Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы



Pdf көрінісі
бет36/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   102

 

                                                      

1

 abi (ağa, ağabey, ede, efe), baba (peder), amca kızı (böle, emmi kızı, kuzin,  yeğen), amca oğlu (amcazade, böle, 



emmi  oğlu,  kuzen,  yeğen),  amca  (emmi),  analık  (üvey  anne),  anne  (valide),  anneanne  (ebe),  babaanne,  bacanak, 

baldız,  besleme,  (besleme  kız,  beslemelik,  beslek),  büyükanne  (kadınnine,  nine),  çocuk  (bala,  çağa,  etfal,  evlat, 

kerime, kız, kızan, mahdum, oğul, oğlan, sabi, sübyan, tıfıl, uşak, velet), damat (güveyi, iç güveyisi), dayı, dayı kızı 

(böle, kuzin,  yeğen), dayı oğlu (dayı zade, böle, kuzen,  yeğen), dede  (büyükbaba, büyük peder), dünür, ebeveyn, 

elti, enişte, evlatlık (oğulluk), görümce, hala kızı (böle, kuzin, yeğen), hala oğlu (böle, halazade, kuzen, yeğen), hala 

(bibi),  karı  (avrat,  ayal,  eģ,  ehil,  gelin,  refika,  hanım,  harem,  hatun,  zevce),  kayın  (ini,  kayınbirader),  kayınbaba 

(babalık, kayınpeder, kaynata), kayınvalide (hanımanne, kaynana), kız kardeş (bacı, hemşire), kirve koca (ağa, ehil, 

eģ, refik, zevç), kuma (ortak), sağdıç, süt kardeşi, süt kız, süt oğul, sütanne, sütnin,e teyze,  teyzezade (böle, kuzen, 

yeğen), torun (ahfat, döl döş, oğul uşak), üvey baba (babalık), üvey kardeş (taygeldi), yenge (bula, gelin abla), 


217 

Prof. Dr. Fatma AÇIK/Azerbaycan, Özbek, Başkurt, Kazak ve Türkiye Türkçelerinde Akrabalık… 



Tablo 1: Akrabalık terimleri 

Türkiye Türkçesi 

Azerbaycan 

Türkçesi 

Özbek Türkçesi 

Başkurt Türkçesi 

Kazak Türkçesi 

abla 


aba, böyük bacı 

àpä 


olo apay 

apke, apa 

ağabey 

böyük gardaş 



aka 

agay, agas, äsäy 

aga, ağayın 

amca, emmi 

ämi 

ämaki, tağa 



ağay, babay, olatay 

ağayäkey 

ana baba  

valideyn, ata ana 

àtä- ànä 

ata- äsä 

ata- ene 

anne, ana 

ana, mama, valide 

àna, àpa, aya, àyi 

äse, äsey, inäy 

ana /şeşe 

anneanne, nine, ebe 

ġarınene 

bıbı 

oläsäy 



nagaşı ace  

 nagaşı apa 

baba 

 ata, dede, valid   



dada, ata 

atаy, ata 

äke, ata 

babaanne, nine, ebe 

nänä, ġarınene 

buvi 


kartäsläy, qartanay, 

oläsäy 

äje, apa 

bacanak 


bacanaġ  

bàcä  


baja, bajay 

baja 

baldız 

baldız 


bàldiz 

käyınbikä, baldıʐ 

baldız 

damat 


küreken, dāmad, 

yeznä  


 küyàv  

kiyäv 

küyev 

dayı 


dayı 

tog'a 


Ağay, ağa, babay, 

alatay 

nagaşı,nagaşı aga, 

nagaşı ini 

dede (büyükbaba) 

baba 


àta, bàbà, buva 

babay, olatay, kartıy, 

babakay 

ata, ata-baba, baba 

elti 

elti 


ovsın 

yiŋgäsäy, 

käyenyenge  

abısın  (küçük)      

acın  (büyük) 

enişte 


küräkän, yeznä 

pàççä 


yiʐnä, kiyäv 

jezde 

erkek kardeş 

gardaş 


birader, uka, 

tugışgän 

kärʐäş, tugan 

bavır, ini 

evlat 

övlâd 


ävlàd, farzand  

ul-kıʐ, bala-sağa, 

malayʐar 

ūl-kız 


gelin 

gälin 


kelin 

kilin 


kelin 

görümce 


baldız 

ķayn'egachi, 

ķaynsingil 

käyınhiŋli, 

käyınbikä , totay 

kayınsiŋli (küçük)  

kayınbiyke (büyük) 

kayın apa 

hala 

bibi, bibimama,  



balabibi 

ämmä 


äbiy, apay , inäy  

täte, apa 

eş (karı, koca, avrad, 

er, hatun, 

revik/refika) 

yoldaş, är, arvad  

refiġe  

 umr yoldàşi, xatin,  

rafiqa, xojayin 

iptäş, ḩäläl, yifit 

jar, jubay, joldas 

kayın birader 

ģayın 

kayın,  kaynäg'a 



käyniş, kaynağa 

kayın aga,  kayın ini 

kayınpeder, kaynata 

ģayınata 

kaynàtä 

kayın ata 

kayın ata 

kayınvalide, 

kaynana 

ģayınana 

kaynànä 

ḳäynä 

kayın ene 

kız 


gız 

kiz 


kıʐ 

kız 


kız kardeş 

sıngıl, bacı 

siŋli 

hiŋil, hiŋli, ini, kusti, 



apa 

karındaş, siŋli 

kuzen  

dayıġızı, dayı oğlu,  



emiġızı, emi oğlu, 

bibibġızı, bibioğlu 

 

һеңле, ҡыҙ туған 



(бер туғандың 

ҡыҙы) 


ике туған ағай (эне, 

ҡусты) 


 

böle 

nine  

nene, mama 



buvı 

kartıy, oläsäy, äbiy 

ace, apa 

oğul 


oġul, oġlan, uşaġ 

oğıl 


ul, oğul 

ul, uğul 

teyze 

ḫala 


ḩàlä, åpåy 

apay, iney 

nagaşı apke,  nagaşı 

karındas 

torun 

nävä 


nabıra nevärä  

yeyän, yiyänsär 

nemere 

yeğen 

bacıġızı, bacıoğlu, 



gardaş oğlu,   

ciyän, ämäkiväççä 

yiyän, ini, ir tugan   

jiyen 

yenge 

emiarvadı, ağabacı, 



yenge 

yängä, kelinàyi 

yingä 

jeŋgey 



218 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Tabloyu  incelediğimizde  görülüyor  ki;  a.  Türk  lehçeleri  arasında  eş  değer  olan  terimlerin  az  bir 

kısmı; ses, anlam vb. yönlerden her bir Türk lehçesinde aynıdır. ana kelimesi birçok Türk lehçesinde ses 

bakımından  aynıdır;  buna  rağmen  kavram,  çağrışım,  kullanım  sıklığı  vb.  yönlerden  tam  değil,  ancak 

kabul edilebilir bir örtüşme söz konusudur. 



b. Eş değer kelimelerin çoğu aynı kaynaktan geldikleri hâlde zaman içinde belli ses değişikliklerine 

uğramışlardır. Oğul, yenge, yeğen, nine, kız, gelin, evlat vb. 



c. Ses ve yapı bakımından birbiriyle ilgisi olmayan, ayrı kaynaklardan gelen kelimeler de eş değer 

olabilir: torun, enişte, teyze vb.  



ç. Kaynak lehçedeki bir kelimenin kavram alanını, hedef lehçede hiç bir kelimenin kavram alanı 

kabul  edilebilir  bir  şekilde  örtmeyebilir.  Bu  durumda  “bire  hiç”  eş  değerlik  söz  konusudur.  Bunlar 

genellikle,  kaynak  lehçeyi  konuşan  topluluğun,  kendine  has  kültürünü  yansıtan  kelimelerdir.  KT’ndeki 

“şöber, nemene, tuvacat, cürecat, cegcat” terimlerin TT’nde eş değeri yoktur.  

Tablo  1  incelendiğinde  Türkiye  Türkçesinde  var  olmayan  akrabalık  isimlerinin  Divanu  Lugat  -it 

Türk’te  yer  alan  akrabalık  isimlerinin  “mama”  hariç  tamamının  Türk  lehçelerinde  yaşamaya  devam 

ettiğini, Türkiye Türkçesi yazı dilinde yer almasa bile ağızlarda varlığını sürdürdüğünü söyleyebiliriz

2



Dikkat çekici bir başka nokta ise Türkiye Türkçesinde rastlanmayan ve ailenin devamı niteliğinde 

“torun”la ilgili terimlerdir. Kazak Türkçesinde torun çocuğu için “şöber”, torun çocuğunun çocuğu için 

“nemene”  devamında  “tuvacat”,  “cürecat”,  “cegcat”  terimlerine  karşın  Özbek  Türkçesinde  de  “evere, 

nevere,  çevere”  terimlerinin  kullanılması;  Azerbaycan  Türkçesinde  ise  torunun  çocuğu  için  “kötüce  / 

kötükce”  teriminin  varlığı  Türklerin  uzun  ömürlü  olduğunun  ve  erken  evlilikler  yaptığının  bir 

göstergesidir. 

Türkiye Türkçesi ile diğer lehçeler arasında farklı olan kelimelere baktığımızda da farklılıkların şu 

üç sebepten kaynaklandığını görüyoruz:  

1. Türkçe kelimeler açısından: a) Diğer lehçelerde kullanımda olan Eski Türkçe bazı kelimelerin, 

mesela Eski Türkçe “arvad”, “böle” gibi kelimelerin Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanımdan düşmüş 

bulunması;  

b)  Eski  Türkçe  bazı  kelimelerin  anlam  değişikliğine  uğramış  olması,  mesela  Eski  Türkçe  “aba” 

(Türkiye  Türkçesinde,  mesela  Eski  Anadolu  Türkçesi  döneminde  “anne”  şeklinde  aynı  anlamda 

kullanılırken bugün yazı dilimizde “abla” anlamında kullanılmaktadır) gibi.  

2.  Yabancı  kökenli  kelimeler  açısından:  a)  Özellikle  Arapçadan  Türkçeye  geçen  bazı  kelimeler 

Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüştür: “bibi”, “” gibi.  

b) Farsçadan Türkiye Türkçesine geçmiş bazı akrabalık isimleri diğer lehçelerde bulunmamaktadır. 

“damat”, “enişte”, “kuzen”, “kuzin” gibi.  

3. Rusçadan Türk lehçelerine geçmiş akrabalık isimleri bulunmaktadır.  “mama” gibi. 

Sonuç  

Bir  dilin  söz  varlığını  meydana  getiren  sözcükler,  bir  kavramın  yalnız  o  dildeki  ses  karşılığını 

meydana  getirmez,  aynı  zamanda  o  dili  konuşan  toplumun  kavramlar  dünyasını,  maddi  ve  manevi 

kültürünü,  dünya  görüşünü,  olayları  ve  kavramları  algılayış  biçimini  de  ortaya  koyar.  Söz  varlığı 

çalışmaları  içerisinde  akrabalık  adlarının  özel  bir  yeri  vardır  insanın  en  yakın  çevresi  olan  aile 

topluluğunu  oluşturan  bireyler  arasındaki  akrabalık  bağlarını  tanımlayan  terimler  aynı  zamanda  bireyin 

aile içindeki konumunu ve mensubu olduğu topluluktaki statüsünü de belirtir.  

Türk lehçe ve şivelerinde cümle ve kelime grubu yapılarının ortaklığının yanında isim ve fiil çekim 

ve yapım ekleri bakımından da yüksek oranda bir örtüşmeyle karşılaşmaktayız.   

                                                      

2

 Apa (Atalay, 1998:86), aba “anne ve abla”, (Atalay, C. I, 1998:86), aba “baba” (Atalay, C. I, 1998:86), buba, buva, 



buvva  “baba,  ata”  (Atalay,  C.  I,  1998:  86),  dede  “baba”  (Atalay,  C.  III,  1998:220),  eke  “kocanın  ve  karının 

kendinden büyük kız kardeşi” (Atalay, C. III, 1999: 7), eze: “büyük kız kardeş” (Atalay, C. I, 1998: 90). eze: teyze 

(Atalay,  C.  I,  1998:  86-87),  içi  “yaşça  büyük  olan  erkek  kardeş”  (Atalay,  C.  I,  1998,    87;  C.  III,  1999,  s.  7),  ini 

“yaşça küçük kardeş” (Atalay, C. I, 1998:  93), III. cildinde “kocanın küçük erkek kardaşı (Atalay, C. I, 1998: 93), 

kelin “gelin” (Atalay, C. I, 1998:404), ġayın “kayınbirader” (Atalay, C. I, 1998: 403), kadnagun ‘kayın, kayınbaba 

(Atalay, C. I, 1998: 528) bibi “hala”, áme “hala” (), sinğil “erkeğin (kocanın) kendinden küçük kız kardeşi” (Atalay, 

C. III, 1999:  366), tagay “dayı” (Atalay, C. III, 1999: 238), urı: “Erkek evlat. Urı oglan (erkek çocuk)” (Atalay, C. I, 

1998: 88).  



219 

Prof. Dr. Fatma AÇIK/Azerbaycan, Özbek, Başkurt, Kazak ve Türkiye Türkçelerinde Akrabalık… 

Türkiye  Türkçesi  ile  diğer  lehçe  ve  şiveler  arasındaki  farklılıkları  anlaşılanların  dışında 

anlaşılabilen  ama  kullanılmayan  akrabalık  adları  ve  potansiyel  olarak  anlaşılması  mümkün  akrabalık 

isimlerinden oluştuğu görülmüştür.   

Türk  dilinde  aile  ve  akrabalık  isimleri  birçok  dilden  çok  fazla  sayıda  ve  çeşitliliktedir.  Türk 

milletinin binlerce yıldan beri süzerek bugüne taşıdığı yüksek kültür unsurlarından birinin kendine özgü 

aile  yapısı  ve  akrabalık  sistemi  olduğunu  vurgulayan  Gömeç,  Türk  devlet  yapısının  güçlü  olmasını  da 

Türk  toplum  hayatında  aile  ve  akrabalık  ilişkilerinin  son  derece  güçlü  olmasına  bağlamaktadır  (2001a: 

133; 2001b: 1). Çoğu dilde tek bir kelime birden fazla akrabalık bağını ifade ederken Türkçede genellikle 

akrabalık  ilişkilerinin  her  biri  için  farklı  akrabalık  terimleri  kullanıldığı  görülmektedir.  Akrabalık 

terimleri kişinin aile ve toplum içerisinde konumunu belirleyici özelliktedir.   



KAYNAKÇA 

Altaylı, S. (1984). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü Cilt: I-II, İstanbul: MEB Yay.  

Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük,  İstanbul: Beşir Kit.  

Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yay.  

Aksan Doğan (1998), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK Yay. 

Arat, R. R. - Temir, A. (1992). “Türk Şivelerinin Tasnifi”. Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt  Ankara: Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü yayınları.. 

Baskakov, N. A. (2006). Türk Dillerinin Tarihî-Tipolojik Sesbilimi, (Çev. K. Koç, O. S. Karaca) İstanbul: 

Multilingul.  

Bayniyazov, A.; Bayniyazova, J. (Ed. Kenan Koç) (2009), Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: IQ 

Yay.  

(1993). Başkurt Tilinin Hüzligi, Moskva: Russkiy Yazık.  



Benzing, J.- Menges, K.H. (1979). “Türk dillerinin sınıflandırılması”. Tarihî Türk Şiveleri (Ed. Mehmet Akalın) 

Ankara: Sevinç Matbaası. 

Binler, M. Z. (2006). Türk Dünyası Aile ve Akrabalık Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Selenga Yayınları.  

Caferoğlu, A. (1972). “Kaşgarlı Mahmut'a Göre Akraba Adları”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. Ekim, C: 

XXVII. S: 253.  

Exmetyanov R. vd. (1998). Türkçe-Tatarca Sözlük, Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.  

Ganiyev F. -R. Exmetyanov-H. Açıkgöz. (1997). Tatarca Türkçe Sözlük, Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.  

Gömeç, S. (2001). “Divanü Lugat-it Türk’de Akrabalık Bildiren Terimler”, Türk Kültürü, S. 39/464. 

Karaca, O S. (2011). “Çağdaş Türk Lehçelerinin Söz Varlığındaki Ortaklığa Karşılaştırmalı Bir Bakış”,  Turkish 

Studies, Volume 6/1 Winter.  

Kaşgarlı Mahmud. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi C. I, C. II, C.III, C.IV (Çev. Besim Atalay). 4. Baskı. 

Ankara: TTK Yayınları. 

Koç, K.- Bayniyazov, A.- Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türkistan: Turan Yayınevi. 

Komisyon (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, II. Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.  

Özbek Tilining İzåhli Lügäti, (1981), (Red. Ma‟rufov, Z. M.,) Cilt I-II, Taşkent: Rus tili Näşriyåtı.  

Ķazaķ Tiliniñ Sözdigi, (1999), Komisyon, Almatı.  

Tekin, T. (1989) “Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi”. Erdem, Sayı 5 (13). 

Voprosı Dġyalektologġġ Tyurkskġh Yazıkov, (1958), Tom II, Baku.  

Yong-Sŏng Li (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg. 

 

 



220 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 


XX ƏSR ÖZBƏK POEZIYASININ ZÜLFIYYƏ MƏRHƏLƏSI 

Prof. Dr. Firuzə AĞAYEVA

 

Xulasə  :  Bu  məqalədə  XX  əsr  Özbək  ədəbiyyatının  böyük  nümayəndəsi  Zulfiyya'nin,  Azərbaycan  ilə  olan 



əlaqəsi  və  Azərbaycan  ilə  Özbəkistan  edebiyatlarının  qarşılıqlı  əlaqəsi  işığında  həyat  əhvalatı  ələ 

alınmaqdadır. 



Açar Sözlər: Özbək ədəbiyyatı, şeir, yaradıcı iş, həyat, fikir, Sənətçi, Orta Asiya 

The Period of Zulfiyya in XX Century Uzbek's Poetry 

Abstracat: In this article are spoken about XX century great representative of Uzbek literature Zulfiyya, her 

connection with Azerbaijan and her life history from the view of Azerbaijan and Uzbekistan mutual literary 

relation. 

Keywords: uzbek literature, poetry, creative work, life, idea, craftsman, Middle Asia. 

Türkdilli tayfalar arasında özünün tarix və mədəniyyətinin qədimliyinə, zənginliyinə görə seçilən 

xalqlardan  biri  də  özbəklərdir.  Özbək  ədəbiyyatı  çoxəsrlik  bir  tarixə  malikdir  və  bu  ədəbiyyat  tarixən 

nəinki  Orta  Asiya  məkanında,  eyni  zamanda  Yaxın  və  Orta  Şərqin  bir  sıra  ərazilərində  yerləşən  digər 

xalqların ədəbiyyat və mədəniyyətinə də bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmişdir. Orta 

əsrlərin ilk başlanğıcında özbək ədəbiyyatı həm dil, həm də mövzu baxımından yeni inkişaf mərhələsinə 

qədəm  qoymuşdur.  Yusuf  Əmiri,  Ətai,  Hüseyni,  Səkkai,  Lütfi  kimi  sənət  nəhəngləri  Əlişir  Nəvaiyə 

qədərki ədəbiyyatı mövzu, janr və dil baxımından daha da zənginləşdirmiş və sonrakı dövr ədəbiyyatının 

da inkişafına bu və ya digər dərəcədə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Özbəkistanın  Kokand,  Xivə,  Səmərqənd,  Buxara  və  Daşkənd  şəhərlərində 

ədəbi bir mühit mövcud idi. Bu dövrdə özbək ədəbiyyatında istər nəsr və poeziya, istərsə də dramaturgiya 

sahəsində inkişaf açıq şəkildə özünü göstərirdi. Qeyd edək ki, bu dövr özbək ədəbiyyatının bütün sahələr 

üzrə  inkişafına  Azərbaycan  ədəbiyyatının  da  böyük  təsiri  olmuşdur.  XX  əsr  cədid  cığatay  (özbək) 

poeziyasına,  şeiriyyatına,  xüsusilə  satirik  poeziyaya  nəzər  salsaq  görərik  ki,  Azərbaycan  ədəbi 

təmayülləri,  ilk  növbədə  “Molla  Nəsrəddin”  ədəbi  məktəbi  ictimai-ədəbi  mühitdə  böyük  canlanma 

yaratmış  və  bütövlükdə  ədəbi  janrlar  sistemində,  bədii  üslub  axtarışlarında  ciddi  dəyişikliklərə  gətirib 

çıxarmışdır. Daha sonra XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan və özbək poeziyasının qarşılıqlı 

əlaqə  və  təsiri  sahəsindəki  irəliləyiş  və  yeniliklər,  əsasən,  Səməd  Vurğun,  Çolpan,  Qafur  Qulam  və 

Zülfiyyə  kimi  məşhur  simaların  yaradıcılıqları  ətrafında  baş  vermiş  və  hər  iki  ədəbi  mühitdə  bədii 

tərcüməçilik fəaliyyətinin də kifayət qədər güclənməsinə səbəb olmuşdur.  

Bəllidir  ki,  keçmiş  sovet  ölkəsinin  digər  xalqları  kimi  Özbəkistan  da  70  il  sosialist  düşərgəsində 

yaşamış, özlərinin mədəniyyət və ədəbiyyatını sovet ideologiyasının tələbləri daxilində inkişaf etdirməyə 

məcbur  olmuşlar.  Yalnız  1991-ci  ilin  31  avqustunda  Özbəkistanın  dövlət  müstəqilliyi  elan  olunmuş  və 

sentyabrın 1-i Özbəkistan Respublikasının müstəqillik günü kimi tarixə əbədi həkk olunmuşdur. Ona görə 

də  1992-ci  ildən  etibarən  yeni  siyasi  təfəkkür  və  əxlaqi  görüşlərə,  xəlqi,  eyni  zamanda  müstəqillik 

ideyalarına  söykənən  və  möhkəm  tellərlə  bağlı  olan  ən  yeni  dövr  özbək  ədəbiyyatı  formalaşmağa 

başlamışdır.  Heç  şübhəsiz  ki,  bu  dövr  özbək  ədəbiyyatının  sonuncu  mərhələsinin  tərkibinə  daxildir  və 

müasir özbək ədəbiyyatı irs-varislik ənənəsinə sadiq qalaraq milli vətənpərvər, eyni zamanda beynəlmiləl 

bir  yolla  inkişaf  etmişdir.  Bu  ədəbiyyat  H.Niyazi,  Abdulla  Qədiri,  Çolpan,  Musa  Aybək,  A.Qəhhar, 

Ş.Rəşidov,  Maqsud  Şeyxzadə,  Mirtemir,  Uyğun,  Səid  Əhməd,  Zülfiyyə,  A.Yaqubov,  Erkin  Vahidov, 

A.Arifov və onlarla digər sənətlarların simasında yüksək yaradıcılıq nümunəsinə çevrilmiş və bugün də 

çevrilməkdə davam edir.  

Bu  yazarlar  içərisində  öz  istedadı  və  bədii  yaradıcılıq  fəaliyyəti  ilə  xüsusilə  seçilən 

sənətkarlarından biri də Zülfiyyədir. O, müasir özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. 

Zülfiyyə  1915-ci  ildə  Daşkənd  şəhərində  dəmirçi  ailəsində  dünyaya  göz  açmışdır.  Orta  məktəbi 

bitirdikdən  sonra  qızlar  üçün  xüsusi  peşəyönümlü  məktəbdə  təhsil  almışdır.  Onun  məqsədi  isə  buranı 

bitirib müəllim kimi fəaliyyət göstərmək olmuşdur. Zülfiyyə sonralar A.S.Puşkin adına Dil və ədəbiyyat 

elmi tədqiqat  institutunun aspiranturasına daxil olmuşdur. Buranı bitirdikdən sonra isə Özbəkistan Dövlət 

                                                      

 



Bakı Dövlət Universiteti, firuze.agayeva@mail.ru 

222 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Nəşriyyatında  əmək  fəaliyyətinə  başlamışdır.  Eyni  zamanda  o,  Özbəkistan  Yazıçılar  Birliyində  və  ayrı-

ayrı  mətbuat  orqanlarında-qəzet  və  jurnallarda  da  çalışmışdır.  Zülfiyyənin  jurnalistika  sahəsindəki 

xidmətləri  xüsusilə  böyükdür.  Onun  publisistik  məqalələri  dövrünün  müxtəlif  mətbuat  orqanlarında 

ardıcıl  olaraq  çap  olunurdu.  Eyni  zamanda  şairə  qadın  1953-1985-ci  illərdə  “Səadət”  jurnalının    baş 

redaktoru  olmuş  və  onun  redaktorluğu  dövründə  bu  jurnal  Özbəkistan  ədəbi  mühitində  sayılıb-seçilən 

mətbuat orqanı hesab olunurdu.  

Zülfiyyə  bədii  yaradıcılığa  hələ  erkən  yaşlarından  başlamışdır.  Təxminən  13-14  yaşlarından 

başlayaraq  kiçik  həcmli  şeirlər  yazmış  və  1930-cu  ildə  ilk  şeirləri  mətbuat  səhifələrindən  görünməyə 

başlamışdır.  Daha  sonra  “Həyat  səhifələri”  adlı  ilk  şeirlər  kitabı  1932-ci  ildə  işıq  üzü  görmüşdür.  Bu 

kitabda dərc olunan “Gənc traktorçuyam”, “Mexanik Qumru”, “Azad qız”, “Bizlər”, “Məktəb yolunda”, 

“Zavod yolunda” və s. kimi şeirləri şairin yeni həyat və qadın azadlığı yolunda arzu və istəklərini özündə 

əks etdirirdi. 1930-cu illərin axırlarında isə şairin yeni şeirlər kitabı olan “Şeirlər” və “Qızlar nəğməsi” 

çap olunmuşdur.  

1956-cı  ildə  Zülfiyyə  Asiya  və  Afrika  tərəqqipərvər  yazıçılarının  Hindistanda  keçirilən 

konfransında iştirak etmiş və bu səfər şairə qadına yazmaq üçün yeni-yeni mövzular, ideyalar vermişdir. 

Yaradıcılığındakı  xalqlar  dostluğu  və  dünya  xalqlarının  dinc  yaşamaq  meylinin  geniş  və  hərtərəfli 

tərənnümünə, eyni zamanda təbliğatına görə ona 1968-ci ildə C.Nehru adına Dövlət Mükafatı və 1967-ci 

ildə isə “Nilufər” mükafatı verilmişdir. Zülfiyyə təkcə poeziya sahəsində deyil, bədii oçerk və publisistika 

sahəsində də çox geniş və səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Bu tip yaradıcılığında isə o, daha çox həyatın 

həlli  vacib  olan  bir  sıra  aktual  problemlərinə  toxunmuş,  hadisələrə  isə  özünəməxsus  tərzdə  orijinallıqla 

yanaşmışdır. Bu fəaliyyət onun  həyatında xüsusi yer tutmuşdur.  

Ədəbiyyat sahəsində göstərdiyi xidmətlərinə görə Zülfiyyə xanıma 1965-ci ildə Özbəkistanın xalq 

şairi  fəxri  adı  verilmiş  və  1985-ci  ildə  Sosialist  Əməyi  Qəhrəmanı  adına  layiq  görülmüşdür.  Bütün 

bunlarla yanaşı Zülfiyyə ayrı-ayrı vaxtlarda Qırmızı Əmək Bayrağı, Xalqlar Dostluğu ordeni və müxtəlif 

dövlət  mükafatları  ilə  də  təltif  edilmişdir.  Odur  ki,  Zülfiyyənin  “Müşairə”  poeması  Asiya  və  Afrika 

tərəqqipərvər yazıçılarının 1956-cı ildə Hindistanda keçirilən böyük bir konfransın təəssüratları əsasında 

qələmə alınmışdır. Bu poema xalqlar dostluğu, insanpərvərlik və s. kimi ideyaların təbliğini özündə geniş 

şəkildə  əks  etdirir.  Poema  təlqin  etdiyi  humanist  ideyalara  və  yüksək  bədii  keyfiyyətinə  görə  C.Nehru 

mükafatına layiq görülmüşdür: 

Fikirlər, xəyallar, gözəl duyğular, 

Araya qırılmaz bir körpü saldı.  

Məhəbbət, sədaqət, hörmət körpüsü,  

Ürəkdən ürəyə sənət körpüsü... 

Bundan sonra Zülfiyyənin “Müşairə” poeması C.Nehru  mükafatı ilə yanaşı “Nilufər” mükafatına 

da layiq görüldü. Daha sonra Zülfiyyə ardıcıl olaraq qələmə aldığı bir sıra oçerkləri, publisistik qeydləri 

özbək  xalqı  tərəfindən  çox  böyük  maraqla  qarşılanmış  və  öz  müəllifini  qısa  bir  zamanda  şöhrətin 

zirvəsinə  qaldırmışdır.  1944-cü  ildə  Zülfiyyənin  həyat  yoldaşı  Həmid  Alimcan  vəfat  edir  və  həyat 

yoldaşının vaxtsız ölümü ona olmazın dərəcədə ağır təsir göstərir. Bundan sonrakı həyatını və ömrünü öz 

övladlarına həsr edir və ömür boyu öz sevimli həyat yoldaşını unuda bilmir. Zülfiyyə öncə qeyd etdiyimiz 

kimi SSRİ-nin ən yüksək ali mükafatlarına layiq görülmüşdür. İ nsanların və xalqının dərin məhəbbətini 

qazanmışdır.  Övladlarını  böyütmüş,  atalarının  şeirlərini  zümzümə  ilə  iliklərinə  işlətmiş,  eyni  zamanda 

özünün ruhuna yeni-yeni nəğmələr toxumuşdur. Bəlkə də, bir sübh çağı qələmini yerə qoyub yazdıqlarını 

oxuyanda  nakam  sevgilisinin  fikrindən  qopmayan  sətirləri  köçürdüyünü  görüb.  O,  bu  çətin  və  ağır 

imtahana da artıq demək olar ki, hazır idi və sətirlərlə dərdləşirdi: ”Sən ölməmisən, sən sağsan, gözümün 

işığındasan, ürəyimin odundasan... Mən yaşayan qədər yaşayacaqsan...”(Almaz, 2008: 34)  

    Həmid Alimcana olan böyük sevgisini və məhəbbətini biz Zülfiyyənin yaradıcılığında açıq-aydın 

görürük.  Nakam  xoşbəxtlik,  şöhrətin  zirvəsi  Zülfiyyənin  keçdiyi  həyat  yoludur  və  təbii  ki,  Zülfiyyə  də 

günlərin bir günündə ruha döndü. 1994-cü ildə cismini özbək-türk torpağına əmanət edib, ruhunu göylərə 

uçurtdu. 50 illik ayrılıqdan sonra öz sevimli həyat yoldaşına- Həmid Alimcana qovuşdu və o, bu ömürdən 

nə  yaşadısa  onunla,  onun  xatirəsi  ilə  yaşadı.  Bütün  bunlar  Zülfiyyənin  şeirlərində,  publisistik 

məqalələrində  görünür  və  onun  yaradıcılığı  ilə  yaxından  tanış  olan  hər  kəs  bunları  duyur  və  anlayır. 

“Bahar  sənin  sorağında...”  şeirində  şair  dünyasını  vaxtsız  dəyişən  həyat  yoldaşının  ölümünü  acı  bir 

təəssüf  hissi  ilə  yad  edir.  Şeirdə  baharın  gəlişində  bir  sevinc,  yeni  bir  ruh,  bir  həyat  təbliğ  olunsa  da, 

Həmid Alimcanın həyatında olmaması ilə bu sevincə bir kədər, qəm payı da əlavə olunur: 



223 

Prof. Dr. Firuze AĞAYEVA/XX. Asr Özbek Poeziyasının Zülfiyye Merhelesi 

Yenə bahar gəlib,  

Bahar dünyası,  

Badam güllərinin süd rəngləriylə, 

Quşların pərvazı, yellərin nazı 

Dünyanın müqəddəs çiçəkləriylə. 

Zülfiyyənin  şeirləri  bugün  də  geniş  oxucu  kütləsi  arasında  öz  təsir  qüvvəsini  saxlayır  və  sevilir. 

Təbii  ki,  bu  da  hər  şeydən  öncə  onun  yaradıcılığının yüksək  bədii  keyfiyyətləri  və  poetik  imkanılarının 

genişliyi  ilə  şərtlənməkdədir.  Zülfiyyənin  şeirlərində  müasirlik  elementləri  olduqca  qabarıqdır.  Burada 

yeni rakusdan baxış tərzi, həyata, insanlara, ümumiyyətlə dünyaya yeni münasibət oxucunu özünə çəkir.  



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет