Актуальные проблемы гуманитарных наук

 
14 
является  «русофобской»  только  в  результате  манипулирования  общественным 
сознанием в результате попыток политизации истории.  
С  другой  стороны  в  общественное  сознание  казахов  активно  внедряется 
миф  о  казахах  как  народе-жертве,  вынужденном  веками  вести  исключительно 
справедливые  освободительные  войны  с  соседями  -  агрессорами.  Крайне 
односторонни  представления  о  казахско-джунгарских  войнах,  об  отношениях 
казахов с Россией до XVIII века. В действительности, во многих случаях жертвой 
выступали  именно  джунгары,  но  в  силу  понятных  причин  отсутствует 
«джунгарская  национальная  историография»,  способная  дискутировать  с 
казахстанской.  Этот  коллективный  комплекс  жертвы  вызывает  в  свою  очередь 
комплекс  неполноценности,  заставляющий  изобретать  мифы  о  былом  величии, 
записываю  в  свои  этнические  ряды  все  более  или  менее  подходящие 
исторические персонажи от Гильгамеша до Чингисхана. 
Очевидно,  что  столкновение  и  конкуренция  на  одном  пространстве  двух 
взаимоисключающих исторических мифов способен вызвать конфликт между их 
носителями, а в перспективе, при применении определенных политтехнологий – 
межэтнический конфликт. Яркий пример – непрекращающиеся армяно-турецкий 
и  армяно-азербайджанский  конфликты,  подогреваемые  постоянными  ссылками 
на  историческое  прошлое,  при  этом  история  переходит  уже  в  правовую 
плоскость  -  наказуемость,  согласно  Уголовному  кодексу  Турции  за  публичное 
признание  геноцида  армян  и  усилия  ряда  стран  по  установлению  уголовной 
ответственности за отрицание данного геноцида.  
Самый простой путь решения данной проблемы – установление господства 
одного  исторического  мифа  в  ущерб  другим.  По  этому  пути  сейчас  пытается 
пойти  Россия,  прикладывая  значительные  усилия  по  разработке  единого 
учебника истории и создавая и распуская государственные комиссии по борьбе с 
фальсификацией  истории.  Показательно  даже  название  этой  комиссии  – 
«Комиссия  по  противодействию  попыткам  фальсификации  истории  в  ущерб 
интересам  России».  Тщетность  попыток  построения  национального  (в 
гражданском,  а  не  этническом  смысле)  государства  на  основе  имперской 
идентичности  очевидна  –  нерусская  часть  России  в  этом  случае  будет 

 
15 
продолжать  считать  родную  страну  «тюрьмой  народов»  и  подозревать 
государствообразующий этнос в попытках русификации. 
Следует  ли  идти  по  этому  пути  Казахстану?  Это  зависит  от  того,  какие 
планы  в  отношении  Казахстана  строят  представители  двух  самых  крупных 
этносов Казахстана – казахов и русских. Не секрет, что состояние межэтнических 
отношений  в  стране  напрямую  зависит  от  состояния  казахско-русских 
отношений.  Если  мы  планируем  строить  светское  государство  с  равными 
правами 
вне 
зависимости 
от 
этнической 
принадлежности 
(а 
это 
продекларировано  в  Конституции),  если  мы  связываем  свое  будущее  с 
Казахстаном, мы должны избавиться от устаревших исторических мифологем и 
по-новому оценить свое место в историческом прошлом. Очень точно по этому 
поводу  высказался  российский  политик  и  ученый  С.Панариным,  который 
считает,  что  ситуация  «требует  также,  чтобы  русскоязычные  полностью 
преодолели свой застарелый комплекс культурного превосходства над казахами, 
а казахи забыли о своих исторических обидах» [4].  
Это не означает отказа от изучения отдельных «неприятных» исторических 
проблем. Отрицание и замалчивание недостатков, неспособность к самокритике 
и  самоиронии  -  это  прямой  путь  к  стагнации  общества,  путь  к  очередному 
выхолащиванию  личности  и  культурному  падению,  а  самое  главное  -  к  росту 
внутренней  социальной  напряжённости  (поиску  “врагов  народа”,  насилию  над 
инакомыслящими  и  прочие  занятным  вещам,  характерным  для  архаичных 
сообществ).  Отказ  должен  быть  от  политизации  истории,  от  попыток 
использования  исторических  сюжетов  для  решения  сегодняшних  политических 
проблем. 
Государственная  политика  в  области  формирования  национальной 
идентичности  должна  учитывать  полиэтничный  характер  общества  и 
формирующийся  сегодня  коллективное  казахстанское  (не  казахское!) 
историческое сознание, должен учитывать место каждого этноса как в прошлом, 
так  и  в  будущем  Казахстана.  Государство,  которое  измеряет  свою  силу  в 
устаревших  понятиях  и  продолжает  верить  в  своё  могущество,  аппелируя  к 
мифологизированному  сознанию  народа,  становится  крайне  уязвимым.  И  очень 

 
16 
может  быть,  что  для  новых  поколений  насыщенность  коллективного  сознания 
мифологемами об особом пути нации, особой исторической миссии народа - все 
эти  "тайны"  …    души  -  будут  представляться  "загадкой  смутною  непонятных 
отцов" [5].  
Сегодня,  когда  Казахстан  находится  перед  мощным  цивилизационным 
вызовом, обусловленном процессами вовлечения в глобальную экономическую и 
культурную  систему,  уже  многократно  звучали  предупреждения  об  опасности 
потери  казахами  своей  национальной  самобытности,  так  называемого 
национального  идентитета  на  основе  разрушения  национального  исторического 
сознания.  Поэтому  изучение  истории  и  формирование  исторического  сознания 
приобретает в современных условиях практическое значение. Перед нами стоит 
важная задача формирования национального исторического сознания молодежи, 
необходимость  помочь  ей  сохранить  национальные  традиции,  чувство 
принадлежности  к  своему  народу,  чувство  гражданственности,  личную 
ответственность  за  его  безопасность  и  целостность  отечества,  гордость  за  его 
историю. 
Литература 
1. Платонов О. Русская цивилизация. – М., 2010. – С.11 
2.  Шнирельман  В.А.  Националистический  миф:  основные  характеристики  (на 
примере 
этногенетических 
версий 
восточнославянских 
народ). 
// 
Славяноведение. 1995. № 6. - С.5 
Зампредседателя  РСД  «ЛАД»  Пётр  Кузьменко:  русские  казахстанцы  ждут 
межнациональной  политики,  обеспечивающей  реальное  равенство  в  кадровых, 
языковых  и  национальных  вопросах  [Электронный  ресурс]  //Русские  в 
Казахстане. 
[сайт]. 
URL: 
http://www.russianskz.info/russians/4476-
zampredsedatelya-rsd-lad-petr-kuzmenko-russkie-kazahstancy-zhdut-  ezhnacionalnoy-
politiki-obespechivayuschey-realnoe-ravenstvo-v-kadrovyh-yazykovyh-i-nacionalnyh-
voprosah.html (дата обращения 20.11.2013) 
3.  Панарин  С.  Русскоязычные  у  внешних  границ  России:  вызовы  и  ответы  (на 
примере Казахстана) [Электронный ресурс] // Русский архипелаг. Сетевой проект 

 
17 
«Русского 
мира» 
[сайт]. 
URL: 
http://www.archipelag.ru/ru_mir/rm-
diaspor/russ/russian-speaking/ (дата обращения 04.11.2013) 
4.  Клочко  Н.  Н.  Этноцентрические  мифологемы  в  современном  славянском 
коллективном сознании // (Политическая лингвистика. - Вып. 20. - Екатеринбург, 
2006. - С. 126-134 
 

 
18 
«Қазақ» ұғымының концептілік құрылымы 
(Қ. Жұмаділовтің «Дарабоз» шығармасы негізінде) 
 
Есіркепова К. Қ. 
филология ғылымдарының кандидаты,  доцент 
Шошақова Ж. Қ. 
қазақ тілі мен əдебиеті магистрі,  аға оқытушы 
Абдрашева А.Қ. 
гуманитарлық ғылымдар магистрі, аға оқытушы 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық  институты 
   Қазақстан  Республикасы 
 
Адамзат қоғамы дамып, өркендеген сайын  оның таным – білімі, ой –өрісі 
арта  түсетіні  заңды  құбылыс.  Осымен  байланысты  санада  қалыптасқан  ұғымды 
таныту  деңгейі  де  кеңейе  түсетіні  белгілі.  Ақиқат  дүниенің  кез  келген  үзігінің 
(объектісінің)  денотаты  мен  ситуациялары  тіл  арқылы  санада  таңбаланып 
сақталады  жəне  сол  дүниені  таныту  үшін  жұмсалады.  Ал  суреткер  танымында 
ақиқат  дүние  үзігінің  тілдік  қолданыста  кездеспейтін,  яғни  тіл  арқылы  санада 
«тіркелмеген»  (фиксацияланбаған)  ерекше  денотаттар,  ситуациялар  кездесіп 
отырады. Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі  когнитивтік бағыттың басты мəселесі, 
біріншіден, санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мəнін түсіндірудің 
əдіс  –  тəсілдерін  қарастыру,  екіншіден,  логикалық  –позитивті  жəне  эстетикалық 
таным  –  білімінің  реттелген,  жүйеленген,  өңдеуден  өткен  ақпараттарды  тіл 
арқылы  іздеп  айқындау.  Бұл  мəселе  жан  –жақты  зерттеуді  қажет  етеді.  Осыған 
орай, тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер бейнесін анықтау,  яғни тілді 
когнитивтік  бағытта  зерттеу  əлемдік  тіл  білімінде  үлкен  бағытқа  айналды. 
Когнитолог –ғалымдар М. Минский, Г. Филлмор, Дж. Лакофф, Э. Кассирер, Б.С. 
Мейлах.В.А.Маслова еңбектерінде когнитивтік талдаудың  негізгі əдіс –тəсілдері 
ұсынылған.  Осы  бағыт  Қазақстандық  лингвист  ғалымдардың  зерттеулерінде  де 
кеңінен қарқын ала бастады.  

 
19 
Проф.  Э.Д.Сүлейменова  тілдік  таңбаның  мағыналық,  мазмұндық  мəні 
арқылы ақиқат дүниені тану жағын қарастырса, Н.Ж. Жарқынбекова адамзаттың 
этноментальді  дүниесінің  тіл  арқылы  берілуін  көрсетеді.  Сонымен  қатар  ғалым 
Қ.Жаманбаева  эмоция,  гештальт  –құрылым  түріндегі  концептілердің  көрінісін 
талдайды. 
Г.Гиздатова 
сөз 
əрекетіндегі 
когнитивтік 
модельдердің  
типологиясын,С.Сүгірбекова прозадағы контраст концептілердің тілдік көрінісін. 
Г.Снасапова  «Ұлпан»  романындағы  концептілердің  ұлттық  –  мəдени 
компоненттерін, С.Жапақов эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік сипатын, 
Ш. Елемесова байырғы ұлттық танымның көркем прозадағы тілдік бейнеленуін, 
Н.Айтова  түр  –түс  атауларының  когнитивтік  семантикасын  зерттеп,  анықтап 
берді [2, 3 -б]. 
Концепт  –  лингвистикалық  категория.  Бірақ  басқа  лингвистикалық 
терминдермен  балама  қолдануға  болмайды.  Концепт  когнитивті  тіл  білімінің 
басты термині ретінде қарала басталғаннан –ақ мағына мен ұғым, лингвомəдени 
бірлік  терминдерімен  ауыстыра  қолдану  жағдайы  кездесе  бастады.  Сондықтан 
зерттеушілер ең алдымен осы ұғымдардың ара жігін ажыратып көрсеткенді жөн 
көрді. Ю. Степанов: «Мағына тек тіл жүйесінде ғана анықталатын тіл білімінің 
термині,  ал  ұғым  тіл  білімі  мен  логика  саласындағы  логикалық  қатынастар 
жүйесінде анықталады», -деп көрсетеді.  
С.  Аскольдов  –  Алексеев  концепт  лексикалық  мағынаға  қарағанда  ауқымы  кең 
дүние  деп таниды. 
«Концепт» пен  «ұғым» терминдері ішкі формасына қарай бірдей: концепт 
латынның  «conceptus – ұғым» сөзінің калькалық аудармасы. Бірақ қазіргі таңда 
екі  ұғымның  да  өзіндік  ерекшелігі байқалуда.  Егер  ұғым  танылатын  объектінің 
мəнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, ал концепт – ұлттық болмысқа 
негізделген  ментальді  білім  жиынтығы.  Оның  мазмұн  межесі  –  объект  туралы 
ұжымдық,  тұлғалық  санадағы  барлық  біліми  аұпараттар  шоғыры  болса,  тұрпат 
межесі    -  тіл  бірліктерінің  жүйеленген  көрінісі  (лексикалық,  фразеологиялық, 
паремиалогиялық  т.б.).  Концептіні  белгілі  бір  мағына  бере  алатын,  əлемді 
танытатын таңба ретінде қарастыруға болады. Концептіні таныту мақсатында кез 
келген тілдік бірлік, лексикалық мағынасы бар сөздер қолданылады. Ал концепт 

 
20 
ретінде  ретінде  барлық  ұғымды  ала  ламаймыз,  тек  белгілі  бір  мəдениетті 
танытуда  қолданылатын  жəне  автор  үшін  маңызы  зор  деп  танылатын  күрделі 
ұғымдарды,  ең  бастысы  жалпыадамзаттық,  жалпыхалықтық,  жалпыұлттық 
құндылықты таныта алатын ұғымдарды тани аламыз. Мысалы, қазақ халқы үшін 
киіз  үй,  шаңырақ,  қамшы,  жазық  дала,  көш,  бөрік,  бесік,  домбыра,  тұмар  т.б. 
сөздер лингвомəдени бірлік ретінде ұлттық –мəдени концепт деп таныла алады 
[2, 8-б]. 
Мəтінде  концептілер  мазмұндық,  қолданымдық,  түрленімдік  көрінісіне 
қарай  ажыратылады.  Концептілердің  санада  танылу  деңгейіне  қарай,  ақиқат 
дүниенің  болмысы  мен  өзіндік  ерекшелігіне  қарай  метафизикалық,  ұлттық  –
мəдени, эмоционалдық концептілер деп шартты түрде жіктеуге болады. 
Метафизикалық  концепт  –  (жан,  өмір,  өлім,  жалғыздық,  махаббат) 
ақиқат  немесе  бейақиқат  дүниедегі  абстракцияның,  жоғары  дəрежедегі 
құндылықтарын  танытатын  ментальді  мазмұн  метафизикалық  концептілер 
перцептивтік,  сенсорлық  қабылдау,  яғни  сезіну  əрекеті  арқылы  рухани 
құндылықтарды тану нəтижесінде ғана хабарланады.  
Ұлттық  –мəдени  концептілер.  Тек  ұлттық  танымда  ғана  жан  –жақты 
ақпараттармен  жүйеленіп,  сол  ұлттың  мəдени  құндылығын  көрсететін 
концептілер  (дала,  көш,  домбыра,  қамшы,  тары).  Мысалы,  «дала»  концептісі 
қазақтың  өмірін,  жайлауын,  мал  шаруашылығын,  дарқан  кеңдікті,  жазықтықты 
объективтендіреді.  Автор  танымында  дала  кеңдік  эталоны  ретінде  алынып, 
қазақтың  кең байтақ  жеріндегі  ұлттық  –мəдени  өмірді,  яғни  қазақ  даласындағы 
жырмен  ұйықтап,  жырмен  оянған  еркіндікті  сүйетін  халықтың  болмысын 
сипаттайды. 
 Эмоционалды концептілер. (қуаныш, қайғы, бақыт, мұң). Кейбір ақиқат 
дүниелер адам санасындағы эмоционалды, аффективті көңіл –күйі арқылы, ішкі 
сезімі арқылы танылады.  
Концептілердің  əртүрлі  ассрциативтік  түсінікте  танылу  деңгейіне  қарай 
контраст  концептілер  жəне  калейдоскоптық  концептілер  деп  топтастыруға 
болады [2, 10-б]. 

 
21 
Қазақ баласы –қиыншылыққа төзімді,қара күшке мығым, табиғаттың дүлей 
күшіне  қарсы  тұра  білетін,асқан  шебер,жырау,əнші,  шежірені  жадында 
сақтар,жан –жақты жетілген , ата –салтын қастерлеген ерекше жаратылыс иесі. 
Біз  жаңа  жоғарыда  концепт  ұғымдық  ақпараттан  басқа  психологиялық, 
этимологиялық,  прагматикалық,  мəдени  ақпараттарды  да  білдіреді  деп    атап 
өткендей,  енді  «Қазақ»  сөзінің  этимологиясына  жəне  танымдық  ерекшелігіне 
тоқталып өтсек. 
«Сақ» 
сөзі 
біздің 
лексикамызда 
əртүрлі 
сөзге 
негіз 
болып 
сақталған.Мысалы:Сақтанған жетер мұратқа,Сақтықта қорлық жоқ т.б. 
Ал енді сақ –қассақ-қазақ сөздерінің этимологиясын қарастырайық. 
«Қазақ»  -қас-сақ.  Қас-  нағыз  деген  мағынада  қас+сақ  болып  екеуі 
біріккенде  екі  «с»    дыбыстары  қосылғанда,  оның  алды  –артындағы  ашық 
дауысты дыбыс «а» қатаң дыбыстарды ұяңдатып «з» дыбысына айналдырған. 
Енді «Қазақ» сөзінің  танымдық мағынасына тоқталсақ: 
Қазақ-тамыры тереңде  жатқан ұлт, алты алаштың ағасы 
аз-ақ –сан –мөлшер жағынан  халқының аздығы 
зақ-кемел ойды келелі сөзбен жеткізетін дана халық 
ақ –ақ нəсілді 
қ-ешбір  ұлтта  кездеспейтін  оңға  қарай  да,  солға  қарай  да  оқыса  бір  сөзді  
жəне бір мағынаны беретін ұлт атауы [3, 12-б]. 
Концептілік    жүйе  –  концептілік  құрылымдардың  реттелген  формасы. 
Концептілік  құрылымдар  санадағы  бейнені  интерпртациялайды.  Когнитолог  –
ғалымдар құрылымның элементтері – концептіге жақын келетін семалар тізбегі 
деп  түсінеді.  Бірақ  концептілік  құрылымдар  тек  семалық  топтардан  ғана  емес, 
ұғымның белгілерін, қасиетін, орнын, кеңістігін, уақытын бейнелейтін таңбалар 
тізбегінен де құрылады. 
 Концептілік  құрылымдардың  санада  бейнеленуі  əртүрлі  формада  көрініс 
табады. Олар: 
1.Қарапайым форма (фрейм) 
2.Күрделі форма (скрипт) 
3.Оқиғалы форма (сценарий) 

 
22 
4.Сызбалы форма (схема) 
5.Бейнелі форма (ойсурет) 
Адам санасында қалыптасатын бұл формалардың басты қызметі: 
- концептілік құрылымдарды санада бейнелеу; 
- құрылым элементтерін (ақпараттарды) өңдеу [2,13-б]. 
Фрейм  –  бұл  концептілік  жүйенің  құрылымдық  элементтерін  танытатын 
концепт  типінің  қарапайым  формасы.  Ол  концептінің  ең  жақын  семаларынан 
құралады  жəне  ең  жақын  ассоциативтік,  стереотиптік  таңбалар  арқылы  көрініс 
табады  [2,17-б].  Мысалы,  «қазақ»  концептісінің  фреймдік  құрылымы 
Қ.Жұмаділов  шығармасында    «ер  көңілді»,  «ақ  көңіл»,  «бір  атым  насыбайдан  
көңілі қалатын», «кек қумайтын,кең қолтық, қайырымды», «ұзында өші, қысқада 
кегі  жоқ»,  «аталы  сөзге    атасының  құнын  кешкен,кеңпейіл  де  көңілшек  жұрт»  
сияқты танымдық элементтерден (тармақтардан) құралады. 
«-Сардардың өзі бала –шаға, ел –жұртымен шекара шебінен қозғалмай –ақ 
отыр ғой.Солардан  жанымыз артық па? –десіп, өз сұрағына өзі жауап беретін ер 
көңілді  қазекең  қайтадан  байсал  тауып,сабасына  түсе  бастады».  [1.Қ.Ж.,  2-т, 
21б] 
«Бір атым насыбайдан  көңілі қалатын қазекең бұған  да қатты бір разы 
боп қалды». [1.Қ.Ж., 2-т, 111б] 
«Тəтті айтылған  бір ауыз сөзге семіріп, ащы айтылған бір ауыз сөзден 
жүдеп қалатын қайран қазекең Ерназарға бар алғысын жаудырып жатыр»  
[1.Қ.Ж., 2-т, 198б] 
«Қайран  қазақ  –  аталы  сөзге    атасының  құнын  кешкен,кеңпейіл  де 
көңілшек жұрт қой» [1.Қ.Ж., 2-т, 227б]. 
«Қазақтар-кек қумайтын, кең қолтық, қайырымды халық қой»  
[1. Қ.Ж., 2-т, 314б]. 
«Бəрінен  де  қазақтың  бейғамдығына,қашан  да  кеш  қимылдап,  қапы 
қалатынына  налыған» [1.Қ.Ж., 2-т, 51б] 
«Ұзында өші, қысқада кегі жоқ, бір қиырда жатқан  бұл жұрт туралы не 
айтуға болады?» [1.Қ.Ж., 2-т, 27б]. 

 
23 
Фрейм  білім  қалыптастырудағы  басты  операциялардың  бірі.  М.Минский 
адамның  көргеннен  алған  ақпараты  мен  есінде  сақталған  ақпаратын  модельдеу 
тəсілін зерттеу арқылы фрейм ұғымын танытты. Ғалым фрейм туралы зерттеуін 
былай  дəлелдейді:  «...Мəселен,  бөлмеге  кірген  адамның  ондағы  заттар  мен 
құбылыстардың  қандай  екенін,  қалай  орналасқанын,  санада  сақталған  осы 
ақпараттардың  қаншалықтысы  ақиқатқа  сəйкес  келетінін  анықтау  адам 
жадындағы  модельдерді  көрсетеді.Бұл  модельдер  –  фрейм  деп  аталады.Бұл 
құбылыс  фильмнің  əрбір  кадры  секілді  санадағы  дүниелерді  визуалды, 
стереотиптік  жағдайда  қабылдап  тану  негізінде  жүзеге  асады.  Фрейм  –  жадыда 
сақталған  білімі  мен  ақпаратының  белгілі  бір  ақиқат  дүние  шеңберіне 
ұйымдасқан,  адам  тəжірибесіндегі  сол  дүние  туралы  нақты  фрагменттерден 
құралған  ақпараты.  Фрейм  көп  жағдайда  дүниенің  лексикалық  мағынасы,  ол 
туралы тұлғаның энциклопедиялық жəне экстралингвистикалық білімі негізінде 
санада  көрініс  табады.  Негізінен,  фрейм  концепт  ядросының  төңірегіне 
ұйымдасатын  құрылымдық  элементтерді  ассоциацияландыра  отырып  ақпарат 
жинайды» [2,17-б]. 
Сценарий.    Концепт  қалыптастырудағы  оның  қарапайым  танымдық 
элементтері фрейм болса, əрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар мен 
жағдаяттар  жүйесін  жинақтауға  болады.  Бұл  жүйені  құрайтын  бөлшектер  – 
сценарийлер  мен  скриптер.  Сценарий  белгілі  бір  фреймнен  туындайтын  эпизод 
фрагменттерінен  құралады.  Бірақ  ол  фреймнен  уақыт  өлшемін  шешетін 
факторлар  арқылы  ажыратылады.  Сценарий  концептінің  идеясын  танытатын 
сюжеттерден  құралады.  Сценариялық  құрылымның  деңгейі  мəтінде  төрт  түрлі 
формада танылады: 
1.Үстірт  –  синтаксистік  фрейм.  Тілдік  құрылымда  предикаттық  байланыс 
формасында танылады (атау + предикат). 
2.Үстірт  –  семантикалық  фрейм.  Оқиға  əрекетіне  негізделген  кейіпкер, 
ондағы  құрал  –  жабдықтар,  іс  –əрекет,  оқиғадан  алған  əсер,  фрейм 
тармақтарынан құралған фрагменттер [2,18-б]. Мысалы, «Қабанбай қанша жауға 
қатал, елге бедел болғанымен, от басында бала десе қоңқылдап тұратын, кəдімгі 
кең қолтық қазақтың өзі еді» [1.Қ.Ж., 1-т, 82б]. 

 
24 
 «Əбілмəмбет  ханның  былайша  иі  жұмсақ,  алды  кең  болғанымен,  өз 
əулетіне тəн қаталдықтан  ол да құр алақан емес еді» [1.Қ.Ж., 1-т, 21б]. 
3.Тақырыптық  фрейм  –  сценарийлер  əр  мазмұндағы,  əр  тақырыптағы 
құрылымдық мəні арқылы берілуімен ерекшеленеді. 
4.Баяндау  фреймі.  Тақырыптың  мазмұнын  ашатын  түсініктеме.  Мысалы, 
«Қазақ»  концептісінің  көрінісі  «Құлдық  –  Алаш  ұлына  жат.  Ол  не  жеңеді,  не 
азаттық үшін басын береді – екінің бірі» [1.Қ.Ж., 1-т,111б]. 
«-Бəрекелде!  Біздің  халық  дастарқанынан  дəм  татқан  қонақты  досқа 
балайды. Өзі де  дəм татқан шаңырағына қастық ойламайды –деді Абылай» 
[1.Қ.Ж., 2-т 37б]. 
 «Меймандостық,  қонаққа  қорған  болу  –мен  ойлап  тапқан  нəрсе 
емес,қазақтың ежелгі салты» [1.Қ.Ж., 2-т ,46 б]. 
«-Сен біздің Халдан Церен секілді ұлы хансың,Абылай!Бəлкім одан да гөрі 
биігірек,одан  да  гөрі  мархабаттысың.Өйткені  сен  қонақжайлық  пен 
қайырымдылыққа  келгенде дүниеде теңдесі жоқ –қазақтай ұлы халыққа хан 
болып отырсың» [1.Қ.Ж., 2-т ,46 б] 
Демек,    сценарий  оқиғаға,  жағдаятқа  құрылған  фреймдерден  құрылады. 
Сценарийлік  мазмұны  бар  фреймдер  адам  санасында  тереңінен  сақталған 
стереотиптік таңбалар негізінде ашылады.  
Скрипт  –  күрделі  формадағы  концепт  типі.  Скриптті  қалыптастыратын 
басты элемент – фрейм. Скрипттің санадағы көрінісі – сцеарийлік құрылымның 
кеңейтілген формасы. Скрипт көзбен көрген, нақты тəжірибеден өткен оқиғалар 
арқылы,  балалық  шақтан  келе  жатқан  стереотиптік  ақпараттары  арқылы 
жинақталған  ақпараттардан  құралады.  Яғни  санадағы  дайын  сценарийлер  мен 
фреймдерді  топтастырып  ұғыну.  Скрипттің  күрделілігі  ақиқат  дүниені  тануда 
басқа бір оқиғаларды ой елегінен өткізіп, одан концептінің бір қырын танытатын 
үзіктерін  автоматты  түрде  салыстырып,  не  ойша  ұқсатып  сол  дүниенің  бүтін 
бейнесін  жасауда  байқалады  [2,19-б].  «Қазақ»  концептісінің  сценарийлік  түрі 
мəтінде былай берілген: «Қазақтың жаңа қонысқа көшкені – қанатты құстың 
ұшқаны  тəрізді.  Көшпенділер  үшін  жазаның  үлкені  –  жыл  бойы  жұрт 
жаңаламай, бір жерде отыру. Түз құсы қанатымды қалай қағам, көк жүзіне қалай 

 
25 
көтерілем деп ойлап жатпайтыны секілді, жүздеген ауыл, сан мыңдаған адам ит 
арқасы қиянға қалай жетер екенбіз деп, бұлар да бас қатырып уайымдаған жоқ» 
[1.Қ.Ж., 1-т, 28-б].  
«Шіркін,  қайтқан  қаздай  тізілген  қазақтың  сол  бір  көші  –ай!  Қазақ 
ұғымында,  көш  –салтанат,  көш  –  бəсеке.  Осынау  жарық  дүниеге  паш  етер 
тіршілік көрмесі.Қазақ жорғасы мен жүйрігін көшкенде мінеді. Біркиер асылын 
көшкенде  киеді.  Кілем  –кілшесі,  оюлы  сырмағы  жүк  үстіне  жабылады.  Сөйтіп 
жасыл жайлау, бұл табиғат аясында өзінше бір бой жазады» 
 [1.Қ.Ж.,1-т,37-б].  
Алғашқыда  скрипт  тек  ақиқат  дүниенің  күрделі  жағдаяттық  болмысын 
ұғынуды  жеңілдететін  тəсіл  ретінде  қолданылды.  Кейін  оның  көмегі  арқылы 
бүтін  концептіні,  оның  құрылымдарын  кешенді  түрде  модельдеуге  болатыны 
анықталды. Скриптке тəн қасиет – мəтінге енетін сценарийлер мен фреймдердің 
қайталануы.  Скрипт  типіне  салынып  танылатын  концепт  құрылымындағы 
күрделі оқиғалы үзіктер мынадай мақсатта қолданылады: локациялық (уақыт пен 
кеңістіктегі оқиғаны бейнелеу); логикалық (ойлау əрекетін тану); процедуралық 
(оқиғаның өтілу тəртібі); насихаттау, үгіттеу, иландыру негізінде жүзеге асады. 
Ойсурет – концепт құрылымдарын бейнелі формада таныту. Ойсурет санада 
бейне,  символ,  метафора,  аллегория  көмегімен  танылады.  Концептінің  ойсурет 
типіне  салынып  танылған  формасы  логикалық  –  позитивтік  танымнан  гөрі 
эстетикалық  таным  деңгейінде,  ақиқат  дүние  үзіктерін  өздігінше  суреттеп 
ұқсату,  елестету  шеберлігінен  туындайды.  Қиялдау  (фантазиялау)  шеберлігі 
басым  болса,  концептіні  ойсуретке  салып  таныту  деңгейі,  яғни  ұғымды 
метафоралау  деңгейі  жоғары  болады.  Ойсуреттің  ерекшелігі  абстрактілі 
ұғымдарды  аялық  білімдері  сəйкес  келетін  адамдар  үшін  тез,  əрі  жеңіл  түсіну 
барысында көрінеді [2,19-б].  «Қазақ» концептісінің ойсурет формасындағы түрі 
мынадай  лингвомəдени  бірліктер  арқылы  берілген:  «Туған  елің  –тұмарлы 
тұлпарың  болғанда,  хан  –ноқта,  би  –ауыздық,  батыр  –қамшы  дейді  екен. 
Сонда  алысқа ататын қозы жауырын жүйрік жебең – ақынның жыры болғаны 
да»[1, 75-б].  

 
26 
Қазақ  фаунасының  негізі  –төрт  түлік.  Бұған  халықтың  ертеден  бері  келе 
жатқан  ата  кəсібі  –  мал  шаруашылығы  əсер  етсе  керек.  Осыған  байланысты 
халық танымында оларға қатысты символдық мəн қалыптасқан. Мысалы:  
        «Биіктігі  өзіңдей  болсын,  местігі  өзімдей  болсын.  Желгенде  екпінінен  жел 
ессе,  аяңы  Қазыбектің сөзіндей  болсын.  Екі  көзі  –  ботаның көзіндей, шекесінің 
арасы  қарыстай  болсын.  Жылқыңыздан  осындай  бір  тай  табылса,  мүсіні  менің 
қойған  талабымдай  болсын.  Жануардың  жүні  жібектей,  қасқа  тісі  күректей 
болсын.  Мойыны  қаздың  мойнындай,  жігері  бабына  келген  түлектей 
болсын.Белдемесі қанатты болсын, жаясы жалпақ, алапты болсын. Бір көргендер 
үш  көрерлік,  осындай  сұлу,  жарақты  болсын.  Сауыры  құлындай  болсын,  кекілі 
балаға  қойған  тұлымдай  болсын.  Ерегесте  ер  серігі  болатындай,  ел  есінде 
қалатындай,  өң  –түсі  бірыңғай  болсын.  Денесі  шымыр  болсын,  тұяғы  жұмыр 
болсын.  Қуғанда  құтқармайтын  қайыспас  тұғыр  болсын.  Құйрығы  төгіліп 
тұрсын, талданып сөгіліп тұрсын. Тілерсегі төмен, екі бұты алшақ келіп, артынан 
қарағанда төс сүйегі көрініп тұрсын!» деп сəлем хатты аяқтады да, дереу қол –
аяғы жеңіл бір жігіттен Құланбайға беріп жіберді» [1, 101-б].  
Қазаққа  ен  даласын  танытқан,  оның  шегі  мен  шетсіздігін  сездірген  киелі 
жануар жылқы – күннің, қозғалыстың, тұрақтылықтың символы, айрықша күш 
–қуаттың, құт –берекенің, күн нұрынан дарыған ғажайып қасиеттің иесі [4, 
19-б].   
«Қазақ» халқының ұлттық этикеті 
      «Той- қазақтың қазынасы.Ол көпшілік қауымсыз,ағайын берекесінсіз         
        атқарылмайды» [213б]. 
       Той-əдет  –ғұрып  дəстүрі.Қазақ  халқының  өмірінде    той  ежелгі  заманнан 
үлкен     
       орын алады.адамның дүниеге келуі,үй болуы,не түрлі қуанышты кезеңдерін    
       атап өтетін дəстүр. 
    «Құдалар  жуыр маңда бітпейтін аман –саулық сұрасуын аяқтап,енді қымыз      
     құйылар  шақта,бір  жас  жігіт  есік  алдында  қысырдың  жұнттай  семіз,асау 
тайын    

 
27 
     құлағынан  басып  тұрып,қонақтардан  бата  сұрады.Қабанбай    бөгелген  жоқ, 
қолын    
     жайды да: 
     Əуелі  құдай  оңдасын,  оң  жолына  бастасын!  Ғайып  –ерен,қырық  шілтен 
əулиелер    
    қолдасын!Балалардың  тұсында атыс –шабыс болмасын!Құданы –құдай  
     қосады.досты 
əркім 
өзі 
іздеп 
табады.Екеуі 
де 
ұзағынан 
сүйіндірсін!Аллауакбар!- 
    деп бетін сипады.» [222 б].   
      Бата-Қазақ  халқының  ғұрпында    адал  ниет,жақсы  тілек  білдірудің    бір 
түрі.Бата- 
     күрделікті өмірдің пайдалы жағын салыстыру сипатымен қатар анимистік – 
      магиялық  наным  –сенімдердің  элементі  кездеседі.Белгілі  бір  істі  бастарда 
жауға,  
      жолға,аңға  шығарда    ақ  тілеу  əзіз  ақсақалдан  алынады.Кейін  батаға  ислам 
дінінің  
     əсері тиген.Осы күнгі бата отбасына амандық,молшылық,жастарға  
     өмір,бақыт,білім тілеу мазмұнында болып келеді. 
     «Жас келін ең алғаш рет босаға аттап,отқа май тамызар тұста  жыршы  жігіт 
ұзақ  
     «беташар»    айтқан.Бұл  ауылда  жас  келіннің  сəлем  етер  қайын  ата,  қайын 
енелері,  
     қайын ағалары мен абысындары да аз емес –ті.» 
     Беташар -  жаңа келіннің моральдық  кодексі іспеттес болып келеді. 
Қорыта  айтқанда,  көркем  мəтінде  көрініс  тапқан  концептілік 
құрылымдардың  бейнелі  түсінікпен  вербалдануы  автордың  фрейм,  стереотип, 
скрипт,  сценарий,  ойсуретке  салып  тану  шеберлігін  көрсетеді.  Ойсуретпен 
берілген түсінік, ұғым ойда бейнеленеді, метафора арқылы тілдік көрініс табады.  
Жеріміз  қанша  ұлан  –ғайыр  болса,  соншалықты  халқымыз  да  жомарт, 
қонақжай,дархан  да  кеңпейіл.Бұл  –басқа  ұлт  өкілдері  де  мойындап  отырған 
жайттар.Үнемі  мал  шаруашылығымен  айналысудан  қанымызға  «сіңген» 

 
28 
малжандылық,  бөтеннің  жеріне  көз  алартпаған  бейбітшілігі,  тиген  жаудың  
қабырғасын  қайыстырар  батырлығы,  сан  «мың  өліп  тірілсе  »де  керемет 
шыдамдылық пен барға қанағатшылдық – біздің ұлтымыздың мінез-бітістері. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер тізімі 
1. Жұмаділов Қ.   «Дарабоз» тарихи роман –дилогия, І, ІІ –томдар, 
Алматы. – 2009 
  2. Əмірбекова Р.А. Концептілік құрылымдардың поэтикалық  
   мəтіндегі вербалдану ерекшелігі, автореф., Алматы - 2006 
  3. О.Нұрғожа  // Жаңа Сарыарқа 2009, №1,12-14 б 
4.  Қайрабаева  Қ.Т.      Қазақ    тіліндегі  этномəдени  атаулардың  символдық  мəні, 
автореф., Алматы. -2004 
 
 
 
 
 

 
29 
Культура и быт мадьяр 
 
Амантаева А. Б., 
к. ф. н., и.о. доцента КГПИ, 
Балгабаева Г. З., 
к. и. н., доцент КГПИ 
Костанай, Казахстан 
 
Культура  -  это  способ  организации  жизни,  специфический  для  каждого 
этноса. Люди, независимо от того, к какому они принадлежали обществу, всегда 
стремились к совершенству в процессе эволюции, это свойственно всем этносам. 
Современная  история  имеет  весьма  туманные  представления  о  времени 
формирования  кочевых  народов.  В  отличие  от  земледельцев,  скотоводы  после 
себя мало что оставили, кроме курганных захоронений.  
Жизнь кочевых и полукочевых этносов была тесно связана с состоянием 
пастбищных  угодий,  что  вело  к  частым  кочевкам.  Сюда  входят  летовка  и 
зимовка.  Весь  цикл  работы  скотовода  был  расписан  посезонно:  окот  скота, 
стрижка  овец  и  т.  д.  Выдающимися  изобретениями  кочевых  народов  являются 
юрта  и  повозка.  На  рубеже  первых  веков  войлочная  юрта  с  точки  зрения 
современной  науки  была  гораздо  удобней  и  теплей  каменных  сырых 
полуземлянок европейцев.    
Одной  из  сфер  традиционной  бытовой  культуры  является  жилищное 
зодчество,  организация  интерьера.  «Наибольший интерес,  -  пишет  В.  Батчаев,  - 
представляют многоугольные в плане однокамерные срубные жилища балкарцев 
и карачаевцев. Аналогичные постройки встречались у других тюркских народов: 
казахов,  ногайцев, киргизов, башкир, татар, тувинцев, хакасов и т. д. [1, 49].    
Следует отметить, что завоевательные походы племенных союзов в эпоху 
средневековья,  их  бесконечные  войны  оказали  самое  пагубное  влияние  на  их 
развитие. Образ жизни кочевников довольно консервативен и мало нуждается в 
научно-техническом  прогрессе.  Отгонное  скотоводство  для  древних  тюрков  с 
древнейших  времен  являлось  основным  видом  производства,  оно  обеспечивало 

 
30 
население  необходимыми  для  жизни  продуктами:  мясом,  молоком,  шкурами, 
шерстью.  Вершину  развития  переносного  жилища  представляют  собой  юрта  и 
кочевая п. 
К  духовной  культуре  мы  относим  продукты  деятельности  человека  в 
сфере сознания. Это в первую очередь язык, письменность, устное творчество и 
литература, наука и искусство, религия. При этом мы считаем, что бытовавшие 
ранее  в  науке  понятия  о  «высокой»  и  «низкой»  духовной  культуре  народов,  по 
крайней  мере,  некорректны.  Эти  понятия  остались  в  наследство  от 
европоцентристских взглядов на мир, когда все непонятное и не вмещающееся в 
обычные представления называлось «диким», «отсталым»[2,34].      
  
По  нашему  мнению,  низкой  или  высокой  культуры  быть  не  может, 
культура  каждого  народа  своеобразна  и  неповторима,  достижения  духовной 
культуры не могут быть измерены, взвешены или сравнены, чтобы выяснить, чья 
культура выше.  
В  материальной  и  духовной  культуре  мадьярских  племен  выявлены  некоторые 
особенности  (висячие  котлы,  нашивки  на  женской  рубахе,  украшение  женской 
одежды  аппликацией,  композиция  узоров,  следы  почитания  медведя), 
восходящие к угорской традиции. Это дает «возможность предполагать участие в 
этногенезе мадьяр тюркизированных угров-мадьяр.  
Таким  образом,  можно  согласиться  с  мнением  о  том,  что  мадьяры 
сложились в процессе и результате взаимодействия двух основных компонентов 
- буртасов и кыпчаков. 
В культуре мадьяр выделяется угро-самодийский пласт, часть элементов 
которого,  «по  происхождению  наиболее  поздняя,  имеет  единственным 
источником  угорскую  среду.  Их  перечень  включает  срубные  летние  домики  с 
несомкнутыми  скатами,  ступательную  площадку  на  лыжах  и  сложные  способы 
их  крепления  с  дополнительными  петлями».  Угорские  элементы  (головные 
уборы  с  околоушными  подвесками,  украшение  пол  одежды  нашивками  и  пр.) 
составляют яркую по колориту группу вещей в башкирском костюме. Угорский 
пласт  выделяется  и  в  вышивке  (симметричные  изображения  птиц  и  техника 
вертикального стежка) [3].       

 
31 
  
На  материальную  и  духовную  культуру  мадьяр  оказало  влияние  их 
взаимоотношение с другими народностями. 
Традиционной  сферой  сельского  хозяйства  мадьяр  было  скотоводство. 
Экстенсивное  пастбищное  скотоводство  (длиннорогий  крупный  рогатый  скот, 
овцы) было особенно развито на равнинах восточной части страны - Альфёльда, 
в частности в Хортобадьской степи. Давние традиции имеет коневодство. 
Среди  жителей  сельских  местностей  до  сих  пор  практикуется 
заготовление продуктов впрок, на всю зиму, часто с применением очень древних 
рецептов, известных ещё мадьярам-кочевникам. 
Прежде пастухи Альфёльда, как и другие кочевые народы, заготавливали 
впрок нарезанное тонкими стружками, сваренное и высушенное мясо. 
Народная 
венгерская  кухня
  имеет  некоторые  восточные  черты:  венгры  употребляют  в 
пищу много мяса (преимущественно свинины) с острыми приправами - чёрным и 
красным перецем (паприка), луком. 
Традиционными 
народными 
блюдами 
являются 
по-разному 
приготовленное  тушёное  мясо  в  томатном  соусе  (перкёльт)  и  известный  во 
многих странах Европы гуляш. 
Со  старым  скотоводческим  бытом  связаны  и  многие  традиционные  ремёсла: 
суконное,  скорняжное,  производство  деревянных  и  костяных  изделий;  узорное 
ткачество, гончарство. 
Разнообразны  народные  ремёсла  -  обработка  льна  и  конопли,  вышивка, 
плетение  кружев,  ткацкое,  гончарное,  дубление  и  выделка  кожи  и  др.  В 
современном  народно-прикладном  искусстве  заметно  стремление  сохранить 
старые локальные традиции [4, 12].       
Выживание  этих  скотоводов  в  эру,  когда  остаток  Азии  находился  в 
постоянном развитии сельского хозяйствования, стало определяющим фактором 
в  драме  истории.  Это  вызвало  своеобразную  трансформацию  времени 
междуоседлыми народами второго тысячелетия до н.э. и XII в. н.э. Для перехода 
из  одной  группы  в  другую    одному  стоило  только  спуститься  с  Верхней 
Монголии в Пекин, или выбраться из киргизских степей в Исфаган. Прорыв был 
внезапным и чреват опасностями. Для оседлых народов Китая, Ирана и Европы 

 
32 
хунны, туркоманы и монголы, в самом деле, были дикими. Отношение номадов к 
этим  народам  было  легко  представить.  Бедные  тюрко-монголь-ские  скотоводы, 
которые  в  годы  засухи  кочевали  через  скудные  пастбища  степей  от  одного 
высохшего  колодца  к  другому,  прибыв  к  границам  культивируемой  земли,  к 
воротам  Хопея  или  Трансоксианы,  вглядывались  ошеломленно  в  чудо  оседлой 
цивилизации:  богатые  урожаи,  деревни,  переполненные  зерном,  и  богатства 
городов.  Это  чудо,  или  скорее  его  секрет  -  упорный  труд,  необходимый  для 
поддержания  этого  человеческого  муравейника,  -  были  далеки  для  понимания 
хуннов. Их очарование сравнимо с тем чувством, которое испытывает волк - их 
тотем, когда он в снежную погоду приближается к фермам и следит за добычей в 
пределах  плетня  забора.  Кочевник,  также  как  и  волк,  имел  вековое  желание 
ворваться, грабить и бежать с награбленной добычей. 
Существование  скотоводческого  и  охотничьего  общества  рядом  с 
оседлым  сельским  хозяйством,  или,  если  представить  иначе,  развитие 
процветающих сельскохозяйственных обществ в условиях контакта с людьми, все 
еще  находящихся  на  пастушеской  стадии  и  постоянно  испытывающих 
потрясающую  нужду,  присущую  степной  жизни  во  время  засухи,  представляло 
не только яркий экономический, но и социальный контраст, который был даже 
более  жестоким.  Повторяясь,  отметим,  что  проблема  человеческой  географии 
становится социальной. Позиции оседлого человека и кочевника по отношению 
друг  к  другу  напоминают  отношения  капиталистического  общества  и 
пролетариата, 
заключенного 
в 
пределах 
современного 
города. 
Сельскохозяйственные  общества,  которые  культивировали  хорошую  желтую 
землю  Северного  Китая,  сады  Ирана,  или  богатый  чернозем  Киева,  были 
окружены  поясом  бедных  пастбищных  земель,  где  часто  превалировали  ужасные 
климатические  условия,  и  где  один  год  в  каждые  десять  лет  водные  места 
высыхали, засыхала трава, погибал домашний скот, а с ними и сам кочевник [5, 
11].       
В  этих  обстоятельствах  периодические  набеги  кочевников  на 
культивируемые земли определялись законами природы. Следует добавить, что и 
тюрки,  и  монголы,  будучи  умными,  уравновешенными,  практичными  людьми, 

 
33 
обученными грубой реальностью их окружения, были, тем не менее, созданы для 
правления. Когда оседлые и часто упадочные общества становились объектом их 
нападения, кочевники входили в город и в течение первых часов боя, без всяких 
особых трудностей занимали место правителей, которых они только что разбили. 
Не  растерявшись,  кочевник  восседал  на  освященных  временем  благородных 
престолах, как великий каган Китая, царь Персии, император Индии, или султан 
Рума  и  впитывал  в  себя  все,  что  его  окружало.  В  Пекине  он  стал  наполовину 
китайцем, в Исфагане или Раи - иранцем. 
Основными формами поселений венгров долго были крупные сёла (фалу, 
кёзшег) и хутора (танья), особенно на востоке страны. Более половины населения 
Венгрии  живёт  в  городах.  Наряду  с  городами,  возникшими  в  средневековье 
(Буда,  Дьёр,  Печ  и  др.),  сформировались  поселения  особого  типа  -  так 
называемые  сельскохозяйственные  города  (мезёвароши):  альфёльдские  города 
Цеглед,  Кечкемет,  Ходмезёвашархей  и  др.  Большую  часть  населения  этих 
городов  ранее  составляли  крестьяне.  В  XX  веке  разница  между  двумя  типами 
городов во многом стёрта [6, 2].       
Традиционные  формы  жилища  различны  в  разных  частях  страны.  В 
прошлом дома часто строились с земляными стенами, местами (в Альфёльде) - с 
тростниковыми,  обмазанными  глиной.  У  секеев,  палоцей  и  на  западе 
Задунайского  края  преобладали  деревянные  постройки.  Основные  современные 
строительные материалы - камень и кирпич. 
Традиционная  одежда  венгров  также  весьма  разнообразна.  Женщины 
носили широкие сборчатые юбки, часто надеваемые на несколько нижних юбок, 
короткие  рубашки  с  широкими  рукавами,  яркие  безрукавки  (пруслики). 
Появляться  на  людях  они  могли  только  в  головных  уборах  -  чепцах,  платках. 
Мужской  костюм  состоял  из  холщовой  рубашки,  жилета  и  полотняных  брюк 
(гатья).  Среди  головных  уборов  преобладали  меховые  шапки  и  соломенные 
шляпы.  Мужская  верхняя  одежда  -  суконное  пальто  простого  покроя  (губа), 
расшитый плащ (сюр), длинная меховая накидка (шуба). 
Если  традиционные  формы  костюма  вытеснены  городской  одеждой,  то  в 
питании у венгров традиции достаточно устойчивы. Употребляют в  пищу много 

 
34 
мяса,  овощей  (капусты,  помидоров  и  др.),  мучных  изделий  (лапши,  клёцок), 
приправ (чёрного и красного перца,  паприки, лука). Наиболее известные блюда - 
гуляш (густой мясной суп с луком и красным перцем), пёркёльт (тушёное мясо в 
томатном  соусе),  паприкаш  (тушёное  куриное  мясо  с  красным  перцем), 
турошчуса (лапша с творогом и шкварками). Популярен чёрный кофе.  
В  традиционной  духовной  культуре  венгров,  календарных  и  семейных 
обрядах можно выделить элементы, связанные с дохристианскими верованиями, 
-  следы  тотемизма,  магии,  шаманизма,  прослеживаются  некоторые  характерные 
мифологемы, например, образ мирового дерева («до неба достающее дерево»). 
В  богатом  фольклоре  выделяются  песни  и  баллады  (например,  о  разбойниках-
бетярах),  сказки  (волшебные,  шуточные  и  др.),  исторические  предания, 
пословицы. Своеобразна венгерская народная музыка. В песнях «старого стиля» 
заметны  черты,  характерные  для  музыкального  творчества  народов  Поволжья. 
Музыка  «нового  стиля»  сложилась  под  западно-европейским  влиянием. 
Известны венгерские танцы - вербункош, чардаш и др. [7,  123].       
Женщины могли появляться на людях только в головных уборах - чепцах, 
платках.  Ещё  в  недалёком  прошлом  в  семейной  жизни  венгров  чётко 
прослеживались  следы  старого  патриархального  уклада:  глава  семьи  обладал 
большой  властью,  а  женщина  не  имела  никаких  прав.  Во  многих  крестьянских 
семьях она не садилась вместе с мужем за стол, а ела, стоя за его спиной. 
В  семейной  жизни  венгров  до  сих  пор  сохраняются  старые  обычаи  и 
обряды, хотя и в значительно трансформированной форме. Особенно красочны и 
интересны свадебные обычаи венгерского народа. 
Самобытная  венгерская  музыкальная  культура  отличается  от  музыки  соседних 
народов  восточным  оттенком.  Для  неё  характерны  одноголосье,  постоянное 
варьирование, пентатоника. В песнях старого стиля заметны черты, характерные 
для музыкального творчества народов Поволжья. 
8  марта  2011  г.  Центральный  государственный  музей  РК  совместно  с 
Генеральным  консульством  Венгерской  Республики  в  Алматы  организовали 
цикл  мероприятий  под  общим  девизом  «Венгрия  на  любой  вкус»,  в  рамках 
которых проходила фотовыставка «По заветам предков» («Потомки Турана»), а 

 
35 
также научный семинар. На семинаре выступил венгерский антрополог Андраш 
Биро  об  этноисторических  связях  казахов  и  венгров.  По  сути,  девизом 
мероприятия  стало  высказывание  главы  Генерального  консульства  Венгрии  в 
Алматы Силарда Телеки: «Венгры – это самые западные казахи, а казахи – самые 
восточные  венгры».  Выступавшие  отметили  тождество  общей  культуры, 
незабытые со времён переселения венгров (мадьяров) в IX и кипчаков в XIII вв. 
из Азии в Европу [8, 11]. 
Культурное  сотрудничество  -  одно  из  важнейших  звеньев  во 
взаимоотношениях  народов.  Многие  казахстанцы  мало  знают  о  Венгрии.  Но  у 
нас, казахов и венгров, имеются общие корни. В Казахстане среди казахов есть 
род  мадьяр.  Они  встречаются  в  основном  среди  кыпчаков  и  аргынов.  Как  мы 
отметили  выше,  далёкие  предки  венгров-мадьяр  пришли  из  прикаспийских 
степей  на  Прикарпатскую  низменность.  Научные  исследования  это 
подтверждают. 
      
Один  из  ведущих  писателей  Казахстана  Мухтар  Магауин  сказал:  «О 
Всевышний,  всё  проходит,  всё  меняется  в  мире,  жизнь  течёт  как  река,  но  пока 
живёт народ, пока у матерей родятся дети – не умрут и добрые обычаи, идущие 
от  дедов  и  прадедов».  Действительно,  у  нас  много  общего  в  языке,  культуре, 
быте,  в  народно-прикладном  искусстве.  Одинаковая  любовь  к  лошадям. 
Доброжелательность, гостеприимство венгров такое же, как и у казахов. 
      
Хортобадские степи с табунами лошадей, чикоши, одетые в сюры - белые 
плащи,  в  чёрных  войлочных  шляпах  пленили  не  одного  путешественника.  Всё 
это  представляет  особый  интерес  для  этнографов.  Сохранились  методы 
скотоводства  -  традиционное  занятие  мадьярских  кочевников  ещё  до  их 
переселения  на  Дунай.  Народная  венгерская  кухня  имеет  восточные  черты: 
употребляют  много  мяса,  часто  выпекают  пресный  хлеб,  так  же  как  казахи.  В 
семейной жизни венгров до сих пор сохраняются старые обычаи и обряды: есть 

жүктеу/скачать 2,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: