I. Ana Bölüm
(Serim)
2. Ana Bölüm
(Düğüm)
3. Ana Bölüm
(Çözüm)
Alt Bölümler
1-7. bölümler
8-14. bölümler
15. bölüm
İşlev (fonksiyon)
Kimlik bunalımı
Uyanış
Millet için fedakârlık
Vakanın akışına göre 1-7. Bölümler, birinci ana bölümü meydana getirmektedir. Bu bölüme millî
kimlik arayışında olan Demir Ali’nin bunalımları hâkimdir. 8-14. Bölümler, uyanışın adım adım
gerçekleştiği ikinci ana bölümdür. 15. bölüm ise, romanın üçüncü ana bölümü olup millî kimliği uyanmış
Demir Ali’nin Ruslar yerine kendi milleti için fedakârlık yaptığı (kendini kurban ettiği) son bölümdür.
Buradaki “kurban olma motifi” romanın aynı zamanda leit motifidir.
Eserin konusu şöyledir: Miralay Demir Ali, İdil Ural Tatarlarındandır. Otuz yıldır Rus ordusunda
bulunan başarılı bir subaydır. I. Dünya Savaşı’nda, Kafkas cephesinde kendi soy ve dindaşlarına karşı
savaşmaktadır. Onun alayı Rus egemenliğindeki Türk ve Müslümanlardan; Tatar, Azeri, Türkmen,
Kumık vb. Türk boylarından gelmiş yedi bin kişilik bir birliktir. Bunun için Ruslar, bu alaya “Diki
Divizya” (Yabani Fırka) demektedirler. Komutanları Demir Ali ise, bu harpte tek oğlunu kaybetmiş, bu
üzüntüyle eşi Nefise de kısa süre sonra vefat etmiştir. On yedi on sekiz yaşlarındaki kızı Sevim Bike de
bir Rus okulunda okumakta ve boş zamanlarında hasta bakıcılık kursuna gitmektedir.
Miralay Demir Ali, cephede gördüğü Türk şehir ve köylerinin perişan hâli ve Türk kadınlarına Rus
ve Ermenilerin yaptıkları zulümlere şahit olmaktadır. Bu durum onu vicdanen rahatsız etmekte,
uykularını kaçırmaktadır. Rus Ordusu ise İngiliz ve Fransız müttefikleriyle birlikte son bir hücumla
2
Muhammed Ayas İshaki İdilli’nin hayatı, mücadelesi ve eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk. “Muhammed
Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1979, 351 s.”.
3
Biz eser üzerinden yaptığımız alıntılarda bu üçüncü baskıdaki sayfa numaralarını esas aldık.
559
Yrd. Doç. Dr. Ramis KARABULUT/Millî Uyanış ve Üyge Taba (Eve Doğru)
Bağdat’a kadar olan bölgeyi ele geçirmeye hazırlanmaktadır. Demir Ali’nin süvari alayı ise Trabzon’a
girmiş, tekrar hücum hazırlıklarına başlamıştır. Demir Ali, son görüşme ve hazırlıklar için Tiflis’teki Rus
karargâhına gider. Burada şahit olduğu bir olay onu vicdanen iyice rahatsız eder. Bu olay şudur: Kafkasya
Müslümanlarının kurduğu bir yardım kuruluşunun temsilcisi Müftü, Müslüman harp malullerine yardım
için izin istemek için Rus komutanına gelmiştir. Komutan müftüyü ağır hakaretlerle dışarı attırır. Demir
Ali, bu duruma çok üzülür. Ayrıca Tiflis’te kendisinden yaşça küçük Rus subaylarının başarısız
olmalarına rağmen generalliğe terfi ettirildiklerine de şahit olur. Böylece Rusların nasıl ayrım yaptıklarını
da anlamıştır. Bu gibi olaylar ve durumlar Demir Ali’yi iyice Türkiye’ye yaklaştırmaktadır.
Demir Ali, Tiflis’te tesadüfen eşinin arkadaşı Esma Hanım’la karşılaşır, onun yemek davetine
katılır. Eşi Azeri bir avukat olan Esma hanımın 18-22 yaşlarında üç çocuğu vardır. Bu ailenin bütün
üyeleri Rus okullarında iyi eğitim görmüşlerdir. Kızları Feride ve Zeynep iyi birer Türk milliyetçisidirler.
Oysa oğulları İbrahim Odesa’da gittiği üniversiteden Sosyalist olarak dönmüştür. Yazar bununla millî
maarifin önemini vurgulamaktadır.
Demir Ali, Tiflis’te Feride’nin daveti üzerine Müslüman dul ve yetimleri menfaatine düzenlenen
millî edebiyat gecesine katılır. Buradaki temsilde Kırım, İdil-Ural ve Azeri müzik ve danslarından çok
etkilenir. Demir Ali artık kararını vermiştir: Kızı Sevim Bike’yi yanına çağırır. O gelinceye kadar kendi
de birliğini Türkiye saflarına geçmek için hazırlayacak ve kızıyla birlikte Türkiye’ye geçecek; Rus savaş
planlarını Türk subaylara teslim edecektir. Feride ise bu durumu anlamış, o da Sevim Bike ile birlikte
Demir alinin alayına katılmıştır. Türkiye’ye geçme hazırlıkları yaparlar. Fakat son anda Ruslar durumdan
haberdar oldukları için gece yarısı alelacele yola çıkarlar. Yolda biraz zayiatla birliğini Türkiye tarafına
geçiren Demir Ali, yaralanmıştır. Türkiye’de çok coşkulu karşılanırlar. Demir Ali, sevdikleri ve birliği
artık ev (Türkiye)’dedirler. Ne yazık ki Demir Ali, Türk binbaşısına Rus savaş planlarını teslim eder
etmez ruhunu teslim eder. Türk hükümeti, Sevim Bike’yi İstanbul’da bir yatılı okula yerleştirir. Feride ise
Türk birliği ideali için mücadelesine Türkiye’de devam eder. Demir Ali’nin ölmesi ve arkasında onu
seven milliyetçilik fikirlerinin savunucusu Feride’nin kalması elbette anlamlıdır. Bu bizi, Feride gibi
kadınlar oldukça, Demir Ali gibi yiğitler yetiştirecektir, fikrine götürmektedir.
Millî Uyanışın romandaki izleri
Dünyanın bütün edebiyatlarında millî edebiyat taraftarları uyandırma motifi ve temasını
kullanmaktadırlar. Amaç, millî kimlik oluşturmaktır. Eve Doğru da bu anlayışla kaleme alınmış bir
esedir. Eserin adının Eve Doğru olması, eserin konusuyla yakından ilgilidir. Ev, ocak / aile demektir.
Romanın esir Türkleri, hür Türk toprağını aile ocağı, yani ana vatan olarak görmektedirler. Bu insanlar,
Rus üniformasıyla Türk ordusuna karşı, kendi soy ve dindaşlarına karşı savaşmak konusunda tereddüt,
ikilem ve vicdanî rahatsızlık içindedirler. Bu, onlarda “Rusya’ya uşaklık” ve “milletine ve dinine ihanet”
duygu ve düşüncesini uyandırmıştır. Eserde bu durumun çarpıcı örneklerini görmekteyiz:
Miralay Demir Ali, cephede gördüğü manzaranın etkisiyle kendini sorgulamaya başlar: “ Belki de
şu mihrap (…) benim askerlerim tarafından yıkılmıştır. (…) Şu yüzlerce, binlerce günahsız Türk anaları,
Türk yavruları belki benim tarafımdan öldürülmüştür.” (s. 10).
Duyduğu top sesleri karşısında ise kimliğini şöyle sorgular: “ Bizimkiler düşmanla atışıyor,
diyecek oldu. Fakat bizimkiler kimdir? Biz kimiz? Düşman kimdir? Ben Miralay Demir Ali kimim?”
(s.11).
Rus ordusu tarafından yıkılmış bir caminin harabeleri ona “Bu senin işin, bu senin marifetin!” diye
bağırmaktadır (s. 11).
Bu örnekler gösteriyor ki Demir Ali kendini temelde iki açıdan sorgulamaktadır: 1. Millî kimlik, 2.
Dinî kimlik.
Miralay Demir Ali, Rus karargâhından gelen evrakları okurken Türklere kurulan bir tuzağı öğrenir:
“Anadolu Türkü ile Azerbaycan Türkünü yekdiğerinden ayırmak için zapt olunmuş araziye Rus Kazak
askerlerinin iskân olunması tensip olunuyor.” (s. 13). Bu bilgi Miralay’ın kalbini incitir. Artık kalbine ve
ruhuna uyanışın, tohumları düşmüştür.
Rus komutanının Kafkasya Müslümanlarının müftüsünün arkasından söylediği şu cümle Miralay’ın
kalbini acıtır: “ Türk taraftarı iseler Türkiye’ye gitsinler!” (s. 21).
Miralay Demir Ali, Türklerin içinde bulunduğu durumun sebebi olarak şu tarihi yorumu
yapmaktadır: “Kahraman Timur İdil boylarına giderek Altınordu Hanlığını yıkmamış olsaydı, ihtimal
bugünkü Şimal Türklerinin esaret ve hakaret ahlarını bize işittirmeyecekti. (…) Belki o zaman kara
560
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
kartalın kanatları Kafkaslara, Timur’un kabrini yaşatan Altın Semerkand’a o şanlı Türkistan ovalarına
uzanamazdı.” (s. 29).
Arslan Bey’in kızı Zeynep’in bir sözü de Miralay’ın millî uyanışında çok etkili olmuştur: “Biz
hepimiz Rus bendeleri ve Rus esiriyiz, Rus bayramında kurban kesilecek koyunlarız… Bütün halkımız,
bütün münevverlerimiz, bütün askerlerimiz Rus bayramının kurbanları…” (s. 31). Buradaki “kurban”
kelimesi, bir leit motif olarak romanın sonuna kadar sıkça kullanılmaktadır. Çünkü romanın özü ve ana
fikri bu sözlerde saklıdır.
Demir Ali, millet ve dindaşlarının çektiği acılardan dolayı kendini suçlamaya devam eder:
“Kafkasya’da Rusları hâkim kılmak için Türk kanını Türk yavrusunun kanı ile yıkayan bir adam değil
miyim?” (s. 39).
Eserin beşinci bölümünde Miralay’ın “Muazzep vicdanı uyanmıştı.” (s. 41) denmektedir.
Ayas İshaki, Miralay Demir Ali’nin ağzından Enver Paşa’yı askerî yönden eleştirir: Ona göre
Enver Paşa, kuvvetlerini Arabistan çöllerinde harcamak yerine Kafkasya’ya yöneltseydi Rusları dar bir
alana rahatlıkla sıkıştırır, hatta Karadeniz eskisi gibi bir Türk gölü olurdu: “Enver Paşa, Süveyş
sahillerinde ne arıyor? O, Türk illerine kurtuluş, hürriyet ve saadet göstermekle muvazzaf iken, Türk
illerinden alınmış ordularıyla ne diye Mısır ve Afrika çöllerine girmeğe, oralarda Türk kanını akıtmağa
çalışıyor?” (s. 54).
Miralay Demir Ali, sekizinci bölümde tamamen kararını vermiş, millî kimliği uyanmış, hayatının
istikametini tam aksi yöne çevirmiştir. Artık Rusların istikametinden, kendi milletinin tarafına dönmüştür.
Bu durum eserde şöyle ifade edilir: “Bugün, Mir Haydar Bâtır Girayoğlu Demir Ali’nin hayatında bir
dönüm günü oldu.” (s. 64).
Miralay Demir Ali, siyasî bilincini de Mülazım İbrahim’e hitaben şu şöyle ifade eder:
“Türkiye’deki Ermeniler ne yapıyor? Erzurum’un, Trabzon’un Ruslar eline geçmesine içerden yardım
edenler onlar değil miydi? Neden Rus’a karşı böyle bir vazifeyi Azerbaycanlı, Dağıstanlı, Kırımlı,
Türkistanlı, İdil-Urallı Türkleri yapmıyor? Niçin sen ve ben böyle bir fedakârlıkta bulunmuyoruz?” (s.
83).
Yüzbaşı Fahri İslâm’ın da şu cümlesi millî ve dinî hassasiyeti yansıtmaktadır: “Ben Türklere karşı
harp ederek murdar gidemem.” (s. 89).
Romanın sonlarına doğru Miralay’ın millî duyguları tamamen uyanmıştır. Artık harekete geçmeye
hazır hâle gelmiştir. Bunu şu sözlerle ifade eder: “Ben Türklere karşı hazırlanan yumruğumu bizzat
Rus’un başına indirmeğe karar verdim.” (s. 99).
Sonuç
Romanın sonunda milleti için kendini feda etmeye hazır bir Miralay ve Feride vardır:
“Bu işlerin hepsi, esaret ve kölelik hayatına, Rusların elinde bir oyuncak halinde yaşamağa bir
nihayet vermek için yapılıyor. (…) Kurbansız bayram olmuyor Miralay Bey!... Biz Türklük için bir
bayram hazırlıyoruz. Bu bayram için kurbanımız da hazır bulunmalıdır.” (s. 107).
Miralay Demir Ali’nin son anları da şöyle ifade edilmektedir: “Mensubu olduğu Türk Milleti’nin
varlığını korumaktan ve yaşatmaktan doğan bir neşenin sembolü olan bu gülümseme onun ruhunu tâ
göklere kadar götürdü. Ölürken de gülerek öldü.” (s. 116).
Tıpkı Ayas İshaki’nin milleti için mücadele ederek ölümü gibi… Ruhun şâd olsun! Büyük Türkçü!
KAYNAKÇA
Bozdoğan, A. (2008), Romanda Türkiye Dışındaki Türk Dünyası, Ankara, Akçağ Yay.
(İdilli), M. A. İ. (1998), Üyge Taba (Eve Doğru), İstanbul, Ötüken Yay.
Kolcu, A. İ. (2013), Türk Romanı El Kitabı, Erzurum, Salkımsöğüt Yay.
Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti (1979), Ankara, Ayyıldız Matbaası.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981), C. 4, İstanbul, Dergâh Yay.
Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2004), C. 5, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yay.
«ҚҰТТЫҚИЯ» ЖЫРЫ ЖӘНЕ ЕДІГЕ БИДІҢ ТАРИХНАМАСЫ
Доц. С. И. СЕЙІЛБЕК
Доц. К. С. ӘБДІҚАЛЫҚ
Түйіндәмә: Бұл мақалада түркі халықтарының эпосы мен фольклорында кеңінен таралған тұлға Едіге
бидің есіміне қатысы бірнеше деректер қамтылып, халық ауыз әдебиетінде Едігенің шыққан тегі мен
ата-бабасының, әкесінің есімдерін атауда бірізділік жоқ екені сөз етіледі. Сондай-ақ оның
«Құттықия» жырымен байланысы бар екені, жырдың өзіндік ерекшеліктері мұнда алғаш
қарастырылып отыр. Алтын Орда тарихындағы Едіге би туралы әр түрлі пікірлерді салыстыра келе,
өзіндік ғылыми қорытындылар жасалған.
Тірек Сөздер: түркі халықтары, эпикалық жыр, аңыз, вариант, эпизод, дереккөздер, типологиялық
сарын, дәстүр.
Kuttykya Poet and Edige’s History
Abstract: This article Turkic epic and folklore widely covered person of Edige few data regarding the name
of the dance, folk literature Edige origin and ancestors names in the sequence is that there is no word in the
title of his father. As well as its "Kuttykya" that there is a link poet, will be the first original song here. In the
history of the Golden Horde Edige Comparing different opinions about the dance, a kind of scientific
conclusions.
Keywords: Turkic peoples, epic poetry, fables, option episode, sources typological motives, traditions.
Алтын Орда тарихында елеулі із қалдырған Едіге бидің айрықша тұлғасына деген
қызығушылық түркі халықтары фольклорында ол туралы алуан түрлі сюжетті аңыздар мен
жырлар тудырды. Ол шығармаларда Едігенің әкесінің есімі де әр қилы аталады. Мысалы, қазақ
эпосының бірқатар үлгілерінде Едіге Баба түкті шашты әзіз бен аққу-қыздың некесінің
нәтижесінде дүниеге келгені суреттелсе, Едігенің әкесі Баба Ғұмар екені айтылатын жыр нұсқасы
да кездеседі. Ал Мұрын жыраудан жазылып алынған жырларда Едігенің әкесі Құттықия деп
аталады.
Өзге қандастарымыздың аңыздары мен жырларында да Едігенің әкесі «Құттықия» деп
аталады. Әдетте Құттықияның аты Едіге туралы туындылардың басында еске алынады. Ол
шығармаларда Құттықияның Тоқтамыс ханның сұңқар құсын бағушы қызметін атқарғаны,
кейіннен сол құстың жұмыртқасын Сәтемір ханға (Ақсақ Темірге) ұрлап беріп жібергені үшін,
Тоқтамыстың қаһарына ұшырап, өлім жазасына кесілгені, Едігенің ер жеткен соң Тоқтамыстан
әкесінің кегін алғаны суреттеледі. Тоқтамыс пен Едігенің арасындағы осындай жағдай Мұрын
жыраудан жазылып алынған отыз бес эпикалық туындының бірі болып табылатын «Едіге»
жырының басында да суреттеледі.
Ал бізге белгілі түркі халықтары эпосы үлгілерінің ішінде Құттықия бейнесін сомдауға
арналған дербес жырдың бір ғана нұсқасы кездеседі. Ол – Мұрын жырау бізге жеткізген
«Қырымның қырық батыры» эпикалық циклына енетін «Құттықия» жыры.
Өкінішке орай, бұл жырдың толық нұсқасы бізге жеткен жоқ. Қазіргі қолда бар мәтінін 1941
жылы Асайын Хангелдин қағазға түсірген. Аталмыш зерттеушінің сол жылғы сапарында Мұрын
жырау айтатын жырлардың барлығының үзінділерін жазып алғаны белгілі. Солардың бірі – осы
туынды. «Құттықия» жыры:
«Қырымға хабар салады:
Аттаналық кел,– деді,–
Қалмаққа таман барайық.
Сыпыра сонда сөйледі:
Ақташыны шап,- деді»,–
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті,
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық Университеті, kun_jan.16@mail.ru
562
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
деген тармақтардан басталады. Жырдың бұл үзіндісінде «Ақташы» этнонимі қалмақ
ұлтының бір бөлігінің атауы ретінде қолданылып тұрғаны айқын аңғарылады. Бұны қалмақ елінің
шетіне жеткен Құттықияға кездескен қалмақ батырының:
«Қалмақ деген ел едік,
Бөлініп шыққан қаладан
Ақташының ері едік»,–
дегенінен де аңдауға болады.
Ал, шындығына келгенде, Ақташы деген қалмақтардың құрамына енетін ел емес, түркі
тектес этнос екені белгілі. Оның ең басты айғақтарының бірі «Шора батыр» жырының мазмұндық
желісінде жатыр. Ол жырдың көптеген нұсқаларында бас қаһарманның өз елінің шонжарларының
бірі Ақташы Әлібиді зорлықшылдығы үшін өлтіргені белгілі. Бұл Әлібидің кім екені туралы
кезінде Ш.Уәлиханов: «В киргизской саге Чора (таминец Чора-батыр) есть Актачи-Али-бий,
называемый иногда Ақтчинның Ғали би – Актачинский Али-бий. Этот Али есть бий, по поэме,
родоправитель отделения актачи в орде уральских и сарайчикских ногайцев; его род разорен
героем поэмы киргизом Малой орды таминского рода, Нариковым сыном, батыром Чорой»,–
деген ғылыми түсінік берген (Валиханов, 1961: 138).
Мұрын жыраудың репертуарындағы басқа жырларда да бас қаһарманның, яғни, жырдың
жағымды кейіпкерінің қарсыласын міндетті түрде қалмақ етіп көрсету үрдісі белең алған. Бұл –
өзге жыршыларға да тән дәстүр. Дегенмен, олардың жауларының көп жағдайда жат жұрттың өкілі
емес, өзіміздің қандастарымыз болып табылатынын аңғаруға болады. Мысалы, осы «Құттықия»
жырында бас кейіпкердің жауының жат жерлік жан емес екенін:
«Үш Бөкенбай көрінді,
Бөкенбайдан шыққасын,
Ақташының еліне
Ол бір айлық жер еді»,–
деген тармақтар да сездіреді. Өйткені, осында сөз болатын Үш Бөкенбай – қалмақтарға
қатысты топоним емес, Батыс Қазақстандағы жердің атауы.
Қалай дегенде де, бұл жыр Құттықияның Ақташының елімен қалмақ жұрты ретінде
жауласып, жеңіске жеткенін суреттеу мақсатынан туындағаны анық біліңеді. Бұл мақсатқа жету
үшін жыршы эпикалық дәстүрдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан типологиялық сарындарына
арқа сүйеген. Соның бірі – жырдың жағымдыы кейіпкерінің перзентсіздік зарының суреттелуі.
Оны қалмаққа аттандырғалы тұрған Құттықияға бәйбішесінің:
«Кетемісің, алғаным?
Бір перзенттің жоғынан
Менің жалғыз қалғаным.
Дүниенің білдім жалғанын,
Көтерем Алла салғанын.
Артыңда қалған балам жоқ,
Тәңірі қылды, шара жоқ.
Және қалған мал да жоқ.
Жаны ашитын пенде жоқ»,–
дегенінен аңғарамыз. Бұлай перзентсіздік зарын суреттеу әдетте осындай қасіретті шегуші
жан иесінің болашақта дүниеге келетін баласының мінсіз болуының алғышарты іспетті
типологиялық сарын екені көпшілікке аян. Дегенмен, бұл туындының үзінді күйінде жетуінің
салдарынан жырдағы бұл эпизодтың қалыпты жалғасы кездеспейді осы мәтінде.
Бас кейіпкерді суреттеуде әсірелеу тәсілін қолданудың тамаша үлгілері де осы жырдан
табылады. Дәстүр бойынша атысудың алғашқы кезегін қарсыласына берген Құттықияның жойқын
күш-жігері формулалық сипаты бар шумақтармен бейнеленген. Осындай көркемдік өрнектің бір
мысалы ретінде:
«Қалмақтан оғы өтеді,
Денеден өтіп кетеді.
Ар жағында бір төбе,
Тостағандай төңкеріп
Ол төбені кетеді»,–
563
Doç. S. İ. SEYİLBEK-Doç. K. S. EBDİKALIK/”Kuttıkiya” Jırı Jene Yedige Bidin Tarihnaması
деген жаттанды жолдарды атап өтуге болады.
Жеңіске жеткен Құттықия осы эпикалық циклда жауларға жиі қойылатын талапты қайталап:
«Біздің дінге көн,
Келіп тұрмын мен»,–
дейді. Осының алдындағы жырдағыдай батырдың айтқанына қарсыластары көне салмай,
керісінше Ақташының:
«Тыңдамаймын өзіңді,
Оямын екі көзіңді.
Енді, ноғай, өлесің,
Өлімді жақын көресің.
Біз – байтақ жатқан ел»,–
деуі жыршының шығармашылығындағы бірсарындылықтан аулақ болуға ұмтылысынан
хабар береді. Оның үстіне жау қайраткерлерін де жағымды қаһарман секілді қайтпас, қайсар етіп
суреттеу де – батырлар жырының бұлжымас поэтикалық заңдылығы.
Біз жоғарыда халық ауыз әдебиетінде Едігенің шыққан тегі мен ата-бабасының, әкесінің
есімдерін атауда бірізділік жоқ екенін байқағанбыз.
Едігенің қайдан шыққаны туралы пікір қайшылықтары академик В.В.Бартольдтің “Отец
Едигея” деген арнайы зерттеу жазуына себеп болды. Осы еңбегінде В.В.Бартольд: “По словам
Мелиоранского, во многих версиях сказания, особенно ногайских, отец Едигея носит имя “Кутлу-
Кия”. Это же самое имя приводит историк Абул Гази. По Абулгази, Кутлук Кая (Известно, что
Кутлу и Кутлук – диалектические разновидности одного и того же слова) происходил из племени
ак-мангыт (белых мангытов); кроме сына Едигея ..., у него была дочь, вышедшая за хана Тимур
бека (этот хан в более ранних источниках большею частью называется Тимур-Меликом), от этого
брака родился хан Тимур-Кутлук. Едигей сделался нукером другого царевича, Токтамыша, когда
Токтамыш ... бежал в Туркестан к эмиру Тимуру (Тамерлану), за ним через некоторое время
последовал и Едигей.
Рассказ Абулгази об этом событии находится в полном согласии с рассказом более раннего
источника – официальной истории Тимура “Зафар-наме”, последняя редакция, которая
принадлежит Шереф ад-Дини Али Иезди и была составлена в 1425 г. Там же сказано, что Едигей
был из мангытов, но нет упоминания о белых мангытах”,- деп жазады да (Бартольд, 1963: 298),
“Зафар-намеде” Едігенің әкесінің аты, Едігенің қарындасы ханның зайыбы болғаны туралы
айтылмайтынына тоқталып: “Если имя отца Едигея заимствовано Абулгази из некоторых версий
эпического сказания, то имен Тимур-Мелика и Тимур-Кутлука эпос, по-видимому, не знает”
(Бартольд, 1963: 298),– деген түйін жасайды.
Бартольдтің осы мақаласын одан ары қарай оқи отырып: “Другое имя отца Едигея названо
анонимным историком, писавшим под псевдоним Rье (Rіeu), в 815 и 816 г.г. Мусулманской эры,
т.е. между 1412 и 1414 г.г. (Rіeu, Pers, MSS, vol, ІІІ, p. 1062 sq), еще при жизни Едигея. Этот автор
писал для одного из внуков Тимура, Искендера, правившего в то время в Фарси, ... для
обозначения его мною был предложен термин “аноним Искендера”... Автор называет Едигея
сыном Балтычака... В рассказе о победе Токтамыша над Темир-Меликом ..., в 1378 г. приводятся
подробности о Балтычаке, ясно показывающие, что, если не сам Едигей, то его отец в то время
успел сделаться легендарным богатырем”,-деген мәліметті кездестіреміз (Бартольд, 1963: 798-
799). Ғалымның бұл ой қорытындысы өз алдына қол-аяғы бұғаулы күйде келген бұрын Темір
Мәлік ханның қарамағында әмірлердің әмірі лауазымы бойынша қызмет атқарған Балтышақтың
адалдығы мен қаһармандық даңқына қанық Тоқтамыс хан егер ол (Балтышақ – С.С.) Тоқтамысты
бұрынғы билеушісі – Темір Мәлік ханды мойындағандай мойындаса, өз хандығының билігін
соған (Балтышаққа – С.С.) сеніп тапсыратынын айтқанда, Балтышақтың: “Егер менің қолдарым
мен аяқтарым байлаулы болмаса, мен саған жауап берер едім, сенің менің ханымның орнында
отырғаныңды көрген көзім шықсын. Егер сенің қолыңда билік болса, мені де өлім жазасына
бұйыр”, – деп, өз еркімен өмірден бас тартқанын баяндаған Ескендір аноним келтірген мағлұматқа
байланысты жасалған.
Балтышақтың ерлігі оның замандастарын ерекше тамсандырғанын В.В.Бартольд ол туралы
аңыздың Гератта өмір сүрген Хафизи Абрудың 1423 жылы басталған, оның 1430 жылы қайтыс
болуына байланысты үзіліп қалған дүниежүзі тарихы туралы еңбегінде келтірілуін, Абд ар-
564
III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
Раззактың 1475 жылы жазылып біткен еңбегінде пайдаланылуын еске түсіру арқылы аңғартып,
аңыз кейіпкерінің аты Абд ар-Раззактың еңбегінде “Балынмак”, ал енді бірқатар өзге тарихшылар
жазбаларында “Балынак” деп берілгенін ескертеді (Бартольд, 1963: 799).
Осы еңбегінде В.В.Бартольд Балтышақтың Орыс ханұлы Темір Мәлік ханның әрі қайын
атасы, әрі беглер бегі (әмірлерінің әмірі) болғанына ден қояды.
В.В.Бартольд Тоқтамыстың Ягайлоға жіберген жарлығында бірқатар ханзадалар мен
бектердің есімдері атала келіп, солардың тізімінен соң “Едіге есімді адам” (“человека по имени
Эдугу”) деген сөздер келетініне де көңіл бөліп, бұл үзіндіні: “Едигей изображен даже не
вельможей, а только посланцем царевичей и вельмож, хотя обстановка в которой он находился в
войске Тимура, напоминала обстановку вельможи, теперь уже не он был нукером, но у него были
нукеры”,– деп пайымдайды (Бартольд, 1963: 802).
Тек Шыңғыс ұрпақтары ғана билік құруға тиіс, ақсүйектерге ғана бас иген қоғамда Едіге
және оның ұрпақтарының ықпалы жүру себебін В.В.Трепавлов:”Однако среди казахов Эдиге
слыли “белой костью” (ак суяк), т.е. аристократией…
Происхождение рода от святого проповедника Ходжа-Ахмед Баба-Туклеса послужило
обоснованием власти мангытско-ногайских биев… Традиция приписывает формулировку этой
легитимности Нур ад-дину”,– деп түсіндіреді (Трепавлов, 2002: 86).
Г.Ананьев келтірген қара ноғай аңызында Нұрадын Тоқтамысты өлтірген кезде бұрын
Тоқтамыстың қарамағында болғандар оның Шыңғыс әулетіне жатпайтынына көңіл бөле
бастағанда, Нұрадынның оларға: ”Мен туған күнімнен бастап бір құдайға сендім және сыйындым,
көптеген қасиетті кітаптар оқыдым. Менің Шыңғыс әулетінен шықпағаным мені ешқандай да
төмен, өйткені мен түріктің даңқты батыры Қожа Ахмет Баба түктінің тұқымынанмын” (Ананьев,
1900: 12),– деп жауап бергені баяндалады.
Қадырғали Жалайыр: “Едіге бидің көзі тірісінде Нұрадын мырза іш ауруы тиіп, отыз жеті
жасында қайтыс болды (Қосымбекұлы, 1991: 255)”,– деп жазған. Демек, Едігенің Баба түкті
шашты Әзізден тарағандығы туралы аңыз аталмыш би өмір сүрген кездің өзінде-ақ жұртшылыққа
тараған.
Түйіп айтқанда, осындай бір-біріне қайшы келетін дереккөздері мен зерттеулерді қарастыру
барысында бізге академик В.В.Бартольдтің ғылыми қорытындылары мен келтірген дәлелдері
неғұрлым шындыққа жақын тұрған секілді көрінді.
Достарыңызбен бөлісу: |