Актуальные проблемы гуманитарных наук

 
205 
 
В  современной  образовательной  практике  учителям  необходимо 
приобретать навыки владения современными коммуникативными технологиями, 
уметь  применять  рефлексивные  технологии  как  эффективный  инструмент 
преподавания  и  обучения,  чтобы  оптимизировать    учебно-познавательную 
деятельность  и  управлять  процессом  обучения  и  преподавания,  использование 
включенного  наблюдения  над  процессом  обучения  учащихся  и  развитием  их 
учебных навыков. Кроме того,  по мнению А.А. Бизяевой учителям необходимо 
развивать  способность  оказывать  помощь  в  сотрудничестве  с  другими  в 
создании,  управлении  и  планировании  обучающей  среды,  при  этом  системно 
рефлексировать  над  своей  профессиональной  деятельностью,  чтобы  учиться  на 
своем опыте [4]. 
Стратегическим  ориентиром  является  подготовка  такого  учителя. 
Инновационный  учитель,  ориентирующийся  на  функциональное  и  творческое 
применение знаний, критическое мышление, проведение исследований духовно-
нравственное, творческое и физическое развитие способы коммуникаций, работу 
в  группе  и  индивидуально  коммуникаций,  здорового  образа  жизни, 
ответственного  участия  в  жизни  общества  владеющий  навыками  образования  в 
течение  всей  жизни,  сотрудничества,  открытости  и  доброжелательности 
принятия  самостоятельных  решений,  может  и  должен  быть  подготовлен  в 
педвузе [5]. 
В  научной  литературе  существует  множество  точек  зрения  на  проблему 
рефлексии. 
В современных энциклопедиях рефлексия определяется как «рефлексия – 
обращение назад, отражение; анализ собственных действий и состояний, "форма 
теоретической  деятельности  общественно-развитого  человека,  направленная  на 
осмысление  всех  своих  собственных  действий  и  их  законов;  деятельность 
самопознания,  раскрывающая  специфику  духовного  мира  человека",  или  как 
"осмысление  чего-либо  при  помощи  изучения  и  сравнения;  в  узком  смысле  - 
новый  поворот  духа  после  совершения  познавательного  акта  к  «я»  (к  центру 

 
206 
акта)  и  его  микрокосму,  благодаря  чему  становится  возможным  присвоение 
познанного» [6,7]. 
Высший  уровень  педагогической  рефлексии  –  размышление  о  себе  в 
профессии,  осознанное  понимание  рефлексии  и  рефлексивных  процессов  как 
компонента  педагогического  мышления,  необходимого  при  постановке  и 
решении  педагогических  задач,    коррекции  профессиональной  деятельности, 
преодолении трудностей в работе учителя, совершенствовании педагогического 
мастерства, познании педагогом личности ученика.  
Определим  составляющие  педагогической  рефлексии,  принятые  в 
методологии  педагогики:  методологическая  культура  учителя,  ценностно-
 нравственный и инновационный характер деятельности учителя,   включенность 
педагога  в процесс  непрерывного  саморазвития  и  самосовершенствования 
личности,  как  условие  его  существования,  формирование  и  совершенствование 
педагогической  «Я-Концепции»  на  основе  самоанализа  и  самооценки 
собственной деятельности.  
В  рамках  такого  понимания  рефлексия  выступает  критерием 
компетентности,  профессиональной  квалификации  учителя,  способствует 
преодолению  профессиональных  затруднений  через  самоанализ  учителем 
собственной  деятельности  и  совершенствование  себя  через  учет  и  анализ 
восприятия со стороны партнеров и коллег  по общению, при взаимодействии с 
учащимися.  
Понимание  рефлексии  как  условия  самоактуализации  личности  в 
профессиональной  деятельности,  способа  развития  творческого  потенциала 
педагога,  его  умения  вносить  субъектное  начало  в  педагогический  процесс  на 
основе  рефлексии  существующего  теоретического  и  практического  опыта  и 
создания  новых  способов  педагогической  деятельности  является  ведущим 
направлением деятельности современного педагога.  
Такой  подход  имеет  непосредственное  отношение  к  гуманистическим 
педагогическим  концепциям  и  технологиям,  в  которых  акцент  смещается  на 
личностное начало в педагогическом процессе как его ценностное основание. 

 
207 
Педагогическая  рефлексия  в  деятельности  –  это  процесс  роста  учителя 
лишь  в  той  мере,  в  какой  она  является  объектом  структурированного  анализа: 
неотрефлексированная практика бесполезна и со временем ведет не к развитию, а 
к профессиональной стагнации учителя.  
Рефлексия -  важный  механизм  продуктивного  мышления:  особая 
организация  процессов  понимания  происходящего  в  широком  системном 
контексте,  процесс  самоанализа  и  активного  осмысления  состояния  и  действий 
индивида и других людей, включенных в решение  профессиональных задач.  
При рефлексии: учителю необходимо усвоить конструктивные навыки по 
осмыслению  и  переосмыслению  своей  деятельности  через  самоанализ  своей 
личности,   педагогических  ситуаций,  результатов  образования  в  целом, 
переосмысление 
способствует 
процессу 
субъективации, 
повышению 
ответственности за результаты своих действий. 
В  педагогике  выделяют  такие  виды  рефлексии,  как  ситуативная  и 
ретроспективная рефлексия. 
Ситуативная  рефлексия  обеспечивает  непосредственный  самоконтроль 
поведения  человека  в  актуальной  ситуации,  осмысление  ее  элементов,  анализ 
происходящего,  способность  субъекта  к  соотнесению  своих  действий  с 
ситуацией  и  их  координации  в  соответствии  с  изменяющимися  условиями  и 
собственным  состоянием.  Поведенческими  проявлениями  и  характеристиками 
этого  вида  рефлексии  являются,  в  частности,  время  обдумывания  субъектом 
своей  текущей  деятельности;  то,  насколько  часто  он  прибегает  к  анализу 
происходящего; степень развернутости процессов принятия решения; склонность 
к самоанализу в конкретных жизненных ситуациях.  
Ретроспективная  рефлексия  проявляется  в  склонности  к  анализу  уже 
выполненной в прошлом деятельности и свершившихся событий.  
В  этом  случае  предметы  рефлексии  -  предпосылки,  мотивы  и  причины 
произошедшего;  содержание  прошлого  поведения,  а  также  его  результативные 
параметры и, в особенности, допущенные ошибки. Эта рефлексия выражается, в 
частности, в том, как часто и насколько долго субъект анализирует и оценивает 

 
208 
произошедшие события, склонен ли он вообще анализировать прошлое и себя в 
нем. 
Перспективная рефлексия соотносится с функцией анализа предстоящей 
деятельности,  поведения;  планированием  как  таковым;  прогнозированием 
вероятных исходов, барьеров и затруднений  и др.  
Ее  основные  поведенческие  характеристики  включают  тщательность 
планирования  деталей  своего  поведения,  частота  обращения  к  будущим 
событиям, ориентация на будущее. 
Рефлексивная  среда  содержит  в  себе  возможности  развития  личности: 
становление  профессиональной    зрелости,  проверка  на  практике  своих 
способностей  к  творческой  деятельности,  проявление    лидерских  качеств, 
свободы выбора деятельности, навыки  рефлексии своей деятельности. 
Технологические  составляющие  рефлексивной  культуры  включают 
следующие  задачи:  
-  позволяет  приобрести  опыт  общения,  взаимодействия,  эмоционально-
ценностного отношения к миру людей;  
- способствует выявлению способностей учителя в изобретательстве, умении 
убеждать, лидерстве;  
-  базируется  на  добровольном  соучастии  учителя,  свободе  выбора 
деятельности без принуждения и возможности такого выбора;  
- 
в  ней  осуществляется  активная  интеллектуальная  деятельность, 
раскрывается творческий потенциал учителя;  
-    восполняет  пробелы  в  знаниях:  учитель  приобретает  знания  о  сущности 
понятий 
«педагогическая 
деятельность 
учителя», 
«становление», 
«квалификация», «рефлексия»;  
-    является  способом  становления  педагогического  мастерства,  достижение 
качества культуры педагогической деятельности;  
-  включает  различные  приемы  и  техники  рефлексии  и  владение 
методологическим инструментарием рефлексивного действия;  
-    знание  методов  работы  с  начинающим  учителем,  способов  снятия  их 
профессиональных затруднений;  

 
209 
-    владение  стратегиями    профессионального  и  личностного развития,  что 
позволяет  имитировать  основные  сферы  педагогического  труда  и  осваивать 
основные профессиональные роли учителя.  
Элементы рефлексии на отдельных этапах учебного занятия: 
 - рефлексия в начале и в конце каждого занятия, 
 - рефлексия темы курса, 
 - постепенный переход к постоянной внутренней рефлексии всех субъектов 
образовательной практики. 
Рефлексивное  действие  социально,  культурно  опосредовано,  и 
диалогично  по  своей  природе.  Оно  социально  в  своем  возникновении,  так  как 
учителя  интериоризируют  рефлексию  как  высшую  психолого-педагогическую 
функцию в процессе исследования собственной практики.  
Оно  культурно  опосредовано,  так  как  учителя,  как  субъекты 
рефлексивного  действия,  используют  культурные  орудия  как  средства 
опосредования своих рефлексивных действий. 
Суть приема выхода в рефлексивную позицию - в смене точки зрения на 
ситуацию, в которой возникло затруднение, с внутренней на внешнюю, в выходе 
за пределы ситуации, в позицию, позволяющую разобраться в ситуации и найти 
способ разрешить ее 
Техника  рефлексивного  мышления    включает  в  себя  три  основных 
приема: выход в рефлексивную позицию, рефлексивное отображение ситуации и 
рефлексивное обоснование деятельности.  
Уровень  развития  рефлексивных  свойств  личности  педагога  является 
определяющим  фактором  достижения  высокого  профессионализма  в 
педагогической деятельности. К рефлексивным свойствам относятся способность 
отображать  внутренний  мир  другого  человека,  понимать  его.  Умение 
анализировать  основания  своих  действий,  просчитывать  их  близкие  и  дальние 
последствия, умение контролировать и оценивать свое поведение в конфликтной 
ситуации  необходимо  для  любого  педагога.  Если  раньше  основная  функция 
педагога  заключалась  в  трансляции  общественного  опыта  (в  виде  знаний  и 
способов  познания),  то  в  современном  мире  от  педагога  ожидают  решение 

 
210 
задачи проектирования и управления процессом индивидуального личностного и 
интеллектуального  развития  каждого  конкретного  ребенка.  Соответственно  на 
первый  план  выходят  такие  формы  деятельности  педагога,  как  разработка 
индивидуальных  стратегий  развития  и  обучения  разных  детей,  учебно-
педагогическая диагностика, индивидуальное консультирование и т.д. 
В целом, можно сказать, что от недостатка рефлексии страдает качество 
педагогической работы, теряется ее основа – направленность сознания педагога 
на  ребенка.  Остается  не  замкнутой  та  рефлексивная  дуга  в  профессиональном 
сознании  педагога,  которая  должна  охватывать  системное  отношение  его 
деятельности  «педагог  –  ребенок»  и  направлять  каждый  ее  шаг.  Рефлексия 
укрепляет  ретроспективные  связи  самосознания  человека  с  собственным 
прошлым, со своим детством. Обращение к своему детскому Я, «приглашение» 
его  в  свой  внутренний  диалог  помогает  педагогу  лучше  понять  своего 
воспитанника.  Такую  функциональную  направленность  рефлексии  можно  было 
бы назвать как консолидирующую внутренний ментальный опыт человека. 
Резюмируя  различные  подходы  в  определении  понятия  рефлексии  в 
деятельности  педагога,  можно  сказать,  что  рефлексия  в  педагогической 
деятельности - это процесс мысленного (предваряющего или ретроспективного) 
анализа  какой-либо  профессиональной  проблемы,  в  результате  которого 
возникает  личностно  окрашенное  осмысление  сущности  проблемы  и  новые 
перспективы  ее  решения.  Таким  образом,  рефлексивный  педагог  -  это 
думающий,  анализирующий,  исследующий  свой  опыт  профессионал.  Это 
внимательный слушатель, умный наблюдатель, проницательный собеседник.  
Таким  образом,  необходимость  развития  рефлексивной  способности  –  одна 
из  приоритетных  задач  поддержания  психологического  здоровья  педагогов. 
Эффективное  развитие  рефлексии  как  средства  реализации  профессиональной 
деятельности  происходит,  если  используются  не  только  спонтанные,  а  и 
произвольные  способы  рефлексирования,  которыми  можно  овладеть  в  ходе 
специального обучения.  
 
 

 
211 
Литература 
1.
 
Государственная программа развития образования РК на 2011-2020 гг. – 
Астана, МОН РК, 2010. - 32 с.  
2.
 
Назарбаев  Н.А.  Послание  Президента  Республики  Казахстан  народу 
Казахстана  - 2014.  
3.
 
Щедровицкий,  Г.П.  Коммуникация,  деятельность,  рефлексия  /  Г.П. 
Щедровицкий  //  Исследования  речемыслительной  деятельности.  –
Психология. – Вып. 3. – Алма-Ата, 1974. – С. 12-22 
4.
 
Бизяева А.А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия 
- Псков. 2004.-194 с. 
5.
 
Психология  труда  и  профессиональное  развитие  учителя:  учеб.  пособие 
для студентов высших пед. учеб. заведений/Л.М. Митина, 2004. - 214 с. 
6.
 
Педагогический словарь терминов. – М., Академия. - 2012. - 210 с. 
7.
 
Энциклопедический словарь по психологии и педагогике. - М.,Академия, 
2013. - 316с.  
  
 
 
 
 
 
 

 
212 
Ұлы жібек жолының  сарайшық  қаласының дамуындағы алатын орны 
 
Боранбаева Б.С. ,  
Батыс Қазақстан инновациялық – технологиялық университетінің 
доценті, тарих ғылымдарының кандидаты. Қазақстан Республикасы, Орал қ.,   
Сидахметов С.Е., 
педагогика ғылымдарының магистрі, Батыс Қазақстан инновациялық –  
технологиялық университетінің аға оқытушысы. 
Қазақстан Республикасы, Орал қ.,   
 
Ұлы  Жібек  жолы  б.з.д.  ІІ  мың  жылдай  бұрынғы  көне  замандар  мен 
ортағасырларда  Жерорта  теңізі  мен  Қытайдың  арасындағы  Еуразия  құрлығын 
басып  өтетін,  əлемнің  əр  түкпіріне  тараған,  яғни  Шығысты  Батыспен 
байланыстырып  келген  көне  керуен  жолдарының  желісі.    Ұлы  Жібек  жолы 
арқылы  халықтар  мен  елдер  арасындағы  мəдени  жəне  сауда  байланыстар 
қалыптасып, əлемдік өркениеттер бір-біріне жақындады, бірін-бірі толықтырып, 
байыта  түсті.  Демек,  керуен  жолы  тарихи  сол  кезеңдерде      бүгінгі  жаһандану 
үрдісінің бастауы болған тəрізді.  Біздің жыл санауымыздың басында Ұлы Жібек 
жолының  халықаралық  сауда  жолы  ретіндегі  маңызы  артып,  оның  гүлденген 
кезеңі  басталады.  Қытайдан  жібек,  Үндістаннан  түрлі  дəмдік  заттар  мен  асыл 
тастар,  Ираннан  күміс  бұйымдар,  византиялық  маталар,  афрасиабтық    қыштан 
жасалған  ыдыстар  жəне  басқа  да  толып  жатқан  бұйымдар  тиеген  керуендер 
Қарақұм  мен  Қызылқұм  арқылы  Мерв  пен  Хорезм  оазистерінен  Сары  Арқа 
даласын кесіп өтіп, Памир мен Тяньшанды, Алтай мен Қаратаудың асуларынан 
өтіп,  Мургаб,  Əмудария,  Сырдария  жəне  Шу  бойымен  əрі  қарай  бет  алатын. 
Сондай-ақ  Ұлы  Жібек  жолы  алыстағы  Қара  теңіз  жағалауына  Қашқар  мен 
Ферғана  аңғары  арқылы  баратын,  ал  Y  –  YІ  ғасырларда  жаңа  тармақ  пайда 
болып,  сауда  керуені  Хами  арқылы    Ыстықкөлді  жағалай  Талас  даласына  одан 
əрі Əмудария мен Жайыққа жететін болған. 

 
213 
Жазба жəне заттық деректер керуен жолының Қазақстан аймағы арқылы 
дəлірек  айтсақ,  Жетісу,  Оңтүстік  Қазақстан  арқылы  өтуі  YІ  –YІІ  ғасырларда 
мейлінше  жандана  түскенін  көрсетеді.    Оны  біріншіден,  осы  кезеңде  Хинган 
жоталарынан бастап Қара теңіз жағалауына дейінгі алып аймақты бағындырған 
далалық  империя  қағандарының  Орта  Азия  арқылы  өтетін  сауда  жолдарының 
қауіпсіздігін өз бақылауына алуы, бұл туралы Қытайдың ұлы саяхатшысы Суань 
Цзанның: «... Суябтың батысында бірнеше ондаған қалалар бар. Ол қалалардың 
өз  басшылары,  билешілері  бар.  Олар  бір-біріне  тəуелді  болғанымен  барлығы 
Түрік  қағандығын  бағынышты»  [1,  168  б.]  деген
 
  дерегі  дəлел.  Екіншіден, 
түріктердің бай қағандары мен олардың төңірегіндегілердің ірі мөлшердегі тауар 
тұтынушыларына айналуы,  үшіншіден,  В.В.Бартольдтың  мəліметіне сүйенсек, 
YІІ  ғасырда  Ферғана  аңғары  арқылы  өтетін  жолдың  өз  ара  қырқыс  салдарынан 
қауіпті  болуы  [2,  С.31].  деп  түсіндіріледі.      Міне,  осындай  дəйекті  себептерге 
байланысты  YІІ-ХІY  ғасырлар  аралығында  Жібек  жолының  негізгі  бөлігі 
оңтүстік  Қазақстан  аймағы  арқылы  жүргендігін  аңғартады.  Ендеше  сауда 
жолының  Қазақстан  аймағы  арқылы    шығыстан  батысқа  көктей  өтуі  қандай 
қажеттіліктен туды? 
 
Дамыған  орта  ғасыр  кезеңінде  жібектің  ірі  мөлшердегі  тұтынушысы  – 
Византия  елі  болды.    Өйткені  жібек  византиялық  сарай  ақсүйектерінің  қажеті 
үшін  ғана  емес,  жалдамалы  əскерлер  жасақтауда  да,    маңызды  валюта  рөлін 
атқарған. Демек, Византиядағы жалдамалы əскер санының көбеюіне мемлекеттік 
қауіпсіздік  мүдде  тұрғысынан  қараған  Иран  өз  территориясы  арқылы  батысқа 
жібек жолының өтуіне барынша кедергі жасап бағады. Сондықтан Жетісудан өте 
келе  Оңтүстік  бағытқа  бұрылатын  сауда  жолы  енді  Сырдария  бойымен  Арал 
өңіріне, Маңғыстау арқылы Каспий ойпатына, Солтүстік Кавказға, Каваз жотасы 
арқылы Константинопольге бағыт ұстайтын болған [3, 494 б.].  
Керуен  жолының  аты  айтып  тұрғандай,  Қытайдан  келетін  негізгі  тауар 
жібек  болған.    Бертін  келе  жібек  өндіру  технологиясын  өзгелер  де  меңгеріп, 
нəтижесінде  Шығыс  Түрік  қалалары  мен  Соғдының  өзінде    сапасы  жағынан 
қытайдан  кем    емес  жібек  өндірісіне  қол  жеткізеді.  Сөйтіп  батысқа  бет  алған 
керуендегі жібек тауарының негізгі бөлігі Қытайдан болса, келесі бөлігі түріктер 

 
214 
мен соғдылық болды. Осылайша жібек өндірісінің дамуымен бірге оны  өткізу де 
өткір проблемалық іске айналып отырған.  
Енді  мақала  тақырыбына  қарай  ойысып,  Ұлы  Жібек  жолы  бойындағы 
Азияға  кірер  қақпа  іспеттес  ортағасырлық  Сарайшық  қаласының  қалыптасу, 
өркендеу, құлдырау тарихы жөніндегі деректерге жүгіне отырып, ой сабақтасақ. 
Жалпы қаланың ірге көтеру мезгілі жөнінде зерттеушілер бірыңғай пікірге келе 
алмаған.  Мəселен, Сарайшық  қаласы монғол шапқыншылығына дейінгі дəуірде, 
Х-ХІІ  ғасырларда  өмір  сүрген  деген  пікірді,    белгілі  археолог  С.П.Толстов  бұл 
жерде    Х-ХІІ  ғасырларда  Əмудария  жағалауларынан  келген  көпестер  «Хорезм 
колониясының»  негізін  қалаған  [4.  227  б.],-  деп  түйеді.    Ал  Сарайшық  қаласы 
орнына  тікелей  қазба  жұмыстарын  жүргізіп,  нақты  зерттеген  археолог 
Н.Арзютов,  Е.Г.Агеева,  академик  Ə.Х.  Марғұланның  қазба  деректер  негізіндегі 
тұжырымы  бойынша  Сарайшық  қаласы  Алтын  Орда  астанасы    Бату  Сарайы 
салынған    шамада  ХІІІ  ғасырдың  ортасында  тұрғызылған  [5,11  б.].  Сонымен 
қатар  бұл  айтылған  пікірді  археолог  ғалым  К.Байпақов:  «Сарайшықтың  қала 
ретінде қалыптасуы Алтын Орданың нығаю кезеңіне сəйкес келеді. ... Оның ақша 
сарайында  құны  əр  түрлі  мыс  ақшалар  құйылды.  Олардың  бір  бетінде 
«Сарайшық қаласының құймасы»  деген сөз, ал екінші бетінде гүл мен жыртқыш 
аңның мүмкін арыстанның бейнесі басылған... Қаланың дамуына Сарайшықтың 
Алтын Ордаға, содан кейін Қазақ хандығына ислам дінін тарату орталығы болуы 
да əсер етті» [6,444],-деп нақтылай түседі.    
  
Ал  Сарайшықтың  мəдени  сауда  орталығына  айналып,  гүлденіп  
көркеюінің негізін əйгілі ғалымдар В.В. Бартольд пен Ə.Х.Марғұлан – қаланың  
Ұлы Жібек жолының бойында ірге бекітумен байланыстырады [7, 19 б. ].
  
Демек, Алтын Орда мемлекетінің құрылып күшейген тұсында Ұлы Жібек 
жолының  Солтүстік  Каспий  тармағы  қайта  жанданып,  Жайық  өзені  арқылы 
өтетін  сауда  керуенінің  мейлінше    ұлғаюы  Сарайшық  шаһарының  жедел 
өркендеуіне,  мəдени  сауда  орталығы  ретінде  келешекте  Хан  Ордасына 
айналуына  ықпалын  тигізген.  Жайық  өзенін  орта  ғасырларда  батысевропалық 
көпестер,  миссионерлер,  елшілер  əлденеше  рет  кесіп  өтіп,  бұл  туралы  өз 
жолжазбаларына  түсіріп  отырған.  Орал  арқылы  ортағасырлық  Сарайшық 

 
215 
қаласына əуелі Рим папсы ІY Иннокентийдің елшісі Плано Карпини (1249ж.), ал 
сəл кейінірек  француз елшісі Гильом де Рубрук (1253 ж.) жол тартқан.  
Қырымнан  Жайықты  басып  шығысқа  асатын  жол  туралы  Франческо 
Бальдучи  Пегалоттидің  «Сауда  тəжірибесі»  атты  шығармасында  жазып 
қалдырды.  Ол  Танадан  Сарайшыққа  баратын  жолдың  ерекшеліктерін  атай 
отырып,  өтімді  тауарлар,  сондай-ақ  жергілікті  халықпен  айырысуға  қолайлы 
ақша  түрлері  жайында  сипаттап  жазады  [8,15  б.]
. 
Сондай-ақ  өмірінің  жиырма 
сегіз  жылын  саяхатпен  өткізіп,  100  мың  шақырымнан  астам  жол  жүрген  араб 
саяхатшысы ибн Баттута ХІY ғасырда Сарайшықта болғаны туралы:  «Сарайдан 
шығып  бірнеше  күннен  соң  біз  Сарайшық  қаласына  келдік...  Бұл  қала  Ұлысу 
деген  кең  арналы  өзеннің  жағасында  орналасқан.  Өзенге  Бағдаттағыдай 
қайықтарды жалғастырып жасаған қалқымалы көпір салынған» [4, 225 б.],
 
- деп 
баяндайды.        Саяхатшы  жазбасында  айтылғандай  Сарайшықты  орай  ағатын 
(терістік,  шығыс,  оңтүстік  жақтарын)  Жайық  өзеніндегі  Бату  хан  салдырған 
жүзбелі  көпір  алғашқы  кезде  батысқа  жорық  кезінде  олжаланған  байлықты 
моңғол жеріндегі Қарақорымға – Шыңғыс хан ордасына жеткізуге пайдаланылса, 
кейін Алтын Орданың астанасы арқылы өтетін Жібек Жолы керуені осы жүзбелі 
көпір арқылы шығысқа жол тартқан [5, 11б.].
  
Ұлы  Жібек  жолындағы  ірі  сауда  орталықтарының  бірі  болған 
Сарайшыққа сауда керуені арқылы Иран жəне Сириялық оюлармен өрнектелген, 
шыңылтырмен  (эмаль)  жəне  алтынмен  апталған  құмыралар,  құтылар,        көздің 
жауын  алатын  түрлі-түсті  əсемделіп,  жиектеріне  алтын  жалатылған  шыны 
ыдыстары,  Қытайдың  құлпырған  жібегі,  айнасы  мен  лакталған  ыдыстары, 
Иранның  əсемдік  бұйымдары,  Парсы  кілемдері,  Ферғананың  асыл  тұқымды 
жылқылары,  Араб  арғымақтары  келетін  болған.  Сондай-ақ  Византия,  Рим, 
Үндістан,  Иран,  Араб  жəне  Еуропа  елдерінен    сирек  кездесетін  жоғары  сапалы 
қымбат  бұйымдар:  жасмин  суы,  мүскат  жаңғағы,  женьщен,  айдаһардың  өті, 
алмас, янтарь, маржан, піл сүйегі құйма күміспен сом алтын, бағалы аң терілері, 
соғыс құралдары т.б. əкелініп саудаланатын болған [9, 59 б.].  
Сарайшықта  жүргізілген  қазба  жұмыстары  кезінде  қарапайым  тұрғын 
кварталдары аршылып алынған. Кварталдар күйдірілген кірпіштен салынған 2-3 

 
216 
бөлмелі  үйлерден  тұрған.  Бөлмелер  еден  астынан  жүргізілген  мұржалардың 
көмегімен  жылытылған.  Үйлерде  азық-түлік:  астық,  жеміс-жидек  қорын 
сақтайтын  қоймалар болған [4, 228 б.].   
Осылайша ортағасырлық мəдениеті дамыған   шаһар тұрғындары ішіндегі 
тамақ аса дəмді болады деп ерекше жұмсақ тастан ойылып жасалған Хорезмнің 
қазандарын ерекше ұнатқан. Қара қыштан құйылып, күн түскенде ою-өрнектері  
жарқырап  тұратын  құмғандар,  кеселер  мен  табақтар  молынан  саудаға  түскен. 
Хорасаннан  жəне  Еділдің  төменгі  сағасындағы  қалалардың  діни  жəне 
пəлсафалық  мазмұнда  жазу  жазылған  əртүрлі  кеселері  Сарайшық    халқының 
күнделікті  өмірінде  көп  пайдаланылған.  Шыны,  ақық,  маржан  тастардан 
оймышталған  əшекейлер,  жүзіктің  көзіне  орнатылған  гауһарлар  Иран  мен  орта 
Азиядан  əкелінетін,  болмаса  жергілікті  жерде  жасалынған.  Алтын  Орданың 
басқа қалаларының  тұрғындарының  сұранысына қажет əшекейлі  əдемі сырлы 
табақтар мен құмыралар Сарайшық шеберлерінің қолынан да шыққан. Осындай 
ыдыстардың  біреуі  Мəскеу  қаласының  Қызыл  алаңындағы  мемлекеттік  Тарихи 
Мұражайға қойылған [5, 24 б.].  
Археологиялық  қазба  жұмыстарының  нəтижесінде  табылған  заттық 
мұраларға    зерттеу  жүргізген  ғалымдар  Сарайшық  қаласы  өз  дəуірінде  Шығыс 
Дешт  Қыпшақ даласындағы бірден - бір қол өнер өндірісі орталығы болғандығы 
туралы  пікірге  тоқтам  жасайды  [10,  112].    Қала  қолөнершілері  сату  үшін 
құстардың  суреттерімен  өрнектелген  ыдыстар  өндірген.  Алтын  мен  күмістен 
əшекейлер,  түрлі-түсті  жəне  асыл  тастардан  көз  салынған  сырғалар,  жүзіктер 
соққан.  Сүйектен  тарақ,  түйме,  қапсырма,  күнделікті  тұрмысқа  қажетті  тағы 
басқа    заттар  жасаған.  Əсіресе,  Сарайшықтың  көркем  керамикасы  ерекше 
көзтартарлық. Көркем керамиканың екінші тобын кашин (саз балшықтың ерекше 
түрі)  бұйымдар  түрі  құрайды...  Көк  сырмен  салынған  суреттер  əдетте  күрделі 
өсімдік  өрнектерін  құрайды.  Мұндай  керамика  ХІY  ғасырдың  аяғында  пайда 
болып, ХY ғасыр бойы тұтастай өндіріліп келген [4, 231-233 бб.].   
Сарайшық  қаласының  жергілікті  шеберлері  алыс  елдерден  əкелінген 
тауарларды  тұтынып  қана  қоймай,    олардың  жасалу  құпиясына  көңіл  аударып, 
сапалы  өнім  жасаудың  əлемдік  озық    əдіс-тəсілдерін  меңгеру  жолында  іздене 

 
217 
отырып, нəтижесінде өздері де Жібек Жолы саудасы талғамына сəйкес деңгейде 
тауар    өндіруге  қол  жеткізеді  [9,  59  б].    Міне,  бұл  орайда  археолог  ғалымдар 
монғолдар жаулап алған  Хорезм, Соғды, Сырдария қалаларындағы  қолөнерші 
шеберлерді Алтын Орда қалаларына əкеліп қоныстандыруы  жергілікті қолөнер 
кəсібінің  жоғары  деңгейде    дамуына  ықпалын  тигізген
 
[6,    445-446],  -    деп 
пайымдайды.  
  
Ұлы  Жібек  жолы  бойындағы  ортағасырлық  қазақ  даласындағы    қалалар 
тарихынан көшпелі мен отырықшының, малшы мен диқаншының  тығыз қарым 
–  қатынасын,  дала    мен  қала  өркениеті  қатар  үрдіс  алып  отырғанын  анық 
аңғаруға болады. Осы орайда көрнекті археолог ежелгі Хорезмді зерттеуші С.П. 
Толстов  өз  еңбектерінде:  «Қалалық  өркениетті  тек  жер  өңдеудің, 
отырықшылықтың  нəтижесі  деп  санау  үлкен  қателік»  деген  түйінді  пікірі 
орынды  деп  санааймыз.  Ғалым  тұжырымына    ірі  сауда,  мəдени-əкімшілік 
орталық  Сарайшық  мысал  бола  алады.  Өйткені  Шығыс  Дешт  Қыпшақ 
даласының  Сарайшық  маңында  мал  өнімдерімен  ғана  күнелтіп  отырған 
тұрғындары  шаһарға  келген  керуенді  қабылдап  шығарып  салғанға  дейінгі 
көрсетілетін  сан  түрлі  мəселен,  аспазшы,  қасапшы,  егінші,  малшы,  күзетші, 
жүкші,  тазалық  сақтаушы,  тұрмыстық  жəне  мəдени  қызмет  көрсетуші  сияқты  
сан  түрлі  қызмет  түрлеріне    ие  болады.  Адал  мінсіз  қызмет  көрсету  олардың 
дағдысына айналып, қаланың сəн-салтанаты күн сайын артып, сəнді ғимараттар 
бой  түзейді  [9,  57  б.].  Бату,  Берке  қалаларынан  кейін  Сарайшық  Алтын  Орда 
астанасына айналып, ХY-ХYІ ғасырларда Ноғай Ордасының, Қазақ хандығының 
астанасы болғаны белгілі.   
Алайда  бірде дəуірлеп өркендесе, бірде   құлдырауды басынан өткерген 
Сарайшық  қаласының  одан  əрі  əлсіреуіне  ХYІ  ғасырдың  ІІ  жартысынан  бастап 
орыс  патшалығының  экспансиялық  саясатының  күшеюі  жəне  Дешт  Қыпшақ 
аймақтарындағы  геосаяси  ахуалдың  ушығымен  қатар,  ежелден  мəдениет 
ошағына  айналаған  Ұлы  Жібек  жолының  маңызын  жоғалтуы  əсер  етеді.  Ақыр 
аяғында,  тоқырай  бастаған  Сарайшық  қаласының  ғасырларға  созылған  даңқы 
казак-орыс  қарақшыларының  тонаушылық  əрекеттеріне  негіз  болып,  шаһарды 
біржолата тұралатуға ұшыратады [7, 22 б.]. 

 
218 
Сарайшық  Жайық  өзенінің  сағасынан  60  шақырым  жоғары,  Жайық 
өзенінің  оң  жағалауы  мен  оның  Сарайчинск  сағасының  арасында  орналасқан. 
Қалашықтың  жартысын  Сарайшық  ауылы  басып  жатыр.  Жыл  сайын  Жайық 
өзені оң жағасын шайып, қала бөліктерін жарқабақтармен бірге суға алып кетуде. 
Сөйтіп,  бір  кездері  Бақшасарай,  Қазан,  Қажы-Тархан  (Астрахан)  сияқты 
қалалармен  тең  тұрған  аса  үлкен  қаланың  жұрнағы  қалды  деп  айтуға  болады. 
Көне  қала  орнының  жанынан  1999  жылы  ел  зиялыларының  қолдауымен 
«Сарайшық – мемориалдық кешені» бой көтерді.  
Осылайша ғасырлар көшінде сан сырлы сипатымен құбылған Сарайшық 
қаласы бірте-бірте тарихымыздың терең қойнауына еніп, құпиялы қазыналарын 
бүгінге дейін толық ашпай келеді. Халқымыздың ел болып ұйысуына дем берген, 
сол  дəуірдегі  болмысымыздың  сан  қырлы  көріністерін  бойына  жиып,  тұтастай 
төрт дəуірді басынан кешіп, тарихымызда өшпестей із қалдырған Сарайшықтың 
шежірелі  шақтарын  «ата-бабаның  шапағаты  мол  шабытты  істерін  заңды 
мақтаныш  ету  парыз»  [11,  51  б.],  -  деп  Елбасы  тұжырымдағандай  дəріптеу, 
бүгінгі  ұрпақ  міндеттерінің  бірі.  Өйткені  өткенімізді  бағалап,  құрметтеу, 
насихаттау халқымыздың əлемдік деңгейіне қызмет ету болмақ.  

жүктеу/скачать 2,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: