайтын істі қылған құдай құлы( Шәкәрім. «Қодардың өлімі»). Бұл жерде
басыңқы компонентте келген іс сөзіне зер салып қарасақ, қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде 1.
Іс. - тура мағынасы. Жұмыс, қызмет, шаруа. Олар іс жайын сөз етіп ұзақ отырды. (Нәбиев) 2.
Ауыс мағынасында Қылмысты іс қозғады. (Тоғысбаев.) Жалпы 22 мысал келтірілген. (Қазақ
тілінің түсіндірмелі сөздігі, 1999: 765). Шәкәрімнің Ар сүймейтін бір ісі, ... Ер бұзатын ерсі істі
деген сөз орамдарыпсихологиялық сарынды беретін бұл есім тіркестері қазақ ұлтының бойындағы
ар білімін оятатын, оны қастерлеп ұстайтын, болашақ ұлттың былғанбауын үндейтін, өзіне құрмет
деп санайтын менталитеттің мықты діңгегін, нәпсісін тыйюға, дәстүрді сақтауға осыншалы
салмақты аталы сөздердің бір ритмикалық екпінмен түйдектеліп келуі ұлттық мінез-құлықты
көрсетеді.
Абай мен Шәкәрім шығармаларында ақылды, парасатты, зейінді, есті, ғашық жанның
бейнесін бір ғана жүрек сөзінің сөз тіркесінің басыңқы сыңарларында келіп, бағыныңқы
сыңарының есімді, етістікті, ортақ басыңқы сыңарлы сөз тіркестерінің келуімен жырға қосады:
Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз жол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа қол емес.
(Абай Құнанбаев, 1-2 том, 1954). Бұл адам баласының ақыл парасаты мен өмірден көрген оны сезе
білген, сезіне білудің нәтижесінің жемісі. Философиялық тұрғыдан адам өзін-өзі игеріп, жеңуі,
және дел-салдық дәрежеге түсуі ақиқат. Жүрек – ішкі дүниенің күші. Рас, жүрек күші арқылы
өмірдің барлық сәттері мен барлық амал- әрекеттерін құрастыратын қару іспеттес.
Ақын Абай мен Шәкәрім шығармаларында «жүрек» концептісінің қолданыс аясы күрделі
танымдық бірліктердің қатарынан орын алары сөзсіз. Біреудің кісі өлсе, қаралы ол, Қаза көрген
жүрегі жаралы – ол. Көзінің жасын тыймай жүріп.Зарланып неге ән салады ол? ( Абай. «Біреудің
кісі өлсе, қара ол»). Берілген есімді басыңқылы сыңарлы сөз тіркесінде қапаланып, қайғы жұтқан
адамның зарланып, мұңданған күйі танылады. Сол сәттегі адам баласының жай-күйі бүкіл көз
алдыңызға елестеп, қан жұтып отырған, қара жамылып отырған адамның жүрегі екендігін
Абайдың өлең жолдары айқын көрсетіп тұр. Бұл жерде жүректің сан түрлі күйде бола
232
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
алатындығымен қатар, кей жағдайда жүректің «қаза көрген жүрек» те болатындығын танытады.
Қаза көрген жүрек әдеттегі жүректен ерекшелеу, өйткені ол бар даусымен айғай салып, зарланып
жоқтау айта алуымен де, сондай-ақ іштей күйзеліп, күңірене отырып, зарланатын жүрек те бола
алады.
Сөз айта алмай бөгеліп,
Дүрсіл қағып жүрегі.
Тұрмап па еді сүйеніп
Тамаққа кіріп иегі?
(Шәкәрім. «Жиырма үш жасымда»),
деген өлең жолдарында ақын енді басқа жүректі жырлайды. Бұл тіркестегі жүрек алдындағы
келтірген мысалдағы жүректен мүлдем басқа. «Қаза көрген жүрек» адам басына қайғы түскен
кездегі жүректі сипаттаса, ал «Дүрсіл қаққан жүрек» – ғашықтықтың, албырт сезімнің көрінісі.
Ғашықтыққа толы бойжеткеннің сөз айта алмай, ұялуы, «махаббат» сынды ұлы сезімнің әсерінен
дірілдеген, күйіп-жанған адам психикасының ақиқатын, жүрегінің қатты соғып, сезімге бой
алдыруын білдіреді.
Сұлулығын қояйын, мінезі артық,
Ақылды, асыл жүрек, сөзі майда
(Шәкәрім. «Жиырма үш жасымда»).
Есімді сөз тіркесі – асыл жүрек. Ақын өзінің асыл жүректі ғашық жаннын өлеңге қоса
отырып, «асыл» сөзінің бойына келбеттің сұлулығын ғана емес, инабаттылық, ибалы жанның
рухын, «жаны сұлудың ақылы да сұлу» деген сабырлылығын, жалпы айтқанда мінезге бай
екендігін сыйғызып тұр. Қыз баланың бойында осындай қасиеттің бола білуі оның тәрбиелілігін,
ақылдылығы мен парасаттылығын қоса білдіріп тұр. Бүгінгі заманы озық, ақпараттың
алакөзденген ала заманында қыз бала тәрбиесіне, бүгінгі ұрпақ мәселесіне ықпалы да өте зор.
Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын,
Бірінің бірі шапшаң ұқпас сөзін.
Көздің жасын жүректің қаныменен,
Ерітуге болмайды іште мұзын
(Абай Құнанбаев, 1954).
Жүректің қаны – есімді тіркес. «Жүрек» сөзі басыңқы компонентте емес, бағыныңқы
компонентте орналасқан. Алайда жүрек концептісін толық ашу жолында ара-кідік бағыныңқы
сыңарда келген сөз тіркестерін де мысалға алып отырдық. Қазақтың сөзге үйір келетіндігін, одан
кейін сол сөзге еретіндігін, айтылған әңгімеге құмартып, артынша сол сөздің «тайға таңба
басқандай» әсері жүректі қозғамай қоймайтындығы, көзден ағар жастың бүкіл адамның ет
жүрегіне әсер етпей қоймайтыны, «Сөз сүйектен, таяқ еттен» өтіп, ақыр аяғында жүректің қан
жылайтындығы ақын өлең жолдарында нақты берілген. Жоғарыдағы жүректерден бұл «жүректің»
ерекшелігі ащы сөздің адам жүрегін тіліп түсіп, қан жылататындығын танытады. Яғни, жүректің
тағы бір қыры, бір ерекшелігі бар екендігін бейнелеуге тырысады. Қан жылаған жүрек бұл жерде
жаралы жүрек деген мағынаны білдіреді.Ол дәурен өмір емес, бір көрген түс,Ойға тойма, қызықты
қиялдан күс.Қарашы, өн бойыңа түгел ме екен, Ыстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш? (Абай.
«Ол дәурен өмір емес, бір көрген түс»). Бұл өлең жолдарындағы ыстық жүрек есімді басыңқы
сыңарлы сөз тіркесі адам бойындағы жастықты, қарулылықты, бұлқынған, тасынған сезімді,
жігерлілікті білдіреді. Сонымен қоса, есейген шақта өткен өміріне есеп бере отырып, бойда бар
ыстық жүректі, қуат пен күшті білім мен ғылымға жұмсау қажеттігін ескертеді. Сөйтіп данышпан
Абай жастарға өмір тез-ақ өтіп кетеді, сондықтан күш-қайратың барда білім ал, еңбек ет, еліңе
пайда әкел деген өсиетті қоса білдіреді.
Сылдырлап өңкей келісім
Тас бұлақтың суындай,
Кірлеген жүрек өзі ішін
Тұра алмас әсте жуынбай
Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сия, ащы тіл
Не жазып кетсе, жай ол,
Жек көрсеңдер өзің біл
(Абай. «Адамның кейбір кездері»).
233
Doç. G.H. TULEKOVA-S.A. ESBOLOVA-H.K. SAĞATBEKOVA-Doç. K.S. EBDİKALIK/Abay, Şekerim…
Абайдың өлеңінде жүрек сөзімен «кірлеген», «ызалы» сын есімдері тіркесіп есімді сөз
тіркесін жасап отыр. Кейінгі ұрпақтың алдыңғы арманға шарық ұрар сәтіне өсиетін жазып кеткен
Абайдың ызалы жүрегі адам жанын ауыртар ащы шындықты жазады. Абайдың ойынша, жүрек
белгілі бір жағдаяттарға, оқиғаларға сәйкес кірлеуі, мұң басуы, мүмкін. Алайда ол уақытша. Оны
қайта жуып, тазартуға болады. Сонымен бірге, көріп тұрған келеңсіздіктер болса, ызалы жүрекпен
ашына отырып, бетіне айту да айып емес. Өзіңді айналаң жек көрсе де, шындық жолымен жүр
деген қорытынды жасайды. Демек, ақын өз танымын «жүрек» және онымен тіркескен сөздер
арқылы таныта отырып, «жүрек» концептісін құрады. Ол үшін жүректі жан-жақты, өз танымы
бойынша, өз ұғымы бойынша танып, біліп, оны болашақ ұрпаққа үлгі-өнеге ретінде ұсына
отырып, олардың аялық білімдерінің толысуына мүмкіндік береді.
Ал Шәкәрім тілінде «жүрек» концептісі былай беріледі:
Бұл сәлемді есіңе ал,
Егер жетсең тілекке.
Жар қанжары маған бол,
Сұқсын сорлы жүрекке
(Шәкәрім 1988)
Сорлы жүрек - есімді тіркес. «Шын асықтың әрбірі» өлеңінде ғашық жанның барлығына
кешіріммен қарау қажет. Сүйе тұрып, сүйгеніңнің саған қарамауы, шынында да, жүректі
сорлатары анық. Сүйген адамыңның әрбір саған деген теріс қылығы жүрекке қанжардай болып
қадалатыны да айдай анық. Сондықтан біреуге ғашық болып, одан жауап ала алмаған әрбір
жанның жүрегі сорлы болатындығын ақын түйсініп, жырлай білген. Қыз-бозбала бір бөлек,
Әзілдесеп дуласты-
Жаралы жүрек жыбырлап,
Жазылмай жалғыз сол қалды
Ақ болсын, қара болсын - өзі сынар,
Біреу қор, біреуді мықты қылар.
Ақ жүрек, ақыл көзбен сынға алыңыз,
Кім болмақшы болып жүр енді осылар?
Жүрегі таза адамдар,
Зұлымдықтан амандар
(Шәкәрім. «Шын асықтың әрбірі»).
Қиянатсыз надандар Әулиеден кем емесе. Шәкәрім жырлары Абай өлеңдерімен үндес.
Абайда «қаза көрген жүрек», «қан жылаған жүрек» болып келсе, ал Шәкәрім өлендерінде «жаралы
жүрек». Екінші шумақтағы «ақ жүрек» тіркесі арқылы ақын адамның ғұмыр-тіршілігінде ақтылы-
қаралы жағдайлар, біреуді кемсіткен, екінші біреуді күшейткен оқиғалар кездесетіндігі, осы
«өмір» атты өзенде осының бәрін ақылға, жүректің ақытығына салып, таразылап, сараптай біл
дегенді аңғартады.
Ар түзер адамның адамдық санасын.
Ақ жеңіп шығады арамның қарасын.
Адал еңбек, ақ жүрек берер шешіп,
Таза ақыл қосылса, әлемнің таласын
(Шәкәрім. «Ар түзер адамның адамдық санасын».).
Демеймін мұңымды айтып зарлайын,
Жаралыс солай қылған адам жайын.
Жарық алып жалғанды тексерсең де,
Таза жүрек таппайсың, сол уайым
Ақ жүрекпен таза ақыл,
Қылсаң адал еңбек қыл.
Бәрінен де сол мақұл,
Артқыға жол бермек.
Ақ жүрек пен Таза ақыл,
Қылсаң да Адал еңбек, –
Бәрінен де сол мақұл –
(Шәкәрім. «Талап мен ақыл»)
Артқыға жол бермек. Бұл өлең жолдардағы ақ жүрек тіркесі – таза жүрек тіркесінің
синонимі. Өлең қолданыстарында ақ, таза жүректер ақынның өкініші көп өмірді басынан
234
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
кешіргендіктен, адамдар арасынан таза жүректі, ақ жүректі адамдардың жиі кездеспейтіндігін
баяндайды. Ақ жүрек – яғни, арлылықтың, тазалықтың, пәктіктің символы. Демек, ақ жүректі адам
– иманды адам. Ар, иман, тазалық – өзара мәндес ұғымдар.
Достарыңызбен бөлісу: |