Пайдаланылған əдебиеттер
1. Сыздықова Р. Сөз құдіреті.-Алматы: Санат, 1997. - 224 б.
2. Қаирбаева Қ. Символдық мағынаны көркем мəтін мазмұнына сəйкес анықтау
// «Академик Р.Сыздық жəне қазақ тіл білімі мəселелері» атты халықаралық
ғылыми-практикалық конференция материалдары.-Алматы: Арыс, 2004. -110-
113б.
3. Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомəдени бірліктер.
Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты. - Алматы, 2003. - 29б.
4. Имашева Г.Е. Міржақып Дулатұлы шығармаларындағы ғаламның тілдік
бейнесі. Филол.ғыл.канд.дисс.авторефераты.-Алматы, 2007. - 25б.
5.
Абдуллина З.Ə. Балалар əдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы
(Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаевтың шығармалары бойынша). Филол.
ғыл.канд.дисс.авторефераты. - Алматы, 2008. - 30б.
6.
Ниятова Ш.С. Махамбеттің тілдік тұлғасы. Филол.ғыл.канд.дисс.
авторефераты. - 2007. - 26 б.
7. Амангелді А.А. І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы
атауларының этнолингвистикалық мəні. Филол.ғыл.канд.дисс.авторефераты.-
Алматы, 2008. - 33б.
8. Сыздықова Р. Шалабаев Б. Көркем тексті лингвистикалық талдау.-Алматы:
Мектеп, 1989. - 124б.
9. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. - Алматы, 1968. - 265б.
73
Учебный курс «Самопознание» как основа развития потребности в
самоактуализации у подростков
Баймухамбетова Б. Ш.,
доктор философии (PhD),
начальник отдела науки, международных связей
Костанайского государственного педагогического института
Смаглий Т.И.,
кандидат педагогических наук, заведующая кафедрой психологии
Костанайского государственного педагогического института
Социальный заказ казахстанского общества образованию определили
программные установки Президента страны Нурсултана Назарбаева, заложившие
образ будущего страны как «общества максимальных возможностей, где
уважается личность и свобода человека», «ценятся честь, достоинство и
репутация каждого, где присутствуют высокая мораль, этические стандарты и
духовные ценности» [1].
Это можно заметить и в изречениях великих мыслителей прошлого.
«Единую задачу воспитания можно выразить в одном только слове:
нравственность» писал И. Гербарт [2].
К.Д. Ушинский утверждал: «Убеждение в том, что нравственность, не
есть необходимое последствие учености и умственного развития, мы еще
убеждены и в том, что … влияние нравственное составляет главную задачу
воспитания, гораздо более важную, чем развитие ума вообще, наполнение
головы познаниями» [3].
«Великий
поэт-мыслитель казахского народа Абай выдвигает
гуманистическую концепцию нравственного воспитания, высокая цель которого
сделать из ребёнка замечательного труженика, настоящего патриота,
разносторонне развитого, высоконравственного человека, живущего интересами,
мыслями и чаяниями родного народа» [4].
К.Н. Вентцель полагал, «что цель нравственного воспитания – не
«внушение добра», а побуждение в ребёнке самостоятельной свободной
74
нравственной воли, самобытного нравственного творчества» [5, 119].
Стало очевидным, что задача гармоничного развития человека в
образовательном процессе может быть решена только через ценностное освоение
им лучших образцов мировой и национальной культуры, ведь образование
качественно в той мере, в какой обеспечивает выработку мировоззренческих и
поведенческих ориентиров личности [6].
На этом акцентировал внимание М.Фрешли [7,8].
В современных условиях обучения и воспитания особое значение
отводится роли и месту личностного, эмоционального развития, самосознания и
самопознания, сознательной регуляции поведения ребенка в социуме и его
подготовке к реальной жизни.
Актуальность изучения самоактуализации подростков обусловлена тем,
что достигнутый уровень психического развития, возросшие возможности
подростка вызывают у него потребность в самостоятельности, самоутверждении,
признании со стороны взрослых его прав, его потенциальных возможностей в
плане участия в общественно значимых делах, приводя к развитию такого
характерного для этого возраста новообразования как взрослость [9].
С.А.Назарбаева отмечает: «Дети, их настоящее и будущее – это наша
общая забота. Мы все и каждый из нас в отдельности несем ответственность за
то, какой выбор сделают наши сыновья и дочери – пойдут ли они дорогою добра,
будут ли они приносить пользу людям, помогать слабым, жить в гармонии с
окружающим миром, созидать и творить, или же встанут на путь разрушения.
Правильный выбор помогут им сделать уроки самопознания, уроки
Любви» [10].
«Самопознание» - это уникальный предмет, обладающий бесценными
духовными сокровищами, приобщение к которым делают каждого человека
духовным и нравственным, счастливым и радостным, добрым и мудрым.
В основе программы - развитие нравственных и духовных качеств детей с
учетом их индивидуальных особенностей.
75
Духовность, составляющая основы предмета «Самопознание»,
выражается в единстве трех основных измерений – интеллектуальном, этическом
и эстетическом [11].
Уроки опираются на лучшие образцы духовного наследия человечества.
Их часто называют уроками народной мудрости. Учащиеся проводят анализ
своего внутреннего мира и дают оценку собственной деятельности, ищут выходы
за пределы собственного «я», осмысливают, изучают, анализируют свои мысли,
слова и поступки.
Особенностью уроков «Самопознания» является то, что на занятиях
ведется откровенный диалог с учителем, в социально-ролевых играх и тренингах
исследуется
мир
человеческих
взаимоотношений,
происходит обмен
жизненными наблюдениями, развиваются навыки практического служения
Родине, обществу.
С учетом специфики предмета используются разные виды нестандартных
уроков, обладающих здоровьесберегающим потенциалом. Особая роль в этом
непростом процессе отводится учителю, который должен в совершенстве владеть
современными методами обучения и воспитания, знанием психологии, умением
самостоятельно конструировать педагогический процесс с учетом возрастных
особенностей детей.
Для
организации урока по предмету «Самопознание» необходимы
психологические
основы
обучения,
психологическая
характеристика
нравственно-духовного становления личности учащегося, психологические
особенности навыков, выявление психического состояния подростка при
выполнении заданий, решении проблем, лидерства, саморегуляция психических
состояний, знания социально-психологической особенности ученического
коллектива, установление социально-психологического климата.
Педагогическое руководство процессом развития потребности в
самоактуализации у подростков подразумевает создание совокупности
психолого-педагогических
условий:
организацию
педагогического
взаимодействия с учащимися на основе сотрудничества, «развивающей
помощи», направленного на возникновение у учащихся системы позитивных
76
представлений о себе; актуализацию и развитие рефлексивных навыков;
педагогически целесообразное сочетание оценки учителя и самооценки ребёнка;
создание ситуаций успеха.
Реализация первого условия предполагает: отношение к подростку как к
самоценной личности, уважение и принятие любых его индивидуально-
творческих проявлений; демонстрация учителем по отношению к учащимся
педагогической эмпатии; побуждение подростка к анализу собственных
переживаний; создание ситуации выбора в учебно-познавательной деятельности;
стимулирование проявления таких важных личностных характеристик, как
достоинство личности, адекватная самооценка, способность к самоанализу,
инициативность, самостоятельность; безоценочность по отношению к
личностным характеристикам учащихся, толерантность.
Главным содержанием такого условия, как актуализация и развитие
рефлексивных навыков учащихся становится помощь в выборе каждым
подростком индивидуальных форм, темпа и логики самоорганизации
познавательной деятельности при ведущей роли в этом процессе самого
учащегося. Важно в учебно-познавательной деятельности создавать «ситуации
рефлексии», в которых требуется проявление личностных функций, когда
необходимо найти смысл во всём, думать о себе, дать оценку чему-либо.
Основными характеристиками таких ситуаций являются: диалогичность, свобода
творческой деятельности, соответствие решаемых учащимся задач аспектам его
жизнедеятельности.
К методам, актуализирующим развитие рефлексивных навыков у
подростков исследователи (Ю.Б. Алиев, Г.М. Коджаспирова, Л.Н. Куликова,
Г.А. Цукерман и др.) относят предметное представление ситуации, размышление
о приобретенном знании, наблюдение, проективный рисунок, включение
учащихся в импровизационную деятельность разного характера. При этом
важным является сочетание индивидуально организованной деятельности
каждого учащегося с групповой деятельностью.
Следующее важное условие развития потребности в самоактуализации у
подростков - педагогически целесообразное сочетание оценки учителя и
77
самооценки подростка. В процессе оценивания учебно-познавательной
деятельности учащихся разумна замена отметок развёрнутыми словесными
оценками педагога, преобладание положительных оценок, предоставление
ученику возможно большего количества равнодостойных выборов (аспекта
оценивания, занятия, способа действия, взаимодействия). Важно, чтобы ученик
совместно с учителем участвовал в производстве оценки, в выработке её
критериев, в их применении к разным конкретным ситуациям (Ш.А.
Амонашвили, А.И. Липкиной, Г.А. Цукерман). Обучение учащихся самооценке
происходит через развёрнутую и аргументированную учителем оценку
достоинств и недостатков продуктов учебно-познавательной деятельности [12].
Для реализации четвёртого условия - создания ситуации успеха в учебно-
познавательной деятельности необходимо учитывать влияние основных
факторов развития мотивации, достижения успеха у подростков: стремление к
успеху, надежда на успех, субъективно оцененная вероятность достижения
успеха, наличие субъективных эталонов оценки достижений. В создании
ситуации успеха важно обеспечить переживание каждым учащимся радости
достижения, осознание своих возможностей, веру в себя, вследствие чего у него
формируются устойчивое чувство удовлетворения, новые, более сильные мотивы
деятельности, меняется уровень самооценки, самоуважения. Это возможно в
рамках реализации сюжетно-игрового принципа построения урока, когда
содержательный материал и все формы работы оказываются увязанными в
единую смысловую линию. Сюжетно-игровое построение урока позволяет
варьировать объём материала, даёт возможность учащимся самим выбирать
игровую ситуацию, модифицировать и направлять её.
Разнообразие
ситуаций
способствует
обретению
подростками
успешности, проявлению их индивидуальности, что является важнейшими
предпосылками обретения уверенности в себе, чувства самоуважения,
достоинства как важнейших составляющих позитивного представления о
собственной личности.
Перечисленные
условия,
реализуемые
комплексно,
определяют
эффективность процесса развития потребности в самоактуализации подростка на
78
уроках курса «Самопознание».
Таким образом, для организации учебного курса
«Самопознание» как основы развития потребности в самоактуализации у
подростков необходимы психологические основы обучения, психологическая
характеристика нравственно-духовного становления личности учащегося,
психологические особенности навыков, выявление психического состояния
подростка при выполнении заданий, решении проблем, лидерства,
саморегуляция психических состояний, знания социально-психологической
особенности
ученического
коллектива,
установление
социально-
психологического климата.
Литература
1. http://www.akorda.kz Официальный сайт Президента Республики Казахстан.
Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана.
27.01.2012 г.
2. Великие мысли великих людей: Антология афоризма: в 3-х томах. Том 3: XIX
– XXвека / Сост:.И.И.Комарова, А.П.Кондрашов.-М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2003. -
704 с.
3. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения в 2-х томах. – М.:
Учпедизд. - 1953 – 745 с.
4.
Абай. Слова назидания. Алма – Аты: Изд-во Жалын, 1983 – 356 с.
5.
Вентцель К.Н.. «Этика и педагогика нравственной личности» - М.: 1912
6.
Архиреева, Т.В. Особенности самосознания младшего школьника / Т.В.
Архиреева // Вестник Новгородского государственного университета. – 2006
- №6. – С. 7-17
7.
Фрешли М. (2014) А. Тарковский в аспекте "культурных сетей". In.
Проблемы межкультурной коммуникации в современном обществе.
Астана. рр. 59-66.
8. Фрешли М. (2013) Межкультурные аспекты образования. Кросскультурное
и полиязычное oбразование в современном мире. Костанай. pp. 24-29.
79
9. Вачков, И.Н. Психологическая программа для младших школьников / И.Н.
Вачков // Школьный психолог. - 2007. - №18. - С. 9 -11.
10. Назарбаева С.А. Путь к себе. Алматы: изд-во «Атамура», 1999. - 167 с.
http://bobek.kz
Национальный научно-практический, образовательный и
оздоровительный центр «Бөбек»
11. Гангнус. Н.А. Формирование у младших школьников позитивной Я-
концепции в учебно-познавательной деятельности: Автореферат дисс. канд. пед.
наук – Пермь, 2007. – 48 с.
12. Программа по самопознанию. Алматы, ННПООЦ «Бобек», Институт
гармоничного развития человека, 2012. - 187 с.
80
Мақал-мəтелдердің, афоризмдердің автор бейнесін берудегі тілдік -
стильдік көрінісі
Есенгазина Б.Б., Қазақ тілі мен
əдебиетінің магистрі, аға оқытушы
Қанапина Б. Т.,
Аға оқытушы
Есіркепова К. Қ.,
филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақстан Республикасы
Сөйлеу формалары көркем прозаның композициялық – тілдік қабатының ішкі
құрылымын құраса, оның сыртқы қабатын автор сөзі, төл сөз, ортақ төл сөздің
əртүрлі типтері құрайды.
Автор сөзі өзі білдіретін затқа тура бағытталған, ол өзі бейнелейтін нəрсені
тікелей түсіндіруге арналған.
Төл сөз – кейіпкер сөзі бұл да өзі бейнелейтін затқа тура бағытталған,
сонымен бір мезгілде оның өзі де автордың бейнелеу объектісін құрайды. Автор
сөзі кейіпкер сөзінің ешнəрсесін өзгертпейді, оны тек өзінің мақсатына ғана
бағындырады.
Кейіпкер автор атынан сөйлеп, шығармада негізгі əңгімелеуші болған күнде
де, ол кейіпкер сөзінен гөрі автор сөзіне жақын. Өйткені бұл жағдайда
кейіпкердің жеке ойлау, сезіну ерекшелігінен гөрі авторға оның көру, бейнелеу
мəнері мəндірек. Бұл жағдайда автор кейіпкерге өз міндетін орындатады.
Төл сөз сыртқа шыққан (айтылған) сөз жəне ішкі сөз (монолог) формаларында
келеді.
Автор сөзі мен төл сөз-бір үнді, бір дауысты сөздер. Ортақ төл сөз- қос үнді
сөз, мұнда автор сөзінің де, кейіпкер сөзінің де элементтері қатысады. Автор
сөзіне ұқсас болатын себебі-одан тыныс белгілері арқылы бөлектеніп тұрмай,
соның ішінде (құрамында) болады. Кейіпкер сөзіне ұқсас жері – мазмұны,
81
интонациясы жағынан кейіпкердің ойлау, сөйлеу мəнеріне жақын келеді. Автор
өз ойын, сезім-бағасын кейіпкердің ойы, көзқарасы тұрғысынан береді. Ортақ
төл сөз əдетте монолог түрінде ғана болады.
Көркем шығарма құрылымындағы баяндау типтері шынайы өмірдегі
бейнеленетін объектілерден өзгешеліктерге ие. Шынайы өмірге тəн табиғи
кеңістік- мезгілдік, себеп-салдарлық қатынастар көркем шығармада күрделеніп,
өзгеріске түседі (трансформацияланады).
Көркем трансформацияланудың сипатын анықтауда автор баяндауының
субъективтілік мəнін ашудың маңызы зор. Ол үшін «автор образы» дəрежесінің
сырына үңілу көп нəрсенің сырын ашады.
Көркем шығарма стилін анықтауда шешуші рөл атқаратын міндеттердің бірі
– автор бейнесінің тілдік құралдармен берілу жолдарын ашу, оның тілдік
құрылымын айқындау. Өйткені автор бейнесі –шығармадағы барлық стильдік
құралдарды біртұтас тілдік-көркем жүйеге біріктіруші орталық стилистикалық
категория, шығарманың стилистикалық жүйесінің ішкі діңгегі. Ол –
шығарманың ішкі бірлігі мен тұтастығының арқауы.
Автор образының, əсіресе, прозалық шығармалардағы мəні ерекше. Егер
лирикалық шығармада лирикалық субъектінің көңіл-күйі сол субъектінің өзі
арқылы берілсе, драмалық шығармада да іс-əрекет қатысушы кейіпкерлердің
өздері арқылы беріледі. Ал, прозалық шығармада жоғарыда айтылғандардың
бəрін біреу баяндауы керек. Кейіпкерлерді сөйлетіп, оларды əртүрлі оқиғаларға
қатыстырып отыратын автор сөзінен оқырман санасында автордың өз бейнесі
туралы түсінік қалыптасады. Шығармадағы «автор бейнесі» дегенде жазушының
жеке басын түсінбейміз. Əрине, көркем шығарманы оны тудырушыдан бөліп
алып тастауға болмайды. Өйткені жазушының жеке басының ерекшеліктері:
өмірі, дүниеге көзқарасы, оқиға, құбылыстарға шығармашылық қатынасы т.б.
оның шығармаларында ізін қалдырады. Алайда, көркем туындыда жазушының
жеке басы тасаланып, оның орнына алдыңғы қатарға шығармадағы «автор
бейнесі» шығады. Өмірдегі жазушының орнына əңгімелеуші автордың бейнесі
қалыптасады. Рас, шығарманың кейбір тұстарында (мысалы, құжаттық негізде
баяндалатын жерлерде, лирикалық немесе публицистикалық шегіністерде) жеке
82
адам-автор қатысады. Алайда, жалпы алғанда, шығармадағы автор бейнесі мен
өмірдегі автор – екеуі екі бөлек дүние. Автор бейнесі тілдік тəжірибенің нəтижесі
ғана емес, ол - əдеби-көркем мəдениет жемісі. Сондықтан ол тілдік-
стилистикалық құбылыс-дəреже ретінде ерекше зерттеудің объектісі бола алады.
Автор бейнесі туралы белгілі ғалым Б.Шалабай былай дейді: «Шығармадағы
«автор бейнесінің» көріну дəрежесі əдетте əртүрлі. Кейде ол шығармада
барынша «анық көрінеді», яғни шығармадағы болып жатқан оқиға құбылыстарға
автордың көзқарасы, қатынасы ашық бейнеленеді. Ал енді ол бірде
«жасырынып», кейіпкер бейнесінің «тасасында қалады». Бірақ, бəрібір олардың
қай-қайсысы да «автор бейнесін» сипаттайды» [ 1,14бет]. Кей шығармаларда
автор шығарманың басқа кейіпкерлерімен бір қатарда тұрады, оқиға,
құбылыстарға қатардағы кейіпкер ретінде қатысады. Бұл жағдайдағы оның мəні,
қызметі, рөлі басқаша. Мұнда ол шығарманың көптеген компоненттерінің бірі
ретінде қаралады. Автор бейнесі – болмыс пен оқырманды байланыстырушы
дəреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметті атқаруы үшін, өмірдегі
оқиғаларды белгілі бір көзқарас тұрғысынан, яғни белгілі бір «нүктеден»
баяндауы керек. Ол белгілі бір «нүктеден» кейіпкердің іс-қимылын бейнелей
отырып, өзінің баяндауларына оқырманның қатысын (қабылдауын) жəне өзінің
қатысын белгілейді. Кез келген шығармада автор «көзге көрінбей қатысып»
отырады. Оның демі, тынысы, нені қалайтыны, нені қаламайтыны, т.б. – сезіліп
отырады. Бірақ оның «сезілу» дəрежесі барлық шығармаларда бірдей болмайды.
Ол жазушының баяндалып отырған жағдайларға қандай «арақашықтықты»
ұстайтынына байланысты. Сөйтіп, шығармадағы баяндаушы бейнесі – «автор
образы» əр уақытта əр шығармада бар образ. Оның мəнін нақтылай түсетін
болсақ, ол – суреттеліп отырған жайға қатысты белгілі бір көзқарас, принцип,
идея. Ол шығармадағы оқиғадан оқиғаға жетелейтін, кейіпкерлерге сөз беретін,
«сөз билігін ұстаушы» сөз иесі. Ол – жазушының бүкіл қоғамдық-мəдени,
интеллектуалдық, эмоционалдық сапа – қасиеттерінің жиынтық бейнесі.
Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық
бағыт, бейнелі күш дарытатын, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық-
көркемдік мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі-автор бейнесі деп
83
аталады. Сондықтан ол-жалпыланған бейне. Автор бейнесі автор сөзінде
көрінеді. Автор сөзі, иесі жоқ дерексіз сөз емес, оның сыртында жазушы не
айтушы субъект тұрады. Осы тұрғыдан көркем шығармадағы «баяндаушы адам»
мəселесі туындайды. «Прозалық шығармадағы баяндаушының композициялық
негізгі үш типі бар. Олар: үшінші жақ («ол») формасында əңгімелеуші автор,
«арнайы» əңгімелеуші ( бұл не шығарманың кейіпкері, не белгілі бір атқа ие
əңгімелеуші адам болуы мүмкін) жəне бірінші жақтағы («мен») əңгімелеуші»
[1,15бет].
Үшінші жақтан əңгімелеуші шығармада баяндалатын жайлардан тыс тұрады.
Бірақ оның өзіндік дүниетанымы, көзқарасы жоқ деуге болмайды. «Ол»
формасындағы əңгімелеуші əңгімені объективті түрде жүргізеді, арасында тек
түсініктер ғана беріліп отыруы мүмкін. Сондай-ақ əңгімеге қандай да бір жолмен
еніп, қатысып отыруы мүмкін. Мұндайда, əсіресе, авторлық шегіністердің мəні
зор. Авторлық шегіністерде автордың рухани əлемі, оның қоғамдық, саяси т.б.
мəселелерге көзқарас-қатынасы ашылады. Үшінші жақтағы автор-əңгімелеуші
өзі туралы ешқандай мəлімет білдірмесе де, оның бар екені еш уақытта жоққа
шығарылмайды. Əңгімелеу бейтарап мəнде, ірі тұрғыда алынып, зат, көріністер
толықтай, ерекше дəлдікпен тəптіштей сипатталады. Ондай баяндау тілі-əдеби
тілдің ең жоғары үлгісі. Автор бейнелеуші адам болғандықтан, оның тілі де
бейнелеу құралы. Бірінші жақтан əңгімелеу («мен») формасының ерекшелігі –
баяндаудың субъективтілігімен, шындыққа ерекше жақын болып көрінуімен
байланысты. Мұнда жеке адам ерекше сезіледі. Əңгімелеушінің өзі бейнелеуші
болмыстың бір тетігі ретінде алынады. Əрі оқиғаға қатысушы ретінде, əрі
əңгімелеуші ретінде өзінің басынан өткендерін, көргендерін ғана баяндайды.
Автор бейнесі Ғ.Мұстафиннің шығармаларындағы композициясын, тілін
ұйымдастырушы, барлық кейіпкерлерді, сюжет тарамдарын орайлап əкеліп бір
қазыққа байлаушы орталық тұлға. Шығармалардың өн бойында қатысып
отырады, яғни автор өз ой-пікірін ашық жариялайды. Бірақ көп сөзді емес, негізгі
мəселелерді ғана айтушы ролін атқарады. Мысалы:
84
«-Тыныштық іздеп барамыз, - деді əлден уақытта Олжабек, ақырын ғана
күрсініп қойып. Əңгімені тыныштықтан бастағанымен, айтайын дегені əуелі
тынышсыздық жайында еді, сөзі үзіліп қалды. Жамал күліп жіберді.
-
Ол қайда бар екен?
-
Дүние кең ғой, соның бір жерінде бар шығар əйтеуір...
-
Достарыңызбен бөлісу: |