1
abi (ağa, ağabey, ede, efe), baba (peder), amca kızı (böle, emmi kızı, kuzin, yeğen), amca oğlu (amcazade, böle,
emmi oğlu, kuzen, yeğen), amca (emmi), analık (üvey anne), anne (valide), anneanne (ebe), babaanne, bacanak,
baldız, besleme, (besleme kız, beslemelik, beslek), büyükanne (kadınnine, nine), çocuk (bala, çağa, etfal, evlat,
kerime, kız, kızan, mahdum, oğul, oğlan, sabi, sübyan, tıfıl, uşak, velet), damat (güveyi, iç güveyisi), dayı, dayı kızı
(böle, kuzin, yeğen), dayı oğlu (dayı zade, böle, kuzen, yeğen), dede (büyükbaba, büyük peder), dünür, ebeveyn,
elti, enişte, evlatlık (oğulluk), görümce, hala kızı (böle, kuzin, yeğen), hala oğlu (böle, halazade, kuzen, yeğen), hala
(bibi), karı (avrat, ayal, eģ, ehil, gelin, refika, hanım, harem, hatun, zevce), kayın (ini, kayınbirader), kayınbaba
(babalık, kayınpeder, kaynata), kayınvalide (hanımanne, kaynana), kız kardeş (bacı, hemşire), kirve koca (ağa, ehil,
eģ, refik, zevç), kuma (ortak), sağdıç, süt kardeşi, süt kız, süt oğul, sütanne, sütnin,e teyze, teyzezade (böle, kuzen,
yeğen), torun (ahfat, döl döş, oğul uşak), üvey baba (babalık), üvey kardeş (taygeldi), yenge (bula, gelin abla),
217
Prof. Dr. Fatma AÇIK/Azerbaycan, Özbek, Başkurt, Kazak ve Türkiye Türkçelerinde Akrabalık…
Tablo 1: Akrabalık terimleri
Türkiye Türkçesi
Azerbaycan
Türkçesi
Özbek Türkçesi
Başkurt Türkçesi
Kazak Türkçesi
abla
aba, böyük bacı
àpä
olo apay
apke, apa
ağabey
böyük gardaş
aka
agay, agas, äsäy
aga, ağayın
amca, emmi
ämi
ämaki, tağa
ağay, babay, olatay
ağay, äkey
ana baba
valideyn, ata ana
àtä- ànä
ata- äsä
ata- ene
anne, ana
ana, mama, valide
àna, àpa, aya, àyi
äse, äsey, inäy
ana /şeşe
anneanne, nine, ebe
ġarınene
bıbı
oläsäy
nagaşı ace
nagaşı apa
baba
ata, dede, valid
dada, ata
atаy, ata
äke, ata
babaanne, nine, ebe
nänä, ġarınene
buvi
kartäsläy, qartanay,
oläsäy
äje, apa
bacanak
bacanaġ
bàcä
baja, bajay
baja
baldız
baldız
bàldiz
käyınbikä, baldıʐ
baldız
damat
küreken, dāmad,
yeznä
küyàv
kiyäv
küyev
dayı
dayı
tog'a
Ağay, ağa, babay,
alatay
nagaşı,nagaşı aga,
nagaşı ini
dede (büyükbaba)
baba
àta, bàbà, buva
babay, olatay, kartıy,
babakay
ata, ata-baba, baba
elti
elti
ovsın
yiŋgäsäy,
käyenyenge
abısın (küçük)
acın (büyük)
enişte
küräkän, yeznä
pàççä
yiʐnä, kiyäv
jezde
erkek kardeş
gardaş
birader, uka,
tugışgän
kärʐäş, tugan
bavır, ini
evlat
övlâd
ävlàd, farzand
ul-kıʐ, bala-sağa,
malayʐar
ūl-kız
gelin
gälin
kelin
kilin
kelin
görümce
baldız
ķayn'egachi,
ķaynsingil
käyınhiŋli,
käyınbikä , totay
kayınsiŋli (küçük)
kayınbiyke (büyük)
kayın apa
hala
bibi, bibimama,
balabibi
ämmä
äbiy, apay , inäy
täte, apa
eş (karı, koca, avrad,
er, hatun,
revik/refika)
yoldaş, är, arvad
refiġe
umr yoldàşi, xatin,
rafiqa, xojayin
iptäş, ḩäläl, yifit
jar, jubay, joldas
kayın birader
ģayın
kayın, kaynäg'a
käyniş, kaynağa
kayın aga, kayın ini
kayınpeder, kaynata
ģayınata
kaynàtä
kayın ata
kayın ata
kayınvalide,
kaynana
ģayınana
kaynànä
ḳäynä
kayın ene
kız
gız
kiz
kıʐ
kız
kız kardeş
sıngıl, bacı
siŋli
hiŋil, hiŋli, ini, kusti,
apa
karındaş, siŋli
kuzen
dayıġızı, dayı oğlu,
emiġızı, emi oğlu,
bibibġızı, bibioğlu
һеңле, ҡыҙ туған
(бер туғандың
ҡыҙы)
ике туған ағай (эне,
ҡусты)
böle
nine
nene, mama
buvı
kartıy, oläsäy, äbiy
ace, apa
oğul
oġul, oġlan, uşaġ
oğıl
ul, oğul
ul, uğul
teyze
ḫala
ḩàlä, åpåy
apay, iney
nagaşı apke, nagaşı
karındas
torun
nävä
nabıra nevärä
yeyän, yiyänsär
nemere
yeğen
bacıġızı, bacıoğlu,
gardaş oğlu,
ciyän, ämäkiväççä
yiyän, ini, ir tugan
jiyen
yenge
emiarvadı, ağabacı,
yenge
yängä, kelinàyi
yingä
jeŋgey
218
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Tabloyu incelediğimizde görülüyor ki; a. Türk lehçeleri arasında eş değer olan terimlerin az bir
kısmı; ses, anlam vb. yönlerden her bir Türk lehçesinde aynıdır. ana kelimesi birçok Türk lehçesinde ses
bakımından aynıdır; buna rağmen kavram, çağrışım, kullanım sıklığı vb. yönlerden tam değil, ancak
kabul edilebilir bir örtüşme söz konusudur.
b. Eş değer kelimelerin çoğu aynı kaynaktan geldikleri hâlde zaman içinde belli ses değişikliklerine
uğramışlardır. Oğul, yenge, yeğen, nine, kız, gelin, evlat vb.
c. Ses ve yapı bakımından birbiriyle ilgisi olmayan, ayrı kaynaklardan gelen kelimeler de eş değer
olabilir: torun, enişte, teyze vb.
ç. Kaynak lehçedeki bir kelimenin kavram alanını, hedef lehçede hiç bir kelimenin kavram alanı
kabul edilebilir bir şekilde örtmeyebilir. Bu durumda “bire hiç” eş değerlik söz konusudur. Bunlar
genellikle, kaynak lehçeyi konuşan topluluğun, kendine has kültürünü yansıtan kelimelerdir. KT’ndeki
“şöber, nemene, tuvacat, cürecat, cegcat” terimlerin TT’nde eş değeri yoktur.
Tablo 1 incelendiğinde Türkiye Türkçesinde var olmayan akrabalık isimlerinin Divanu Lugat -it
Türk’te yer alan akrabalık isimlerinin “mama” hariç tamamının Türk lehçelerinde yaşamaya devam
ettiğini, Türkiye Türkçesi yazı dilinde yer almasa bile ağızlarda varlığını sürdürdüğünü söyleyebiliriz
2
.
Dikkat çekici bir başka nokta ise Türkiye Türkçesinde rastlanmayan ve ailenin devamı niteliğinde
“torun”la ilgili terimlerdir. Kazak Türkçesinde torun çocuğu için “şöber”, torun çocuğunun çocuğu için
“nemene” devamında “tuvacat”, “cürecat”, “cegcat” terimlerine karşın Özbek Türkçesinde de “evere,
nevere, çevere” terimlerinin kullanılması; Azerbaycan Türkçesinde ise torunun çocuğu için “kötüce /
kötükce” teriminin varlığı Türklerin uzun ömürlü olduğunun ve erken evlilikler yaptığının bir
göstergesidir.
Türkiye Türkçesi ile diğer lehçeler arasında farklı olan kelimelere baktığımızda da farklılıkların şu
üç sebepten kaynaklandığını görüyoruz:
1. Türkçe kelimeler açısından: a) Diğer lehçelerde kullanımda olan Eski Türkçe bazı kelimelerin,
mesela Eski Türkçe “arvad”, “böle” gibi kelimelerin Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanımdan düşmüş
bulunması;
b) Eski Türkçe bazı kelimelerin anlam değişikliğine uğramış olması, mesela Eski Türkçe “aba”
(Türkiye Türkçesinde, mesela Eski Anadolu Türkçesi döneminde “anne” şeklinde aynı anlamda
kullanılırken bugün yazı dilimizde “abla” anlamında kullanılmaktadır) gibi.
2. Yabancı kökenli kelimeler açısından: a) Özellikle Arapçadan Türkçeye geçen bazı kelimeler
Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüştür: “bibi”, “” gibi.
b) Farsçadan Türkiye Türkçesine geçmiş bazı akrabalık isimleri diğer lehçelerde bulunmamaktadır.
“damat”, “enişte”, “kuzen”, “kuzin” gibi.
3. Rusçadan Türk lehçelerine geçmiş akrabalık isimleri bulunmaktadır. “mama” gibi.
Sonuç
Bir dilin söz varlığını meydana getiren sözcükler, bir kavramın yalnız o dildeki ses karşılığını
meydana getirmez, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyasını, maddi ve manevi
kültürünü, dünya görüşünü, olayları ve kavramları algılayış biçimini de ortaya koyar. Söz varlığı
çalışmaları içerisinde akrabalık adlarının özel bir yeri vardır insanın en yakın çevresi olan aile
topluluğunu oluşturan bireyler arasındaki akrabalık bağlarını tanımlayan terimler aynı zamanda bireyin
aile içindeki konumunu ve mensubu olduğu topluluktaki statüsünü de belirtir.
Türk lehçe ve şivelerinde cümle ve kelime grubu yapılarının ortaklığının yanında isim ve fiil çekim
ve yapım ekleri bakımından da yüksek oranda bir örtüşmeyle karşılaşmaktayız.
2
Apa (Atalay, 1998:86), aba “anne ve abla”, (Atalay, C. I, 1998:86), aba “baba” (Atalay, C. I, 1998:86), buba, buva,
buvva “baba, ata” (Atalay, C. I, 1998: 86), dede “baba” (Atalay, C. III, 1998:220), eke “kocanın ve karının
kendinden büyük kız kardeşi” (Atalay, C. III, 1999: 7), eze: “büyük kız kardeş” (Atalay, C. I, 1998: 90). eze: teyze
(Atalay, C. I, 1998: 86-87), içi “yaşça büyük olan erkek kardeş” (Atalay, C. I, 1998, 87; C. III, 1999, s. 7), ini
“yaşça küçük kardeş” (Atalay, C. I, 1998: 93), III. cildinde “kocanın küçük erkek kardaşı (Atalay, C. I, 1998: 93),
kelin “gelin” (Atalay, C. I, 1998:404), ġayın “kayınbirader” (Atalay, C. I, 1998: 403), kadnagun ‘kayın, kayınbaba
(Atalay, C. I, 1998: 528) bibi “hala”, áme “hala” (), sinğil “erkeğin (kocanın) kendinden küçük kız kardeşi” (Atalay,
C. III, 1999: 366), tagay “dayı” (Atalay, C. III, 1999: 238), urı: “Erkek evlat. Urı oglan (erkek çocuk)” (Atalay, C. I,
1998: 88).
219
Prof. Dr. Fatma AÇIK/Azerbaycan, Özbek, Başkurt, Kazak ve Türkiye Türkçelerinde Akrabalık…
Türkiye Türkçesi ile diğer lehçe ve şiveler arasındaki farklılıkları anlaşılanların dışında
anlaşılabilen ama kullanılmayan akrabalık adları ve potansiyel olarak anlaşılması mümkün akrabalık
isimlerinden oluştuğu görülmüştür.
Türk dilinde aile ve akrabalık isimleri birçok dilden çok fazla sayıda ve çeşitliliktedir. Türk
milletinin binlerce yıldan beri süzerek bugüne taşıdığı yüksek kültür unsurlarından birinin kendine özgü
aile yapısı ve akrabalık sistemi olduğunu vurgulayan Gömeç, Türk devlet yapısının güçlü olmasını da
Türk toplum hayatında aile ve akrabalık ilişkilerinin son derece güçlü olmasına bağlamaktadır (2001a:
133; 2001b: 1). Çoğu dilde tek bir kelime birden fazla akrabalık bağını ifade ederken Türkçede genellikle
akrabalık ilişkilerinin her biri için farklı akrabalık terimleri kullanıldığı görülmektedir. Akrabalık
terimleri kişinin aile ve toplum içerisinde konumunu belirleyici özelliktedir.
KAYNAKÇA
Altaylı, S. (1984). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü Cilt: I-II, İstanbul: MEB Yay.
Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük, İstanbul: Beşir Kit.
Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yay.
Aksan Doğan (1998), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yay.
Arat, R. R. - Temir, A. (1992). “Türk Şivelerinin Tasnifi”. Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt Ankara: Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü yayınları..
Baskakov, N. A. (2006). Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi, (Çev. K. Koç, O. S. Karaca) İstanbul:
Multilingul.
Bayniyazov, A.; Bayniyazova, J. (Ed. Kenan Koç) (2009), Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: IQ
Yay.
(1993). Başkurt Tilinin Hüzligi, Moskva: Russkiy Yazık.
Benzing, J.- Menges, K.H. (1979). “Türk dillerinin sınıflandırılması”. Tarihî Türk Şiveleri (Ed. Mehmet Akalın)
Ankara: Sevinç Matbaası.
Binler, M. Z. (2006). Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Selenga Yayınları.
Caferoğlu, A. (1972). “Kaşgarlı Mahmut'a Göre Akraba Adları”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. Ekim, C:
XXVII. S: 253.
Exmetyanov R. vd. (1998). Türkçe-Tatarca Sözlük, Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
Ganiyev F. -R. Exmetyanov-H. Açıkgöz. (1997). Tatarca Türkçe Sözlük, Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
Gömeç, S. (2001). “Divanü Lugat-it Türk’de Akrabalık Bildiren Terimler”, Türk Kültürü, S. 39/464.
Karaca, O S. (2011). “Çağdaş Türk Lehçelerinin Söz Varlığındaki Ortaklığa Karşılaştırmalı Bir Bakış”, Turkish
Studies, Volume 6/1 Winter.
Kaşgarlı Mahmud. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi C. I, C. II, C.III, C.IV (Çev. Besim Atalay). 4. Baskı.
Ankara: TTK Yayınları.
Koç, K.- Bayniyazov, A.- Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türkistan: Turan Yayınevi.
Komisyon (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, II. Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özbek Tilining İzåhli Lügäti, (1981), (Red. Ma‟rufov, Z. M.,) Cilt I-II, Taşkent: Rus tili Näşriyåtı.
Ķazaķ Tiliniñ Sözdigi, (1999), Komisyon, Almatı.
Tekin, T. (1989) “Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi”. Erdem, Sayı 5 (13).
Voprosı Dġyalektologġġ Tyurkskġh Yazıkov, (1958), Tom II, Baku.
Yong-Sŏng Li (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg.
220
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
XX ƏSR ÖZBƏK POEZIYASININ ZÜLFIYYƏ MƏRHƏLƏSI
Prof. Dr. Firuzə AĞAYEVA
Xulasə : Bu məqalədə XX əsr Özbək ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi Zulfiyya'nin, Azərbaycan ilə olan
əlaqəsi və Azərbaycan ilə Özbəkistan edebiyatlarının qarşılıqlı əlaqəsi işığında həyat əhvalatı ələ
alınmaqdadır.
Açar Sözlər: Özbək ədəbiyyatı, şeir, yaradıcı iş, həyat, fikir, Sənətçi, Orta Asiya
The Period of Zulfiyya in XX Century Uzbek's Poetry
Abstracat: In this article are spoken about XX century great representative of Uzbek literature Zulfiyya, her
connection with Azerbaijan and her life history from the view of Azerbaijan and Uzbekistan mutual literary
relation.
Keywords: uzbek literature, poetry, creative work, life, idea, craftsman, Middle Asia.
Türkdilli tayfalar arasında özünün tarix və mədəniyyətinin qədimliyinə, zənginliyinə görə seçilən
xalqlardan biri də özbəklərdir. Özbək ədəbiyyatı çoxəsrlik bir tarixə malikdir və bu ədəbiyyat tarixən
nəinki Orta Asiya məkanında, eyni zamanda Yaxın və Orta Şərqin bir sıra ərazilərində yerləşən digər
xalqların ədəbiyyat və mədəniyyətinə də bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmişdir. Orta
əsrlərin ilk başlanğıcında özbək ədəbiyyatı həm dil, həm də mövzu baxımından yeni inkişaf mərhələsinə
qədəm qoymuşdur. Yusuf Əmiri, Ətai, Hüseyni, Səkkai, Lütfi kimi sənət nəhəngləri Əlişir Nəvaiyə
qədərki ədəbiyyatı mövzu, janr və dil baxımından daha da zənginləşdirmiş və sonrakı dövr ədəbiyyatının
da inkişafına bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
XX əsrin əvvəllərində Özbəkistanın Kokand, Xivə, Səmərqənd, Buxara və Daşkənd şəhərlərində
ədəbi bir mühit mövcud idi. Bu dövrdə özbək ədəbiyyatında istər nəsr və poeziya, istərsə də dramaturgiya
sahəsində inkişaf açıq şəkildə özünü göstərirdi. Qeyd edək ki, bu dövr özbək ədəbiyyatının bütün sahələr
üzrə inkişafına Azərbaycan ədəbiyyatının da böyük təsiri olmuşdur. XX əsr cədid cığatay (özbək)
poeziyasına, şeiriyyatına, xüsusilə satirik poeziyaya nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycan ədəbi
təmayülləri, ilk növbədə “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ictimai-ədəbi mühitdə böyük canlanma
yaratmış və bütövlükdə ədəbi janrlar sistemində, bədii üslub axtarışlarında ciddi dəyişikliklərə gətirib
çıxarmışdır. Daha sonra XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan və özbək poeziyasının qarşılıqlı
əlaqə və təsiri sahəsindəki irəliləyiş və yeniliklər, əsasən, Səməd Vurğun, Çolpan, Qafur Qulam və
Zülfiyyə kimi məşhur simaların yaradıcılıqları ətrafında baş vermiş və hər iki ədəbi mühitdə bədii
tərcüməçilik fəaliyyətinin də kifayət qədər güclənməsinə səbəb olmuşdur.
Bəllidir ki, keçmiş sovet ölkəsinin digər xalqları kimi Özbəkistan da 70 il sosialist düşərgəsində
yaşamış, özlərinin mədəniyyət və ədəbiyyatını sovet ideologiyasının tələbləri daxilində inkişaf etdirməyə
məcbur olmuşlar. Yalnız 1991-ci ilin 31 avqustunda Özbəkistanın dövlət müstəqilliyi elan olunmuş və
sentyabrın 1-i Özbəkistan Respublikasının müstəqillik günü kimi tarixə əbədi həkk olunmuşdur. Ona görə
də 1992-ci ildən etibarən yeni siyasi təfəkkür və əxlaqi görüşlərə, xəlqi, eyni zamanda müstəqillik
ideyalarına söykənən və möhkəm tellərlə bağlı olan ən yeni dövr özbək ədəbiyyatı formalaşmağa
başlamışdır. Heç şübhəsiz ki, bu dövr özbək ədəbiyyatının sonuncu mərhələsinin tərkibinə daxildir və
müasir özbək ədəbiyyatı irs-varislik ənənəsinə sadiq qalaraq milli vətənpərvər, eyni zamanda beynəlmiləl
bir yolla inkişaf etmişdir. Bu ədəbiyyat H.Niyazi, Abdulla Qədiri, Çolpan, Musa Aybək, A.Qəhhar,
Ş.Rəşidov, Maqsud Şeyxzadə, Mirtemir, Uyğun, Səid Əhməd, Zülfiyyə, A.Yaqubov, Erkin Vahidov,
A.Arifov və onlarla digər sənətlarların simasında yüksək yaradıcılıq nümunəsinə çevrilmiş və bugün də
çevrilməkdə davam edir.
Bu yazarlar içərisində öz istedadı və bədii yaradıcılıq fəaliyyəti ilə xüsusilə seçilən
sənətkarlarından biri də Zülfiyyədir. O, müasir özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir.
Zülfiyyə 1915-ci ildə Daşkənd şəhərində dəmirçi ailəsində dünyaya göz açmışdır. Orta məktəbi
bitirdikdən sonra qızlar üçün xüsusi peşəyönümlü məktəbdə təhsil almışdır. Onun məqsədi isə buranı
bitirib müəllim kimi fəaliyyət göstərmək olmuşdur. Zülfiyyə sonralar A.S.Puşkin adına Dil və ədəbiyyat
elmi tədqiqat institutunun aspiranturasına daxil olmuşdur. Buranı bitirdikdən sonra isə Özbəkistan Dövlət
Bakı Dövlət Universiteti, firuze.agayeva@mail.ru
222
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Nəşriyyatında əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Eyni zamanda o, Özbəkistan Yazıçılar Birliyində və ayrı-
ayrı mətbuat orqanlarında-qəzet və jurnallarda da çalışmışdır. Zülfiyyənin jurnalistika sahəsindəki
xidmətləri xüsusilə böyükdür. Onun publisistik məqalələri dövrünün müxtəlif mətbuat orqanlarında
ardıcıl olaraq çap olunurdu. Eyni zamanda şairə qadın 1953-1985-ci illərdə “Səadət” jurnalının baş
redaktoru olmuş və onun redaktorluğu dövründə bu jurnal Özbəkistan ədəbi mühitində sayılıb-seçilən
mətbuat orqanı hesab olunurdu.
Zülfiyyə bədii yaradıcılığa hələ erkən yaşlarından başlamışdır. Təxminən 13-14 yaşlarından
başlayaraq kiçik həcmli şeirlər yazmış və 1930-cu ildə ilk şeirləri mətbuat səhifələrindən görünməyə
başlamışdır. Daha sonra “Həyat səhifələri” adlı ilk şeirlər kitabı 1932-ci ildə işıq üzü görmüşdür. Bu
kitabda dərc olunan “Gənc traktorçuyam”, “Mexanik Qumru”, “Azad qız”, “Bizlər”, “Məktəb yolunda”,
“Zavod yolunda” və s. kimi şeirləri şairin yeni həyat və qadın azadlığı yolunda arzu və istəklərini özündə
əks etdirirdi. 1930-cu illərin axırlarında isə şairin yeni şeirlər kitabı olan “Şeirlər” və “Qızlar nəğməsi”
çap olunmuşdur.
1956-cı ildə Zülfiyyə Asiya və Afrika tərəqqipərvər yazıçılarının Hindistanda keçirilən
konfransında iştirak etmiş və bu səfər şairə qadına yazmaq üçün yeni-yeni mövzular, ideyalar vermişdir.
Yaradıcılığındakı xalqlar dostluğu və dünya xalqlarının dinc yaşamaq meylinin geniş və hərtərəfli
tərənnümünə, eyni zamanda təbliğatına görə ona 1968-ci ildə C.Nehru adına Dövlət Mükafatı və 1967-ci
ildə isə “Nilufər” mükafatı verilmişdir. Zülfiyyə təkcə poeziya sahəsində deyil, bədii oçerk və publisistika
sahəsində də çox geniş və səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Bu tip yaradıcılığında isə o, daha çox həyatın
həlli vacib olan bir sıra aktual problemlərinə toxunmuş, hadisələrə isə özünəməxsus tərzdə orijinallıqla
yanaşmışdır. Bu fəaliyyət onun həyatında xüsusi yer tutmuşdur.
Ədəbiyyat sahəsində göstərdiyi xidmətlərinə görə Zülfiyyə xanıma 1965-ci ildə Özbəkistanın xalq
şairi fəxri adı verilmiş və 1985-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür. Bütün
bunlarla yanaşı Zülfiyyə ayrı-ayrı vaxtlarda Qırmızı Əmək Bayrağı, Xalqlar Dostluğu ordeni və müxtəlif
dövlət mükafatları ilə də təltif edilmişdir. Odur ki, Zülfiyyənin “Müşairə” poeması Asiya və Afrika
tərəqqipərvər yazıçılarının 1956-cı ildə Hindistanda keçirilən böyük bir konfransın təəssüratları əsasında
qələmə alınmışdır. Bu poema xalqlar dostluğu, insanpərvərlik və s. kimi ideyaların təbliğini özündə geniş
şəkildə əks etdirir. Poema təlqin etdiyi humanist ideyalara və yüksək bədii keyfiyyətinə görə C.Nehru
mükafatına layiq görülmüşdür:
Fikirlər, xəyallar, gözəl duyğular,
Araya qırılmaz bir körpü saldı.
Məhəbbət, sədaqət, hörmət körpüsü,
Ürəkdən ürəyə sənət körpüsü...
Bundan sonra Zülfiyyənin “Müşairə” poeması C.Nehru mükafatı ilə yanaşı “Nilufər” mükafatına
da layiq görüldü. Daha sonra Zülfiyyə ardıcıl olaraq qələmə aldığı bir sıra oçerkləri, publisistik qeydləri
özbək xalqı tərəfindən çox böyük maraqla qarşılanmış və öz müəllifini qısa bir zamanda şöhrətin
zirvəsinə qaldırmışdır. 1944-cü ildə Zülfiyyənin həyat yoldaşı Həmid Alimcan vəfat edir və həyat
yoldaşının vaxtsız ölümü ona olmazın dərəcədə ağır təsir göstərir. Bundan sonrakı həyatını və ömrünü öz
övladlarına həsr edir və ömür boyu öz sevimli həyat yoldaşını unuda bilmir. Zülfiyyə öncə qeyd etdiyimiz
kimi SSRİ-nin ən yüksək ali mükafatlarına layiq görülmüşdür. İ nsanların və xalqının dərin məhəbbətini
qazanmışdır. Övladlarını böyütmüş, atalarının şeirlərini zümzümə ilə iliklərinə işlətmiş, eyni zamanda
özünün ruhuna yeni-yeni nəğmələr toxumuşdur. Bəlkə də, bir sübh çağı qələmini yerə qoyub yazdıqlarını
oxuyanda nakam sevgilisinin fikrindən qopmayan sətirləri köçürdüyünü görüb. O, bu çətin və ağır
imtahana da artıq demək olar ki, hazır idi və sətirlərlə dərdləşirdi: ”Sən ölməmisən, sən sağsan, gözümün
işığındasan, ürəyimin odundasan... Mən yaşayan qədər yaşayacaqsan...”(Almaz, 2008: 34)
Həmid Alimcana olan böyük sevgisini və məhəbbətini biz Zülfiyyənin yaradıcılığında açıq-aydın
görürük. Nakam xoşbəxtlik, şöhrətin zirvəsi Zülfiyyənin keçdiyi həyat yoludur və təbii ki, Zülfiyyə də
günlərin bir günündə ruha döndü. 1994-cü ildə cismini özbək-türk torpağına əmanət edib, ruhunu göylərə
uçurtdu. 50 illik ayrılıqdan sonra öz sevimli həyat yoldaşına- Həmid Alimcana qovuşdu və o, bu ömürdən
nə yaşadısa onunla, onun xatirəsi ilə yaşadı. Bütün bunlar Zülfiyyənin şeirlərində, publisistik
məqalələrində görünür və onun yaradıcılığı ilə yaxından tanış olan hər kəs bunları duyur və anlayır.
“Bahar sənin sorağında...” şeirində şair dünyasını vaxtsız dəyişən həyat yoldaşının ölümünü acı bir
təəssüf hissi ilə yad edir. Şeirdə baharın gəlişində bir sevinc, yeni bir ruh, bir həyat təbliğ olunsa da,
Həmid Alimcanın həyatında olmaması ilə bu sevincə bir kədər, qəm payı da əlavə olunur:
223
Prof. Dr. Firuze AĞAYEVA/XX. Asr Özbek Poeziyasının Zülfiyye Merhelesi
Yenə bahar gəlib,
Bahar dünyası,
Badam güllərinin süd rəngləriylə,
Quşların pərvazı, yellərin nazı
Dünyanın müqəddəs çiçəkləriylə.
Zülfiyyənin şeirləri bugün də geniş oxucu kütləsi arasında öz təsir qüvvəsini saxlayır və sevilir.
Təbii ki, bu da hər şeydən öncə onun yaradıcılığının yüksək bədii keyfiyyətləri və poetik imkanılarının
genişliyi ilə şərtlənməkdədir. Zülfiyyənin şeirlərində müasirlik elementləri olduqca qabarıqdır. Burada
yeni rakusdan baxış tərzi, həyata, insanlara, ümumiyyətlə dünyaya yeni münasibət oxucunu özünə çəkir.
Достарыңызбен бөлісу: |