Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы


ЯССАВИЙ МЕРОСИНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА ЎРГАНИЛИШИ



Pdf көрінісі
бет75/102
Дата03.03.2017
өлшемі42,43 Mb.
#6018
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   102

ЯССАВИЙ МЕРОСИНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА ЎРГАНИЛИШИ 

Неъмат Исмоилович ЖАББОРОВ

 

Özet:  Буюк  шоир  ва  атоқли  файласуф  Хожа  Аҳмад  Яссавийнинг  асарларида  ўсиб  келаётган  ёш 



авлодни маънавий баркамол қилиб тарбиялаш билан боғлиқ кўпгина фикрлар бор. Ушбу мақола буюк 

мутафаккир  илмий-маънавий  меросининг  Ўзбекистонда  ўрганилишига  бағишланган.  Тадқиқотчи 

турли нашрлар ва қўлёзмалардаги маълумотларни таҳлил қилиш орқали шундай хулосага  келадики, 

Ўзбекистонда мазкур меросни ўрганишга алоҳида эътибор берилмоқда. 



Калитсўзлар: мерос, нашр, қўлёзма, ҳикмат, Хожа Аҳмад Яссавий, Туркистон, Ўзбекистон. 

Study of Scientific and Spiritual Heritage of Yessawi in Uzbekistan 

Abstract: There are a lot of ideas, related with training of younger generation in a rich scientific and spiritual 

heritage  of  famous  poet  and  outstanding  philosopher  Khwaja  Ahmad  Yassawi.  This  article  is  devoted  to 

study a scientific-spiritual heritage of above-mentioned great thinker in Uzbekistan. Researcher by analyzing 

data, pointed in various manuscripts and editions finds that Uzbekistan pays special attention to the study of 

the aforementioned heritage. 

Keywords: heritage, edition, manuscript, wisdom, Kwadja Ahmad Yassawi, Turkistan, Uzbekistan.  

Туркистон  халқлари,  шу  жумладан  ўзбеклар  ҳам  ҳазрат  Хожа  Аҳмад  Яссавийнинг  илмий-

маънавий  мероси  (Жабборов,  2015:  271–274)ни,  айниқса,  унинг  ҳикматларини  ўрганишга  доимо 

алоҳида  юксак  эътибору  эҳтиром  билан  ёндашиб  келганлар.  Тошкент  давлат  шарқшунослик 

институти  ҳузуридаги  Абу  Райҳон  Беруний  номли  Шарқ  қўлёзмалари  марказининг  манбалар 

хазинасида  Хожа  Аҳмад  Яссавий  мероси  ва  у  асос  солган  яссавия  тариқатига  дахлдор  мингдан 

зиёд қўлёзмаларнинг мавжудлиги ҳам ушбу фикрнинг тўғрилигидан далолат беради. Зотан, мазкур 

қўлёзма  асарларда  яссавийлик  таълимотининг  мазмун-моҳиятини  холисона  ёритишга  хизмат 

қиладиган  ишончли  маълумотлар  мужассам  бўлиб,  уларнинг  замирида  маънавий  баркамол 

инсонни  тарбиялашга  қаратилган  оятлар  ва  ҳадисларнинг  фалсафий-тасаввуфий  талқини  ётади. 

Шу  боис  шўролар  давридаги  ҳукмрон  мафкура  уларни  чуқур  ўрганишга  имкон  бермай,  Хожа 

Аҳмад Яссавий меросини ўрганишга бўлган қизиқишни сусайтиришга ҳаракат қилиб келди:  



“Миллий  ўзликни  англашга  бўлган  табиий  интилиш  жоҳилона  инкор  этиларди.  Наврўз,  Рамазон, 

Қурбон Ҳайити каби кўплаб муқаддас миллий байрамлар тақиқ этилган эди. Амир Темур, Имом ал-

Бухорий,  Имом  ат-Термизий,  Аҳмад  ал-Фарғоний,  Баҳоуддин  Нақшбанд,  Хожа  Аҳмад  Яссавий, 

Нажмиддин Кубро, Маҳмуд аз-Замаҳшарий, Хожа Аҳрори Валий, Абдуғолиқ Ғиждувоний каби буюк 

аждодларимизнинг,  Абдулла  Қодирий,  Абдурауф  Фитрат,  Абдулҳамид  Чўлпон,  Маҳмудхўжа 

Беҳбудий,  Усмон  Носир  каби  миллий-озодлик  ҳаракати  фидойиларининг  номларини  халқимиз 

хотирасидан ўчириб ташлашга ҳаракат қилинар эди. Бизга эски мустабид, маъмурий-буйруқбозлик 

тизимидан қолган мерос асосан ана шулардан иборат эди” (Каримов, 1999: 271–272).  

Шундай бўлса-да, И.Мўминов, В.Зоҳидов, Э.Рустамов, С.Эркинов каби олимларнинг Хожа 

Аҳмад  Яссавий  ижодига  мурожаат  қилиб,  унинг  айрим  қирраларини  ёритган  тадқиқотлари 

алоҳида таҳсинга сазавордир.  

Истиқлолнинг  илк  кунларидан  эътиборан  Ўзбекистонда  маънавиятни,  шу  жумладан,  Хожа 

Аҳмад  Яссавийнинг  меросини  ўрганиш  ўзлигимизни  англашнинг  муҳим  омилларидан  бири 

сифатида  давлат  аҳамиятига  молик  устувор  аҳамият  касб  этди.  Ўзбекистон  Республикаси 

Президенти  ўз  асарларида  ва  маърузаларида  Хожа  Аҳмад  Яссавийнинг  сиймоси,  фаолияти  ва 

меросига  биринчилардан  бўлиб  мурожаат  қилиб,  бошқаларга  ўрнак  бўлди.  Бу  эса,  ўз  навбатида, 

Хожа Аҳмад Яссавийнинг асарларини ўрганишга қизиқувчилар учун маёқ вазифасини ўтади, деб 

айтиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг жаҳон ҳамжамиятига 

қарата  


“Маънавий, илмий ва эстетик қадриятлар халқимизнинг турмуш тарзида, анъанавий маданиятида 

муҳим ўрин олган. Биз ўзимизнинг тарихимизни ва жаҳон цивилизациясини ривожлантиришга бебаҳо 

                                                           

  Тошкент  Давлат  Шарқшунослик  Институти  ҳузуридаги  Абу  Райҳон  Беруний  номли  Шарқ  Қўлёзмалари 



маркази, jabbni@yahoo.com 

504 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



ҳисса  қўшган  буюк  аждодларимиз  –  Шарқнинг  мутафаккирлари  ал-Бухорий,  ат-Термизий,  Аҳмад 

Яссавий,  Баҳоуддин  Нақшбанд,  ал-Хоразмий,  Беруний,  Ибн  Сино,  Навоий,  Улуғбек  ва  бошқаларни 

эъзозлаймиз ҳамда улар билан фахрланамиз” (Каримов, 1996: 48), деган мурожаатида ҳам ёхуд ўсиб 

келаётган  ёш  авлодни  маънавий  баркамол  қилиб  тарбиялаш  мақсадида  айтилган  “Биз 

мутафаккирларимизнинг  қутлуғ  меросидан  бутун  халқимиз,  жумладан,  ёшларимизнинг  ҳам 

баҳраманд  бўлишига,  уларнинг  мана  шундай  маънавий  муҳитда  камол  топишига,  ислом  динининг 

инсонпарварлик  фалсафаси,  буюк  ғоялари  ёш  авлод  юрагидан  ҳам  жой  олишига  шароит 

яратмоқдамиз. Биз фарзандларимизни дунёвий билимлар билан бир қаторда Имом Бухорий тўплаган 

ҳадислар,  Нақшбандий  таълимоти,  Термизий  ўгитлари,  Яссавий  ҳикматлари  асосида  тарбия 

қилмоқдамиз” (Каримов, 1999: 353) 

деган сўзларида ҳам Хожа Аҳмад Яссавийнинг сиймоси ва меросини ўрганишга алоҳида эътибор 

мужассам. 

Бу,  ўз  навбатида,  Хожа  Аҳмад  Яссавий  меросини  илмий  асосда  ўрганишга  ва  бу  соҳада 

диссертациялар  ёзишга  кенг  имкониятларни  очиб  берди.  Пировард  натижада,  Хожа  Аҳмад 

Яссавийнинг ҳаёти, фаолияти ва меросини илмий асосда холисона ўрганишга бағишланган чуқур 

тадқиқотлар олиб борилди. Ж. О. Неъматова, Н. Д. Ҳасанов, М. Ишмуҳамедова, Р. Т. Шодиев, Э. 

Э.  Каримов,  И.  Ч.    Ҳаққулов,  Б.Бобожонов  А.  Абдуқодиров,  М.  М.    Исмоилов  каби 

тадқиқотчиларнинг  диссертациялари  бунинг  ёрқин  далилидир.  Бу  рўйхатни  яна  давом  эттириш 

мумкин,  лекин  келтирилган  тадқиқотлар  ҳам  республикамизда  Хожа  Аҳмад  Яссавий  меросини 

ўрганиш борасида кенг кўламли ишлар олиб борилаётгани ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилишга 

имкон беради.    

Хожа Аҳмад Яссавий меросини ўрганиш борасида амалга оширилган нашрлар хусусида сўз 

борар  экан  қуйидаги  икки  тўпламни  алоҳида  қайд  этиш  жоиз.  Биринчиси,  1993  йилда  нашр 

этилган “Хожа Аҳмад Яссавий – улуғ бобомиз” номли методик тавсиянома, иккинчиси Нодирхон 

Ҳасаннинг “Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат” номли монографияси. Ушбу икки 

китобда  Хожа  Аҳмад  Яссавий  ва  унинг  илмий-маънавий  меросига  оид  нашр  этилган  мақолалар, 

асарлар  ва  анжуман  материаллари  номма-ном  қайд  этилган.  Бундан  ташқари,  мазкур  даврда 

туркийзабон адабиётнинг илк шоҳ асари  – “Девони ҳикмат”нинг қўлёзма ва босма нусхаларини 

қамраб олган иккита муҳим каталог ҳам нашр этилди: М.Эшмуҳамедова томонидан нашр этилган 

Аҳмад  Яссавий  ҳикматлари  киритилган  қўлёзмалар  каталоги  ва  ЎзР  ФА  Шарқшунослик 

институтидаги  Хожа  Аҳмад  Йасавий  ҳикматлари  қўлёзмалари  каталоги.  Мазкур  тўпламларда 

XIX–ХХ  асрларда  чоп  этилган  тошбосма  ва  литографик  китоблар,  шунингдек  хорижда  амалга 

оширилган муҳим тадқиқотлар ҳам мавжуд. 

 Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда “Девони ҳикмат” Иброҳим Ҳаққул, Расулмуҳаммад 

Абдушукуров,  Нодирхон  Ҳасанов,  Абул  Бозоров  ва  Тожи  Қораев,  Бойбўта  Дўстқораев,  Марям 

Эшмуҳамедова  каби  тадқиқотчи  олимлар  томонидан  нашрга  тайёрланиб,  бир  неча  марта  чоп 

этилди.  Мазкур  нашрларнинг  умумий  адади  бир  миллиондан  ошади.  Бу  эса  республикамизда 

мазкур девондаги ҳикматларни ўрганишга қизиқиш ниҳоятда катта эканлигини кўрсатади. Зотан, 

ушбу  ҳикматларнинг  замирида  Марказий  Осиё  халқларига  хос  қадриятларнинг  мазмун-моҳияти 

акс  этган.  Бундай  ҳикматларнинг  муайян  қисми  ҳали  қўлёзма  асарлар  қаърида  ўз 

тадқиқотчиларини  кутмоқда.  Дарҳақиқат,  Тошкент  давлат  шарқшунослик  институти  ҳузуридаги 

Абу  Райҳон  Беруний  номли  Шарқ  қўлёзмалари  марказининг  манбалар  хазинасида  ва 

республикамиздаги бошқа илмий-маданий муассасаларда сақланаётган ёзма асарлар Хожа Аҳмад 

Яссавий  ижодининг  кам  ўрганилган  ёки  ҳанузгача  тадқиқотларга  жалб  этилмаган  қирраларини 

ёритиш учун манбавий асос бўлиб хизмат қилади.  



“Девони  ҳикмат”нинг  нашрларида  Хожа  Аҳмад  Яссавийнинг  «Ўн  еттимда  Туркистонда 

турдим мано», «Туғғон ерим ул муборак Туркистондин», «Онинг учун Туркистонға келдим мано», 

«Туркистонда  мозор  бўлуб  қолдим  мано»,  «Отим  Аҳмад,  Туркистондур  элим  манинг»  каби 

сатрларга эга бўлган турли ҳикматлари мавжуд. Гарчи Хожа Аҳмад Яссавий мазкур ҳикматларда 

Туркистонни  бир  неча  маротаба  таърифлаган  бўлса-да,  лекин  уларнинг  орасида  Туркистоннинг 

ўзига  бағишлаб  ёзилган  ҳикмат  учрамайди.  Ваҳоланки,  мазкур  сатрлардан  кўриниб  турибдики, 

Хожа  Аҳмад  Яссавий  Она  юрти  –  Туркистонни  сидқидилган  суйган  ва  уни  жуда  эъзозлаган. 

Қолаверса,  ҳар  қандай  ижодкорнинг  ўз  киндик  қони  тўкилган  замин  –  Она  Ватанини  тараннум 

этиши,  унга  бағишлаб  алоҳида  шеърлар  битиши  табиий  ҳолдир.  Шу  жумладан,  Хожа  Аҳмад 

Яссавий  ҳам  Туркистонни  таърифлаб,  ҳикмат  ёзгандир,  уни  қўлёзмалардан  излаб  топиш  керак 

деган фикрлар бизни кўҳна қўлёзмаларни варақлашга ундади. Бундай изланишлар ўз самарасини 


505 

Ne’met İsmailoviç JABBOROV/Yassaviy Merosining Özbekistonda Örgenilişi  

берди.  Тошкент  давлат  шарқшунослик  институти  ҳузуридаги  Абу  Райҳон  Беруний  номли  шарқ 

қўлёзмалари  марказининг  манбалар  хазинасидаги  қўлёзмалардан  улуғ  мутафаккирнинг 

Туркистонни  таърифлаб  ёзган  бир  мумтоз  ҳикмати  топилди.  Уни  Ўзбекистонда  Хожа  Аҳмад 

Яссавийнинг  қўлёзмалар  қаъридаги  ҳикматларини  излаб  топиш  йўлида  олиб  борилаётган 

фаолиятнинг бир маҳсули сифатида тақдим этишни мақсадга мувофиқ деб топдик:     

     


Туркистонни еринда, холи бўлмас эранлар, 

Ҳар бир қулоч еринда, ётур мардон эранлар. 

 

Қутб-ул-ақтоб бириси, Туркистонда манзили, 

Йиғилсалар бир ерга Туркистонни тузарлар. 

 

Лашкар тортиб ҳар подшоҳ, келса булар устига, 

Ботин бирлан барчасин, зеру-забар қилурлар.  

 

Ҳар ким адаб сақламай, Туркистонга қўл сунса, 

Қачон қўяр бир соат, тутиб бўғзин бичарлар. 

 

Агар золим беадаб, зулм қилса элига, 

Зулми зоҳир билинса, филҳол ани урарлар. 

 

Риоя қил халқини, яхши тингла додини, 

Ризо қил бир туркийни, мадад санго қилурлар. 

 

Қул Хўжа Аҳмад, сан доим эранларга қил дуо, 

Қил таважжуҳ аларга, ишинг осон қилурлар. 

 

Бугун  Ўзбекистонда  Хожа  Аҳмад  Яссавий  илмий-маънавий  меросини  ўрганиш  борасида 

олиб  борилаётган  эзгу  саъй-ҳаракатлар  натижасида  унинг  ҳикматларидан  руҳланган  ижодкорлар 

яссавиёна назмий асарлар яратмоқдалар. Ҳазрат Хожа Аҳмад Яссавийнинг “Одам ўғлин оздурғон, 



нафсу  ҳаво  эмас-му?  Чиркин  дунёға  солғон  нафсу  ҳаво  эмас-му?”  байти  билан  бошланадиган 

ҳикматидан руҳланиб, Абдураҳмон ҳожи ота томонидан битилган қуйидаги шеърий намуна бунга 

мисол бўлади: 

Аё, дўстлар бу дунё ўтар макон эмас-му? 

Бу маконга барчамиз келган меҳмон эмас-му? 

 

Бизни йўқдан бор қилган, ер узра саркор қилган, 

Чексиз соҳиби қудрат Ҳақ ломакон эмас-му? 

 

Доимо Ҳақни деган, умматин ғамин еган, 

Муҳаммаду Мустафо – фахру жаҳон эмас-му? 

 

Ҳақнинг каломи шариф ҳар бир ояти зариф, 

Қалбингга нур бахш этган, Ҳилол-Қуръон эмас-му? 

 

Бу дунё бевафодир, уни севмоқ хатодир, 

Унда умр кечирмоқ бир имтиҳон эмас-му? 

 

Ўтар дунёни демай, луқмаи ҳаром емай, 

Иймони покла борсанг жойинг ризвон эмас-му? 

 

Мол-дунёга берилган, давлатила керилган, 

Дунёпараст нокаслар дўсти шайтон эмас-му? 

 

Айлаб тарки ибодат, қилсанг куфрона одат, 

Сўнгда олиб кетаринг журму исён эмас-му? 

 

Билмай намоз, рўзани, ичиб хамр, бўзани, 

Муслимман деган каснинг сўзи ёлғон эмас-му? 

 


506 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 



Умр ўтказиб шундайин, Ҳаққа қуллик қилмайин, 

Борсанг сўнгги маконга ишинг афғон эмас-му? 

 

Эсда тут, Абдурраҳмон етиб келгач, сўнгги он, 

Ҳаққа элтмоғинг эҳсон – нури иймон эмас-му? 

Абу Райҳон Беруний номидаги шарқ қўлёзмалари марказининг манбалар хазинасидан Хожа 

Аҳмад  Яссавий  таълифидаги  “Рисола  дар  одоби  тариқат”  (“Тариқат  одоби  ҳақидаги 

рисола”)нинг  3808  (312

б 

–  316



б

),  6652  (361

–  363


б

)  ва  9175  (69

а 

–  74


а

)-ашёвий  рақамлар  билан 

сақланадиган  учта  қўлёзма  нусхаси  топилгани,  “Қисса-Имом  Аъзам”  ва  “Қиёматнома” 

асарларининг  нашр  этилгани  ҳам  бу  мўътабар  меросни  ўрганиш  борасидаги  алоҳида  эътиборга 

молик  ишлар  сирасига  киради.  Бу  қўлёзмалар  ва  нашрлар  яссавия  тариқати-ю  таълимотини 

холисона ўрганишга ёрдам берувчи муҳим манбалар сифатида катта илмий аҳамият касб этади ва 

келгусида  амалга  ошириладиган  илмий  тадқиқотлар  учун  муҳим  назарий  асос  бўлиб  хизмат 

қилади (Жабборов, 2/2015: 54–59). Шунингдек, ушбу марказнинг манбалар хазинасида Махдуми 

Аъзам  Косоний  Даҳбедий  таълифидаги  “Рисола-и  илмиййа”  (“Илм  ҳақидаги  рисола”)нинг  P.№ 

1443/XXIX,  P.№  10626/IX,  P.№  5239/II,  P.№  858/II,  P.№  2352/XXXI  ашёвий  рақамлар  билан 

сақланадиган 5 та қўлёзма нусхаси мавжуд бўлиб, улар Хожа Аҳмад Яссавийнинг таржимаи ҳоли, 

тариқати  ва  меросини  ўрганиш  нуқтаи  назардан    беқиёс  катта  аҳамиятга  эга.  Масалан,  “пири 

шасти”,  яъни  Бобур,  Убайдуллоҳхон,  Жонибек  Султон,  Абдулазизхон  сингари  олтмиш  нафар 

муридни тарбиялаб, пирлик даражасига олиб чиққан етук мутасаввиф  Махдуми Аъзам Косоний-

Даҳбедийнинг  қайд  этишича,  Хожа  Аҳмад  Яссавий  514  ҳижрий  йилда  вафот  этган  (P.№ 

1443/XXIX, 397a-б; P.№ 10626/IX 114a-б, P.№ 5239/II 483б-484а, P.№ 858/II 146a, P.№ 2352/XXXI 

251а). Бу милодий тақвимга биноан 1119-1120 йиллар орасидаги вақтга тўғри келади.    

Юқорида  баён  этилганлар  республикамизда  Хожа  Аҳмад  Яссавий  меросини  илмий  асосда 

ўрганишга  ўзлигимизни  англашнинг  ва  ўсиб  келаётган  ёш  авлодни  маънавий  баркамол  қилиб 

тарбиялашнинг муҳим омилларидан бири сифатида катта эътибор қаратилгани ва бу соҳада улкан 

ишлар  ишлар  амалга  оширилганидан  далолат  беради.  Ҳозирги  вақтда  ҳам  бу  борада  самарали 

илмий  изланишлар  олиб  борилмоқда.  Зотан,  Ўзбекистон  Республикаси  Президенти 

таъкидлаганларидек,  “ҳар  биримиз  Хожа  Аҳмад  Яссавий  номини  тилга  олар  эканмиз,  алоҳида 

ғурурни  ҳис  этамиз.  Унинг  фаолияти  донолик  ва  адолат  мезони  бўлиб,  Туркистондаги  барча 

халқларни бирлаштириб, жипслаштириб турибди (Каримов, 1996: 100). 

ADABİYOT 

1. Каримов И.А. (1999), Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз – Тошкент, “Ўзбекистон”. 

2. Каримов И.А. (1996), Биздан озод ва обод Ватан қолсин. –Тошкент, “Ўзбекистон”. 

3. Каримов И.А. (1996), Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. –Тошкент, “Ўзбекистон” 

4. Хожа  Аҳмад Яссавий улуғ бобомиз (методик тавсиянома) (1993), –Тошкент:,  Алишер Навоий номидаги 

Ўзбекистон Республикасининг Давлат кутубхонаси. 

5. Нодирхон Ҳасан (2012), Яссавийликка доир манбалар ва “Девони ҳикмат”. –Т., “Akademnashr”. 

6. Жабборов Н.И. (2015), Яссавий асарларида диний ва дунёвий қадриятларнинг уйғунлиги.  – Б.271–274 // 

Диншунослик  фанининг  методологияси,  ёндашуви  ва  услубиятини  такомиллаштиришнинг  долзарб 

масалалари. –Тошкент, “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси. 

7.  Жабборов  Н.И.  (2/2015),  Яссавия  тариқатига  оид  нодир  манба  6б  (53–59)..//  Ўзбекистонда  ижтимоий 

фанлар. ISSN 2181540-0.  № 2. 

8. Эшмуҳамедова М. (2010), Аҳмад Яссавий ҳикматлари киритилган қўлёзмалар каталоги –Тошкент.  

9.  ЎзР  ФА  Шарқшунослик  институтидаги  Хожа  Аҳмад  Йасавий  ҳикматлари  қўлёзмалари  каталоги.  // 

Ғ.Каримов, М.Ҳасаний, Н.Тошев, С.Есентемир, Ш.Зиёдов, Д.Расулов. Туркистон, 2006, 328 б.т. 

10.  Аҳмад  Яссавий.  Ҳикматлар  (1991),  (нашрга  тайёрловчи,  сўз  боши  ва  изоҳлар  муаллифи  И.  Ҳаққулов). 

Тошкент.  

11. Аҳмад Яссавий. Девони ҳикмат (1992), (Нашрга тайёрловчи Р. Абдушукуров). –Тошкент. 

12. “Девони ҳикмат”нинг йиғма-қиёсий матни (2008), (Нашрга тайёрловчи М. Эшмуҳамедова). –Тошкент. 

13.  Ҳикматлар  куллиёти  (2011),  (Нашрга  тайёрловчи  Тожи  Қораев  ва  Абул  Бозоров).  –Тошкент, 

“Ўзбекистон”. 

14.  Тошкент  давлат  шарқшунослик  институти  ҳузуридаги  Абу  Райҳон  Беруний  номли  Шарқ  қўлёзмалари 

марказининг  манбалар  хазинасида  сақланаётган  P.№  1443/XXIX,  P.№  10626/IX,  P.№  5239/II,  P.№ 

858/II, P.№ 2352/XXXI, P.№ 3808, P.№ 6652 ва P.№ 9175-ашёвий рақамли қўлёзмалар.  

15.. Аҳмад Яссавий. Девони ҳикмат (2006), Тошкент, “Мовароуннаҳр”. 


AHMET ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN  

“BUGÜNKÜ TÜRK İLİ TÜRKİSTAN VE YAKIN TARİHİ”NDE  

TÜRKİSTAN EDEBİYATINA DAİR TESPİTLER 

Okt. Nimet ALPASLAN

*

 

Özet:  Bu  çalışmada  Türklük  bilimini  dünya  çapında  temsil  eden  Ahmet  Zeki  Velidi  Togan’ın  ilk  baskısı 



1947’de yayımlanan Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi adlı eserinde yer alan Türkistan edebiyatına 

dair  tespitler  konu  alınmıştır.  Eserde  Rus  işgali  atında  bulunan  Türkistan’da  edebiyatın  kabile  edebiyatları 

şeklinde  ortaya  çıkışı  ile  Bolşevik  ihtilalinden  sonraki  dönem  arasındaki  edebi  faaliyetler  hakkında  bilgi 

verilmiştir. Bu bildiride adı geçen eserde yer alan Türkistan edebiyatıyla ilgili bilgiler, edebî şahsiyetler ve 

faaliyetleri esas alınarak sınıflandırılmıştır. 

Anahtar  Kelimeler:  Ahmet  Zeki  Velidi  Togan,  Türkistan,  kabile  edebiyatları,  Kazak  edebiyatı,  Özbek 

edebiyatı 



Determination of Literary Items in Turkish Province of Turkestan and its Recent History by Ahmet Zeki 

Velidi Togan 

Abstract:  In  this  paper,  the  issues  identified  regarding  the  Turkistan  literature  in  the  work  of  Ahmet  Zeki 

Velidi Togan called Turkish Province of Turkestan and its Recent History that is published for the first time 

in 1947 are studied. Literary activities between the emergence of literature as tribal literatures in Turkestan 

under  the  occupation  of  Russia  and  the  period  after  Bolshevik  revolution  are  covered.  The  information 

concerning the Turkestan literature in the abovementioned work is classified on the basis of literary figures 

and their activities. 



Keywords: Ahmet Zeki Velidi Togan, Turkestan, tribal literatures, Kazakh Literature, Uzbek Literature 

Giriş 

Ahmet  Zeki  Velidi  Togan,  10  Aralık  1890  tarihinde  Başkurdistan’ın  İsterlitamak'a  bağlı  Küzen 

Köyü'nde  doğmuştur.  Togan’ın  ataları  hayatlarını  hayvancılık  ile  kazanmaktadır.  Babası  Babası  Molla 

Ahmed-Şah iyi bir molla olmakla beraber, yüzyıllardır devam eden Türk örfüne bağlıdır ve zaman zaman 

onu  şeriata  tercih  etmektedir.  İyi  derecede  Farsça  bilen  annesi  Ümmül-hayat  “muallime”  diye 

anılmaktadır  ve  Velidi  Farsça’yı  annesinden  öğrenmiştir.  Babasının  medresesinden  sonra  Dayısı  Habib 

Neccar’ın  Üte’deki  medresesinde  eğitim  alarak  Arapça  öğrenen Togan, ailesi  evlendirmek  isteyince  29 

Haziran 1908 tarihinde köyünden kaçıp Kazan’a giderek burada eğitimine devam etmiştir. 1909 yılında 

“Türk tarihi ve Arap edebiyatı tarihi muallimi” olarak Kasımiye Medresesi'nden mezun olan Togan Türk 

ve  Tatar  Tarihi  adlı  kitabı  ile  tanınmış  ve  Kazan  Üniversitesi  Arkeoloji  ve  Tarih  Cemiyeti'ne  üye 

seçilmiştir. Araştırma yapmak üzere 1913 yılında Fergana'ya, 1914 yılında Buhara'ya gitmesinin ardından 

Ufa  Müslümanlarının  temsilcisi  olarak  Petersburg'a  giderek  siyasî  çalışmalara  başlamıştır.  Bolşevik 

İhtilâlinin patlak vermesiyle Türklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye girişmiştir. 18 Şubat 1918 

tarihinde    Orenburg'u  işgal  eden  Bolşevikler  tarafından  tutuklanmış,  7  Haziran  1918  tarihinde  hapisten 

kaçmış;  Başkurt  hükümeti  kurulduğunda  ise  harbiye  nazırı  olmuştur.  Lenin,  Stalin  ve  Troçki  ile 

görüşmeleri  olumlu  sonuç  vermeyince  Türkistan'a  çekilip  mücadelesine  oradan  devam  etmeye  karar 

vermiştir.  Basmacı  Hareketi'nin  içinde  bulunup  Türkistan  Millî  Birliği'nin  kurucusu  ve  ilk  başkanı 

olmuştur. Hamdullah Suphi, Fuad Köprülü, Rıza Nur ve Yusuf Akçura sayesinde 20 Mayıs 1925 günü 

Türkiye'ye  gelip  Türkiye'de,  Maarif  Vekâleti  Telif  ve  Tercüme  Encümenine  tayin  edilmesine  rağmen 

İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'nde görev almak istemiştir. 1932 yılında  I. Türk 

Tarih  Kongresi'nde  tıp  doktoru  Reşit  Galip'in  tebliğini  eleştirince  kendisine  karşı  oluşan  kötü  tutum 

nedeniyle Türkiye’den ayrılarak  Viyana'ya  gidip 1935 yılında felsefe doktoru oldu. Bonn ve  Göttingen 

Üniversitesi'nde  profesör  olarak  ders  vermesinin  ardında  1939  yılında  yeniden  Türkiye'ye  gelerek 

İstanbul  Üniversitesi'nde  Umumî  Türk  Tarihi  Kürsüsü’nü  kurmuştur.  1944  yılında  Sovyetler  aleyhine 

faaliyet  ve  Turancılık  suçundan  10  yıl  hapse  mahkûm  edilmiş,  ancak  askerî  mahkemenin  kararı 

bozmasıyla  beraat  etmiştir.  19148  yılında  üniversiteye  yeniden  dönen  Zeki  Velidi  Togan  26  Temmuz 

                                                      

*

 Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, nimet.alpaslan@hotmail.com 



508 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

1970'te İstanbul'da vefat etmiştir (Baykara 1989: 1-43; Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, C. 8, 

2007: 282-283).  

Bu  bildiride  Ord.  Prof.  Dr.  Ahmet  Zeki  Velidi  Togan’ın,  ilk  basımı  1947  yılında,  ikinci  basımı 

1981  yılında  İstanbul  Enderun  Kitabevi’den  yapılan  Bugünkü  Türk  İli  Türkistan  ve  Yakın  Tarihi  adlı 

eserindeki edebi tespitler üzerinde durulacaktır. Togan, Türkistan edebiyatına dair tespitlerini sekiz ana 

bölüme  ayırmıştır.  Bu  bölümler  “Kabile  Edebiyatlarının  Teşekkülü”,  “Kazak  Edebiyatı”,  “Yeni  Özbek 

Edebiyatı”,  “1917  İnkılabından  Sonraki  Neşriyat”,  “Bolşevik  Devrindeki  Edebiyat”,  “Maarif”,  “İlmi 

Cemiyetler,  Kütüphane  ve  Müzeler”,  “Yeni  İlmi  ve  Medeni  Kuvvetler”  ile  “Tiyatro  ve  Musiki”  olarak 

sıralanmaktadır. Bu çalışmada Togan’ın yaptığı gibi daha ziyade Kazak ve Özbek edebiyatları üzerinde 

durulup,  bu  edebiyatların  üzerinde  durulup  bu  edebiyatların  ortaya  çıkmasına  ve  gelişmesine  öncülük 

eden edebi faaliyetler ve yayın organlarından bahsedilecektir. 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет