БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

жаңа 

көркемдік  тұтастыққа  жинақтау  жүреді.  Соңғы 

кезеңде 

біткен 

аударма  түпнұсқамен 

салыстырылып, 

түпкілікті  түзетулер  енгізіледі.  Негізінде,  осы  соңғы  кезең 

өлең  аудармасына  онша  тән  емес  сияқты.  Түпнұсқамен 

салыстырып,  біткен  өлеңге  түзету  енгізу  жырдың  түтас 

табиғатына  нұқсан  келтіруі  эбден  мүмкін.  Ол  жұмыс 

поэзияда алдымен атқарылуы керек.

Сонымен, аудармашы жұмысының негізгі кезеңдерін оқу,

паиымдау,  қаита жарату деп  оөлуге,  ал үдерісті  зерделеуден 

жинақтауға  ауысу  деп  айқындауға  болады.  Қысқасы, 

аудармашы  жаңа  туынды  жарату  барысында  түпнұсқаның 

дүниеге келу процесін қайта бастан кешеді деудің ешқандай 

артықтығы жоқ.  Ортега-и-Гассеттің  аударма  шығарма емес,

сол шығармаға оаратын жол деуінің мэнісі осында.

Өлең  туралы  пікір  білдіретіндердің  талайы  ауыз 

ашса-ақ  шабыт  жайында  айта  беретіні  бар.  Оны  аудармаға 

қатысты  сөз  қозгағанда  да  қоймайтыны  өзінен  өзі 

түсінікті.  Шынтуайтында,  үнемі  шабыт  тілеп  отыра  беру 

шалдуарлықгың  бір  түрі.  Мұның  өзі  аудармашының  әдеби 

машықты көңілдегідей меңгеріп кете қоймаганын көрсететін 

жағдай.  Қай  кэсіп сияқты  көркем аудармашылық та жылдар 

бойғы  ауыр  еңбекпен  игерілетін,  кэсібн  дағдыға  бейімделе 

білудің  арқасында  келетін  шеберлік.  Түпнұсқаның  асты- 

үстіндегі  сыр  мен  сымбатты  эбден  танып-біліп  алмайынша 

қанша  жерден  шабыт  қысып  бара  жатса  да  шалып  түсе 

салган шығармашылықтан  шамалы гана нәрсе  шыгатынына 

шэк  болмасын.  Шабыт та жөнімен,  жолымен  келеді.  «Өлең 

аудармашының  жанын  тербеп  өткенде  барып  шабыт 

оянады,-  дейді  Морис  Ваксмахер,-  Алайда,  мэтінмен 

талдамалық, 

филологиялық, 

ғылыми  жүмыс 

жүргізу, 

төлтума құрылымының қүпнясы мен нэзік сырларын ұғыну, 

оның  мағыналық,  ыргақтық,  саздылық,  интонациялык... 

ерекшелігін 

танып-білу 

арқылы 

түпнүсқаның 

терең 

қойнауларына 

бойлау 

аударма 

шығармашылығындағы 

шабытқа  кереғар  келмейтіні,  кедергі  жасамайтыны  былай 

тұрсын,  сол  шабыттың  міндетті  шартына  айналатын 

тұстары  да  аз  емес»  [144,  123  б.].  Әсіресе,  тәжірибенің 

жөні  бөлек.  Әлем  эдебиетінде  классик  болып  бастаган 

ақындар  баршылық.  Бірақ  алгашқы  аудармаларымсн-ақ 

жауһар  жырларга  қол  жеткізген,  ягни  классик  аудармашы 

болып  бастаган  қаламгерлер  өте  аз.  Абайдай  ақындар  -  

жүзжылдықтар  жемісі.  Абайдың  өзі  де  бірден  аудармадан

134

бастамаған.  Аудармашылықтың  асқар  биігіне  шыққан  адам 

Максим  Рыльскийдей-ақ  болар.  Оның  өзі  де,  Г.Кочурдың 

жазуына  қарағанда,  «жібі  түзу  деуге  келгенімен,  кэдуілгі, 

украин 

ауцармашылық  өнерінің  сол  кездегі 

орташа 

деңгейінен  аса  қоймаған  аудармалармен  бастаған»  [142,

7  б.].

2.2.9. 

Мәтінді  пайымдау.  Баяғыдағылардың  сөзіне 

таңданудан 

танбаймыз. 

Біздің 

дэуіріміздің 

бірінші 

ғасырыидағы  Кіші  Плиний:  «Оқырманның  назарынан  тыс 

қалған нәрсе аудармашының назарынан тыс қалмайды. Нэзік 

пайымдау, дұрыс тұжырымдау осыдан шыгады», деген екен 

[145, 33  б.].  Сол заманда дэл бүгінгі сөзді айтқан ғой.

Жақсы  аударма  жасаудың  бірінші  шарты  -   мэтіннің 

магынасы мен мазмұнын терең пайымдау.  Былай қарасаңыз, 

оңайдың оңайы. Шынтуайтында, аударма дегеннің не екенін 

айқын  ұғыну тэржіменің  мэні,  баламалылық,  саймасайлық, 

дэлдік  сияқты  теория  үшін  маңызды  мәселелерді  шешуге 

мүмкіндік  береді.  Тэржіме  теориясы  туралы  кітаптарды 

көзінен  тізіп  отырғанда  аударманың  инварианттылығы, 

аударма  бірлігі,  аударманың  семантикалық  жэне  стилис- 

тикалық  проблемалары,  аударма  прагматикасы  сияқты 

нешетүрлі  мэселелерді  табасыз  да,  аудармадағы  пайымдау, 

түсіну мәселесіне арналған зерттеулерді коп көре қоймайсыз. 

Негізінде,  бұл  елеулі  мэселе.  Қалай  дегенде  де  аудармашы 

жазылган  сөзді  емес,  өзінің  сол  сөзді  қалай  түсінгенін 

аударады. Нагыз аудармашы өзінің жұмысын кітапты немесе 

шыгарманы тұтастай  ой  елегіне салудан,  өзегінен  өткізуден 

бастауға  тиіс.  Адамды  түсіну  қандай  қиын  болса,  оның 

жазғанын түсіну одан да қиын. Иржи Левый: «Дұрыстап оқу

— жұмыстың жартысын жасап тастау» [142,119 6.] деген. Сөз 

бар  ма,  шабытсыз  епггеңе  шешілмейді,  аударылатын  өлең 

оны  қолга  алған  ақынның  шабытын  оятса  гана  жөндемді 

дүние  шықпақ.  Сөйтсе  де  мэтінді  талдамалылық,  фило- 

логиялық  тұрғыдан  түйсінудің,  түпнұсқа  құрылымының 

құпиялары  мен  нэзік  қырларын  ұгынудьщ,  магыналық, 

екпіндік, дыбыстық ерекшслігін ашудың шабытқа ешқандай 

зияны  тимейді.  Қайта  пайдасы  тиеді.  М.Құрмановтың 

«Фаусты»  қолға  аларда:  «Аударуды  қоя  тұрып,  шыгарманы 

«бақайшагына  дейін  шагып»  зерттеуге  тура  келді.  Тарихи- 

мэдени  материалдарды  неміс  жэне  орыс тілдерінде  зерттеу, 

ақьфы  Гете  еліне,  Ваймарға  жасаган  сапарларымыз  «ақын 

әлемімен»  жақынырақ  танысуымызға  мүмкіндік  берді.

135

Гете  ғылыми  қоғамының  мүшелігіне  қабылданып,  оның 

конференцияларына  қатысу,  дүние  жүзіндегі  айтулы  Гете 

творчествосын  зерттеушілердің  лебізін  естіп,  баяндама- 

ларын тыңдау Гете туралы түсінігіміздің көкжиегін  кеңейте 

түскендей болды», деп жазғаны бар еді.

Тағы  бір  ескеретін  жай  -   аудармашының  авторға  сыни 

тұрғыдан  қарай  білуі.  Солай  еткенде  аудармашы  ақынның 

айтам деген, бірақ эртүрлі себептерге (шеберліктің жетіспеуі, 

үйқасқа  байланып  қалуы,  т.б.)  байланысты  жеріне  жеткізіп 

айта  алмаган  түстарын  да  аңдайды.  Оларды  төлтуманың 

табиғатына тэн етіп төлтуманың тініне өріп те жібереді.

Роза  Оңайбаева  [146,  5  б.]  Ю.М.Лотманның  «много­

значность»  жэне  «многозначительность»  деген  термин- 

дерін  тілдің  эр  түрлі  бірліктеріне  /единицы  языка/ 

жатқызуға  болатынын  айтады.  «Біз  көркем  шыгарманың 

копмагыналылыгы дегенде бүл создің астарынан эрқашанда 

подтексті  коруіміз  шарт  емес,  өйткені  мәтіннің  өзінің 

эксплицитті мазмұны да көпмагыналы бола алады».  Зерделі 

аудармашы оны да дэл табады.

Бэрі  білуден  басталады.  Аудармада  да  солай.  Оган 

кірісердегі  бірінші  белес  түпнүсқаны  мүқият,  аса  мұқият 

оқу,  бәрін-бәрін  түсінуге  тырысу  болуы  шарт.  Қазір  гой 

аударманы  түсіну  дегенге  таңдана  қарап  отырганымыз. 

Шынтуайтында  орыс  тілінің  өзін  еркін  игере  қоймаган 

кезімізде,  ягни  гасыр  басында,  жиырмасыншы,  отызыншы 

жылдарда  түпнүсқадагы  біраз  жайларды  түсінбей  қалган 

тұстарымыз  аз  емес.  Сонда  нақты  орысша  созді  түсінбей 

қалуды  айтып түрмыз.  Бүгінде «житейское морені» «Житей 

теңізі» деген  сияқтылар (ал  бұл  болган жай, тасқа басылган 

сөз)  кездесе  қоймас,  бірақ  шыгармада  бейнеленген  заман 

тынысын  танымаудан,  сол  кездің  өзіндік  салт-дәстүрлерін, 

сенім-нанымдарын  білмеуден  кетіп  жататын  кемшіліктер 

жеткілікті.

Аударылатын мэтіндегі  өмір болмысын дүрыс эрі терең 

түсіну — аудармашыга қойылар басты талап. Аудармашының 

болашақта  тэржімелейтін  кітабын  оқуының  өзі  басқа 

адамның  оқуынан  бөлек  болуы  керек.  Басқалар  өзі  үшін 

оқыса,  аудармашы  өзі  үшін  де,  бәрінен  бүрын  оқырмандар 

үшін де оқиды.

Орыс  әдебиетшілерінің  кітаптарында  «дисциплина 

переводческого  чтения» деген тіркес  кездесіп  отырады.  Бұл 

тэртіптілік  мэтіннің  лексикалық  қүрамына  талдау  жасай 

білуден басталады. 

, 

. 

г.

136

Т үсін у -  тәрж ім ен ің  бірінш і  шарты.

аударатын туындысының

іттгкі  қыртысына  дешн,  ішек-қарынын  ақгаратындаи  еркін

түста қосып, кдй түста альш жату- 

ды  да  бес  саусағындай  біліп  алады. 

Орыс  поэзиясынан 

поляк  тіліне  халай  тэржіме  жасаган  Юлиан  Тувимнің 

«поэзия  аудармасы  түптеп  келгенде  саналы  түрде  жасалған 

ымыралар  жиынтығы»  [34,  400  б.]  дейтіні  сондықтан.  Әр 

жол  сайын  дөп  табамын,  эр  жол  сайын  дэл  түсемін  деген 

адам  дэл  сол  жолдарда  тауып  кеткендей 

көрінгенімен, 

шыгарманы  тұстастай  алып  қарағанда  өлеңдік  өзегінен 

айырылып  қалып  жатады.  Мұндай  ішінара  өзгерістерді 

аудармапіы  қай  кезде  жасай  алады?  Өзі  аударатын 

туындының  шыққан  тегін,  сол  елдің  түрмыс-бітімі  мен 

мәдениетін бес саусагьшдай білгенде жасай алады.  Ол үшін 

аударатын  мәтінге  кірісердің  алдында  оған  тыңғылықты 

стилистикалық  талдау  керек.  Сонда  аудармашы  мәтінде

ненщ ең маңызды, еңтүшнді екенін, ненщ екінші, ненщ ш и  

үшінші  қатардағы  нәрсе  екенін  анықтаиды.  Осының  басын 

ашқанда  ғана  аударманьщ  кілті  табылуы  мүмкін.  Белгілі 

бір дәрежеде  «құрбандықгарга»  саналы түрде  бармайынша, 

шын мәніндегі көркем аудармаға қол жеткізу қиын.  Ол үшін 

аудармашы  өзі  қолға  алған  шығармадағы  тастап  кетуге, 

алмастыруға  болатын  түстарды  бар  жан-жүрегімен,  бар 

ақыл-ойымен,  бүкіл  болмыс-бітімімен  сезінуге  тиіс.  Ен 

бастысы  —  нақпа-нақ  білуге  тиіс.  Сондай  аудармашының 

бірі  — Михаил  Лозинский.  Ол  былай  деген:  «Аударма үшін 

қандай  пішінді,  түпнұсқаның  дэл  кошірмесін  немесе  баска 

түрді  таңдасақ  та,  біз  түпнүсқадагы  мазмүнды  дэл  сол 

пішінге  ешқашанда қүйып  бере алмаймыз.  Сондықтан  олең 

аудармасында мынандай түстарда жогалту болмай түрмайды: 

1)  материалдың  бір  болігі  атымен  қалпына. келтірілмейді, 

лақтырылып 

тасталады, 

қүрбандыққа 

шалынады; 

2) 

материалдың бір  болігі  оз  күйінде емес,  эртүрлі  өзгертулер, 

баламалар  арқылы  беріледі;  3)  материалға  түпнүсқада  жоқ 

нэрселер қосылады» [32,103 б.]. Түйсікке сене беру, шабытқа 

арқа сүйей беру түптің түбінде бір опындырмай қоймайтыны 

сөзсіз.  Абзалы,  аудармашының  ақын  гана  емес,  тарихшы, 

этнограф,  тілші,  сыншы,  мәдениеттанушы  болып  жатқаны 

жөн.  Аудармашьшық  өнер  мен  гылымның  арасында  тұруга 

тиіс  дейтініміз  де  сондыктан.  Мүны  біз  шыгарып  отырган 

жоқпыз,  Н.Добролюбов  баягыда  айтып  кеткен:  «Поэзиялық

137

құндылығы  ерекше  жоғары  туындының  барша  сұлулыгын 

сақтап  жеткізу  үшін  аудармашының  неше  түрлі  шарттың 

үдесінен  шығуына  тура  келеді.  Бәрінен  бұрын  ол  өзі  ақын 

болуға  тиіс...  Классикалық  шығарманың  аудармашысы 

сонымен бірге ғалым да болуға тиіс»  [147, Б.553-554].

2.2.11.  Реалиялар.  Ең  алдымен  түпнұсқаның  рухын

Дэл табу, негізгі айтар ойын дәл аңдау, басты бейнелерін дәл

жеткізу шарт. Қалғаны -  екінші қатардағы нэрселер. Тіпті бір

қарағанда реалия сияқты көрінетін сөздердің, атаулардың өзі

шындап  келгенде  өлең  өрнегін  айшықты  ете  түсуге,  дыбыс

үндестігін  күшейту  арқылы  әсерді  арттыруға  қызмет  етіп

Қана тұрғанын көреміз.  «Откуда? -  От верблюда!» -  Корней

Чуковскийдің «Телефонындагы»  осы  сөзді  аударатын  біздің

ақын  қалайда түйені  төңіректеп  жүріп  алар  еді.  «Верблюд»

деп  анық  айтылған  ғой!  Ал  француз  аудармашысы  қайткен 

деңіз?

-  De la part? 

.  г

-  Du leopard!

Керемет.  Яғни,  «Де  ла  парт?  -   Ду  леопард!».  Үйқасы 

түпнұсқасынан  да  асып  түскен.  Бұрмалау  ма?  Түк  те 

бұрмалау  емес.  Чуковскийдің  айтпағы  -   мықтылардың 

атынан  сойлеп,  ықтыратындар.  Ол  үшін  «откуда»  мен  «от

верблюда»  үндестігін  дұрыс  корген.  Ал  ірбіз  түйеңізден  де 

мықты емес пе? Сонда қазақшада:

-  Алыстан ба?

-  Арыстаннан!

-   деген 

ыңғайда 

ала 

беру  де 

эбден 

мүмкін. 

Әдебиеттанушы 

Е.Эткинд  Маршактың  жаңғалақ  жан 

жайындағы  атақгы  өлеңін  аударғанда  Бассейная  кошесінен 

бастап,  Ямская  стансасы,  Поповка  аялдамаларына  дейін 

емш-еркін ауыстыра беруге болатынын айтады. Өйткені, олар 

«рассеянный» адам, «такая-ға» үндес станса, «остановка-га» 

ұйқасатын аялдама гана. Тек алатын станса мен аялдаманьщ 

Мэскеу  мен  Ленинградтың  (қазіргі  Санкт-Петербурггің) 

арасында  іүруы  шарт.  Жоқ,  тіпті  ол  да  шарт  болмауы 

мүмкін. «Это город Ленинград» дегеннің өзі «А с платформы 

говорят» жолына жауап қой.  Қазір ол қаланың аты да басқа. 

Оның  үстіне  бүл  — балалар  поэзиясы.  Мүнда  ең  бастысы

-   тез  жатгалып  қалатындай  жүмыр  жолдардың,  шымыр

138

ұйқастардың  жасөспірім  жүрегіне  жетуі.  Ал  ол  міндетті 

қандай  сөзді  қалай  ойнатып  барып  шешу  аудармашының

еркінде.

Қай сөзді де қазақшаға қалайда аударуга тырысу жалпы 

жөн  емес  (адамның  жетісіне,  қырқына,  жьшына  арналған 

дастархандар  да  жайылатын  ресторанды  «мейрамхана» 

дегеніміз,  музыкалық  композициялар  құра  алатын  маман 

композиторды  эрі  барса  «мелодист»  сөзінің  маңайынан 

аспайтындай етіп «сазгер» дегеніміз сиякты), ал шығарманың 

өзіндік  бояуын  ашып  тұратын  реалияларды  оңды-солды 

қазақшалауға  әуестене  беру  эбестік.  Тоқаш  Бердияров 

Есениннің: «Я иду, головою свесясь, /  Переулком в знакомый 

кабак» деген  жолдарын  эуелгі  аудармасында:  «Томен  сальіп 

басымды  мен  барамын / Таныс  жолмен  майханама озімнің» 

деп  аударган.  «Майхана»  жүзім  шарабын  ұрттап  қойьіп, 

балқып  отыратын  шыгыс  шайырларына  келер,  алайда, 

арқыраган  арақгы  қырлы  стаканмен қагып салып, тұздалған 

қиярды  қарш-қарш  шайнайтын  орыс  ақынына  келмейтіні 

анық.  Сондықган  Тоқаш  Бердияров  аударган  өлеңін  кайта 

Караганда  жаңагы  жолдарды  «Таныс  жолмен  солбірейіп 

барамын / Үйреншікті кабагыма өзімнің» деп түзеткен. Жөн-

ақ.

Мария  Шуман  «Мастерство  перевода»  жинагында 

жарияланган  «Аударылатын  соз  бен  аударылмайтын  соз» 

деген  мақаласында  «¥лтгы қ  тагамдардың  атын  аудармаган 

ж ен,  мысалы,  қазақтардың  бесбармагын,  қымызын  сол 

күйінде алган дұрыс. Әйткенмен, бұл істе де шектен шыгуга 

болмайды.  Тагамдардың  талайының  атын  сөзге  нұқсан 

келмейтіндей  етіп  аударудың  мүмкіндігі  бар...»  дейді  де 

«кұртты»  «овечий  сыр»  деп,  «қазыны»  «сырая ^ конская 

колбаса» деп алуды ұсынады. Эрине, құрттың тек қой сүтінен 

жасалмайтынын,  ал  қазының  қазанга  піскен  күйі  де  қазы 

аталатынын  эрбір  қазақ  біледі.  Бармактың  біреу,  саусақгың

бесеу екені де белгілі.

Ұлтгық  сипатты  сол  тілдегі  сөздермен  беру  талабы  да

кебіне  көп  өзін  ақтай  бермейді.  Ғалия  Хантемированың 

кітабында  [148,  18  б.]  Ғалымжан  Ибрагимовтың  «Қазақ 

қызы»  романын  орысшага  аударган  Ғ.Шарипованын  джай- 

ляу, аксакал, джут, калым деген сөздермен тоқталмай, апрмай, 

ай  кодаем  ау дегендерге  дейін  сол  күйінде  қалдырамын  деп

артық кеткенін орынды ескертеді.

139

М

М

  аттарын, 

фамилиялар 

мен 

лақап 

есімдерді

қалаи  алу  да  қазірше  басы  толық  ашылмаған  мэселе

Оларды  транслитерация  арқылы  беруді  жақтайтындар  да 

транскрипция  арқылы  беруді  — —

----- -  -  

р

бұл  орайда  орысша  жазылү

жақтаитындар

жасырын  емес.  Өйткені  біздің  білетініміз 

В 

орыс  тЫ  

013Д1Ң  аударатынымыз -  орысша  нұсқалар.  Ал  негізінде  бұл’ 

кәдімгідеи  күрделі  мэселе.  Мысалы,  Шекспир  есімін  ктоі

тт?ИШ орысшадағы  кателікке еріп Вильям деп жазып 

Шекспирдің жазылуы да сол Англияның өзінде талас

тудыратын корінеді. Майкл Харттың

фамилия

Стратфордтыц  езінде  Шакспьер,  Шагспир,  Шаксбери  деп 

аитыла беретіні жазылған. Сондықтан аудармашыға қойылар 

талаптың  тағы  бірі  сол  тшдің  фонетикалық  жүйесінен  де 

хабардар  болғаны.  «Аударматануды  ақцаіу»  атты  пайдалы 

окулық  құрастырып  шыққан  Жантас  Жақыпов

^ ЙЛ™ СТЬІ  Й ®   аудармасын^ңU T a p H x ^ S

Пушкинді  -  Зеңбіреков,  Лев  Толстойды -  Арыстан  Жуанов

Арыстан  Жуанов

салады

2.2.12..  Семантика.  Рецепция.  Соз  сиқыры дегенді  жиі 

аитамыз.  Жауыр  етуге  айналдық.  Бірақ,  бэрібір  дэл  соз 

Сөздщ  сиқыры  -   болекше  сиқыр.  Соныц  бір  сыры  -   соз

Ж 

I   1 

I   М

  n

  I   1 —1  

I  

I  

I  

I I  

1 Л   Т  

W Ж

  W  V  V  

w  v  

« в  

—.  - »   -  -

туралы  талай

алгалы

Восстань, пророк, и виждь, и внемли, 

Исполнись волею моей 

И, обходя моря и земли,

жги

wnamaMi

былай «тәржімелейді»:

шум ақты  Ю

Вставай, пророк, смотри и слушай,

Мои приказы исполняй 

И, обходя моря и сушу,

Сердца словами зажигай.

Әзіл,  бірақ,  зілді  эзіл.  Пушкин  тілінің  бүгі

'ШЖ  түсірілгені  И

соз

Ьірақ  созбе-соз  аудармадан  да  эрі  сүмірейтіліп  жіберілген. 

Сондағысы -  түпнұсқа стилі  басқа сарынға ауыстырылғаны.

аудармалар осындай ауыстыруды

140

«Дон Кихотты» оқыған  адам сондағы  каторжник Хинес 

де Пасамонтені  күзетшілердің Хинесильо де Парапилья деп 

атайтынына, соны естігенде жаңағының ыза шақыратынына 

түсінбеуі  эбден  мүмкін.  Сойтсек,  Парапилья  «para  pil­

lar»  созінен,  яғни  «тонау  үшін  жаралган»  немесе  кэдімгі 

«баукеспе»  дегеннен  шыққан  екен.  Н.Любимов  элгі 

Хинесильо де Парапильяны  «Хинесильо де Ограбильо» деп 

алған...  Бэрібір  бұл  лақап  ат  эрі  орыстың  семантикасына 

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: