испанның морфологиясы үйлесіп тұр

Көрпеш  пен  Баян  сұлудың  тартымды  бейнелерімен  тікелей 

астасып  жатады»  деген  сөзіне  сілтеме  жасап,  «Зерттеуші 

ғашықтық 

хикаясының 

финалына 

Абай 

пайымдауы 

жайында  ой толғай  келіп,  Сильченко  мен  Ахметовтей  емес, 

кейіпкер  өлімінің  философиялық-этикалық  уәждемесіне 

баса  назар  аударады.  Тегінде,  Абай  пайымдауында  Татьяна 

мен  Онегин  ара қатынасын дәстүрлі  қабыл  алушылық және 

ғашықтық  сюжеттің  мифологиялық  алдын  ала  белгіленіп 

қоятындығы  көрінсе  керек»,  деуі  көкейге  қона  бермейді. 

Абай  шын  гашықтар  қосылмауы  керек,  махаббат  дастаны 

кейіпкерлердің,  тым  құрығанда  кейіпкердің  өлімімен  бітуі 

керек  деген  сияқты  таптаурын  шешімдерге  шырмалып 

қалатын  ақын  емес.  Асхат  Әлімовтің:  «Абайдың  рецеп- 

циялық  тұжырымдамасы  тұтастай  жаңа  қазақ  эдебиетінің 

аударма  дербес  мәртебе  ала  қоймаған  бастапқы  даму 

кезеңімен байланысты» [152,12 б.] дегені орынды. Бұл арада 

ол  кездегі  ұлттық  реципиенттің  тывдаушыдан  оқушыға 

жаңа-жаңа ауысып жатқанын да ескерген жөн.

2.2.13. 

Жанынан  қосу.  Сөз  қосу,  толықтыру  тәсілі 

жалпы аудармада,  эсіресе  өлең аудармасында жиі кездеседі. 

«Аделина Ефимовна Адалиске мен әзірбайжан поэзиясының 

ең тамаша тәржімешісі  ретінде  алгыс  айтпақпын.  Біз  кейде 

таласып  қалып  та  жүретінбіз,  алайда  кейін  мен  оның 

дұрыстығына көз жеткізетінмін. Мені ол дәлме-дәл аударады 

демеймін.  Жоқ,  ол  дәлме-дәл  аудармайды.  Оның  «жанынан 

қосатыны» жиі  болып тұрады,  бірақ сонысы  қашанда менің 

өз материалымнан, менің өз шабытымнан шығады» -  Самед 

Вургун  кезінде  осылай  деген  еді  [153,  527  б.].  Аударманың 

текстологиялық мәселелерін тереңдетіп зерттеген галымдар 

соз  қосудың,  толықтырудың  өтемелілік,  пайымдаушылық, 

сюжеток-фабулалық, сырт пішіндік түрлері бар деп жатады. 

Өтемелілік  толықтырулардың  өзі  лексика-семантикалық, 

грамматикалық,  стилистік  деп  болінеді.  Тұрмагамбеттің 

«Шаһнамасында»  сюжеттік-фабулалық  толықтырулардың 

кең  құлашпен  қосылғаны  сондай,  түпнұсқа  мәтін  өзінің 

реттеушілік  қызметінен 

айырылып 

қалады. 

Абайдың 

Лермонтов  «Демонын»  үзіп-жұлқып  қана  аударуында, 

ал  Ібілісті  түпнұсқадагыдан  түгелдей  дерлік  басқаша 

пайымдап: 

«Құдайым:  «Шайтансың»  деп  лағнат  етті,

/ Лағнатпен  де  қор  бола  қалман  депті,  /  Алладан  қаргыс 

алған кеудесінен / Сүю мен сол сағатта сенім кетті. / Тиянақ,

142

сенім,  сүю  көрмей  өтті,  /  Ляпаң-жұлаң  етіпті,  тснтірспті, 

/  Алласыз дос таппады, сыр талпады, / Неше мың жыл кезсе 

де тоңіректі», деп келтіруіиде басқаша мэн бар. «Сірэ, бұган 

негізгі  себептің  бірі  -   Абай  оз  айналасының,  мүсылман 

дініндегі жұрттың әзәзілді, шайганды (демонды) ерекше бір 

дэрі птерліктей «әулие» түлға деп қабылдамайтын ын есептесе 

керек,  Аллаға  қас,  адамды  азғырушы,  жүмактан  қуылып 

шыққан  Ібілісті  мадакггау  Абай  тэліміне  қона  қоймаганга 

ұқсайды» [85,164 б.]. Оның үстіне аударма туралы түсініктің

де басқаша кезі.

Тэржіме  тәжірибесінде  толықтыру  да  кездссіп  түрады. 

Толыктырудын  қазіргі  түрлері  түпнүска  мэтіндегі  кандай 

да  бір  мағыиалық  мазмүмды  тэржіме  тілінде  дэл  жеткізуге 

мүмкіндігі табылмаган жагдайда гана қосылганы жән. Онын 

езінде де әнгіме белгілі бір создерді косу, алмастыру жөнінде

гана болуы керск.

Әуелбек 

Қоңыратбаевтың 

Лсрмонтовтың 

«Ақын

өлімга»:

Кек алып бер, ей, тақсыр,  кек апып бер 

Аяғыңа 

бас  үрдым,  кез жасым  көр. 

Әдш бол да,  басын  ал өлтіргеннің, 

Мұныңды 

кейінгілер мақгай жүрер. 

Әділдігің үрпаққа 

жетсін 

шулап,

Бүл істен сабақ алсын қанішерлер,

-  

деп  бастауы  кім-кімді  де  таңдандырады.  Акынның 

барлық,  соның  ішінде  академнялық  басылымдарында 

да,  бүл  атакты  олеңнің  алғашқы  жолы:  «Погиб  поэт,

—  невольник  чести».  Лермонтов  өлеңдерінің  арасынан 

қазірге  дейін  100-ге  жуық  шығарманың  (бұл  олардың 

ширек  болігіндей)  түпкі  қолтаңбасы  жоқ  екені  мэлім. 

Солардың  бірі  -   «Ақьга  өлімі».  Оның  үстіне  «Лермонтов 

энцикл 

опедиясында»: 

«Қолжазбаларды 

жаңадан 

сыни 

тұрғыдан  зерттеу  «Корсар»,  «Ажал  періпггесі»,  «Сашка» 

поэмаларының, «Акын олімі» олеңінің, «Вадим» романының 

дәстүрлі мәтінін түзетуге алып келді» [154,479 б.], делінген. 

Соған  қарағанда  осы  тектес  бір  шумак  о  баста  олеңнің 

озінде  немесе  қолдан  кошірілген  нүсқаларында  болтан 

да  сияқты  деп  ойлайтындар  табылып  қалуы  мүмкін.  Жоқ, 

олай  емес.  «Лермонтов  энциклопедиясының»  512-бетінде 

өлеңнің  қаралай  қолтаңбасы  берілген,  онда да «Погиб поэт,

-   невольник  чести»  деп  басталады.  Ең  бастысы  -   акыннын

143

көзі  тірісіндегі  басылымдарының  бәрінде  де  мәтін  басы 

бірдей.  Сонда  аудармашы  бұл  шумақты  қайдан  шығарып 

жүр?  «Ақын өлімі»  Пушкин қаза тапқан  күндері Лермонтов 

достарының көшіруімен қолдан-қолға тарап кеткені  белгілі. 

Олардың  арасында  ықшамдалған  нұсқа  да,  толық  нұсқа 

да  болган,  сонымен  бірге  кейбір  көшірмелерге  француз 

драматургы  Ж.Ротрудың  «Венцеслав»  трагедиясындағы 

эпиграф  қосылып  жазылган,  ол  «Отмщенья,  государь, 

отмщенья!»  деп  басталады.  Ә.Қоңыратбаев  сол  эпиграфты 

аударып,  Лермонтов  мәтінінің  басына  өзі  апарып  қойган. 

Эрине,  бұл  жөнсіз.  Оның  үстіне  аудармашы  толықтыруы 

өлеңнің рухына жат.  «Ақын  өлімінде» Лермонтов  патшадан 

әділдік  те  сүрамайды,  арашаға  түсуін  де  өтінбейді,  аяғына 

бас  үрмайды.  Тіпті  өлеңге  өздігінен  оріліп  түрса  да  ұлы 

ақындар мұрасына қосымша қажетсіз.

Аударма  өнерінің  балаң  шагында  соз  қосу,  толықтыру

дегендер 

аяқ  аттап 

басқан 

сайын  кездесе 

беретін. 

И.Крыловтың:

Когда почтен быть 

хочешь у людей, -  

С разбором заводи 

знакомства и друзей!

деген 4 жолын Спандияр Кобеев:

Бұл сөзден үлгі алсақ теріс болмас,

Адаммен ханазайыр болмас жолдас.

Кетсең де су түбіне көзің салып,

Жаны ашып, жан досың да бір бұрылмас.

Халыққа жақсы болгың келсе, қүрбым,

Есітемісің айтқан сізге сырым:

Адамга жақын жүрер доспен таныс,

Сайлап ал даналардан күні бүрын.

-  

деп  көбейтетін.  «Қарашекпен  һэм  жылан»  мысалы 

түпнүсқадағы  19  жолдан  аудармасында  44  жолга  жеткені 

бүрын  да  жазылган.  Жарайды,  ол  ана  ғасырдың  басы, 

тэржіме тәжірибесі енді-енді еніп келе жатқан кез. Ал Хамит 

Ергалиевтің Пушкиндегі 4 жолдан  16 жол шыгарганына сену 

қиын.  «Сонда  түпнұсқадагы  егіз  пгумақтың  ортасындагы

144

алты  жолды  1974  жылы  «Художественная  литература» 

баспасында  жарық  көрген  А.С.Пушкиннің  3  томдық 

таңдамалысынан  таба  алмадық.  Артық  төрттаған  бұл 

арада  аудармаға  шүбалыңқылық  беріп  тұрған  жоқ  па  деп 

ойлаймыз»,  деп  ойлайды  Тұрсын  Жұртбаев  [155].  Сыншы 

бұлай 

сыпайылағанда, 

тегі, 

Жарасқан 

Әбдірашевтің: 

«¥надың  ба -  соңыра ұмытпайды Хамекең, / Сынадың  ба -  

оны да ұмытпайды Хамекең!..» деген екі жолын  есте ұстаса

керек.

Сол елуінші, алпысыншы жылдардағы аударма сынының 

сығалап сөз санайтын салтынан ақындарымыздың кәдімгідей 

тартыншақтап  қалганы  Сырбай  Мәуленовтің  мына  сөзінен 

де  көрінеді:  «Кейбір  аудармаларда  түпнұсқаға  өз  жанынан 

сөз қосьш жіберу де кездесіп  отырады.  Осы кемшілік менің 

аудармамда  да  болды.  Мысалы,  «Шыңдағы  крест»  атты 

өлеңдегі  «Туда  долететь  лишь  степному  орлу»  деген  жол: 

«Тек  қана бүркіт  жетіп дамылдаған»  (?)  болып  аударылған. 

Түпнұсқада  жоқ  «дамьшдаған»  деген  сөздің  эшейін  ұйқас 

үшін  қолданылып  отырғаны  сезіліп  тұр»  [156].  «В  теснине 

Кавказа я знаю скалу, / Туда долететь лишь степному орлу», 

дейді  Лермонтов.  «Кавказдың  бір  серегі  мэлім  маған,  /  Тек 

қана  бүркіт  жетіп  дамылдаған»,  дейді  аудармашы.  Сонша 

қуыстанатындай не бар? Түпнүсқаның өзінде «долететь» деп 

түр ғой. ¥шып жеткен соң бүркіт қонып, дамылдамай ма? 

Оның  есесіне  өз  жанынан  сөз  қосудың  сорақы  түрлері

де кездескен бізде.

Болтан жоқ ол күн таза аспан,

Біздің жау қолмен таласқан.

Маршалдарым бар менің 

Ардагер туған алаштан.

Ғаббас  Жұмабаевтың  Н.Тихоновтан  жасаган  аудармасы

бұл... 

.  ,  Щ

2.2.14.  Менталитет.  Қазақ  тілінде  род  жоқ  екендігіне

байланысты  аудармада  көп  проблема  туындайды.  Ол

проблема сонау Абай заманынан басталған.

Қонады бір күн жас бұлт,

Жартастың тесін қүшақгап.

Жөнелді 

ертең, 

қалды ұмыт,

Көк жүзіне ойнақтап.

10

-

2915

145

Ажымды жүзі тершіген,

Кэрі жартас таң қапты:

-  Бәрі осы-ау, -  деп, -  

қ р  

деген 

Томсарып түрып жылапты.

Текстологиялық  тұрғыдан  талай  дауга  арқау  болған 

«құз»  сөзінің  басы,  біздіңше,  ашық.  Мүның дұрысы,  эрине, 

«қыз» (Айтқандай, 2004 жылы «Әлем әдебиеті» сериясымен 

шыққан  Лермонтов томында «қыз» деп  берілген).  Жас  бұлт 

(«тучка золотая») жартастың («утес-великан»)төсін қүшақтай 

қоньш,  түнеп  шықты.  Ертеңінде  басқа  бір  жел  айдап,  көк 

жүзінде ойнақтап кете барды. Енді басқа жартастың, бәлкім, 

жас  жартастың  төсіне  қонақтар.  Кэрі  жартас  соны  ойлап 

қамығады,  әжімді  жүзі  тершіп,  томсарып  тұрып  жылайды, 

қыз біткеннің бэрі осы ғой деп көзінің жасын бұлайды...  Сөз

жоқ,  Абай аудармасы  мінсіз.  Қуандық Шаңғытбаев  нұсқасы 

дажақсы.

Бір күні бүла бүлт келіп,

Түнеді жақпар өрінде;

Таң ата кетті ол сырт беріп,

Ойнақтап зеңгір төрінде.

Жақпардың қатпар жүзінде

ьріннен дымқыл тап қалды.

Томсарып шалғай дүзінде,

Мөлтілдеп көзден жас тамды.

Соның өзінде де осы өлең бізді дэл орыс оқырманындай 

толқыта  қоймайды.  Неге?  Негесі  сол,  біз  жартасты,  яғни 

мужской  родгағы  «утес-ті»  ер  кісінің  метафорасы,  ал 

женский  родтағы  «тучка-ны»  жас  қыздың  метафорасы 

ретінде соншалықгы табиғи қабыл алмаймыз. Мүндай ойлау 

жүйесі  бізге  тэн  емес.  Тегінде,  ұлттық  ойлау  жүйесінен 

шалгай  тұрган  мұндай  шыгармалар  аудармага  көнбейтін 

болуы да мүмкін.  Бэрін аудару шарт та емес қой.

Мұқагали Мақатаев Уитменді:

Зайыбым, Демократия! Осыны саган арнадым, 

Қызметіңе әзірмін, осы бір жырды ал, жаным, -

деп аударганда да орысша нұсқадагы ұгымнан аса алмай

146

қалған.  Мұндай  мысалдар  өте  көп.  «Василий  Теркинде» 

эл  үстінде  жатқан  солдаттың  көзіне  ажал  елестеген  сәтте 

Теркин: «Я не зван тебя, Косая, / Я солдат еще живой», дейді. 

«Смерть»  -   женский  родтың  сөзі,  «Косая  смерть»  — қыли 

көзденіп келіп қыршыныңнан қиып кететін мыстан кемпірдің 

образы.  Түркі  тілдерінің  көбінде-ақ  толған  айдай  толықсу 

деген  жақсы  соз.  Айтматов  кейіпкерінің  есімі  Толғанай 

болатыны  да  содан.  Қазақ  үшін  де,  өзбек  үшін  де,  қырғыз 

үшін  де,  мысалы,  кок  коз  ешқашан  сұлулық  сипаттамасы 

бола алмайды.  Ал христиан  әлемінде,  соның  ішінде әсіресе 

славяндарда  бұл  тіпті  керісінше.  «Қыз  Жібектегі»  Шегенің 

ариясында  айтылагын  «Тотыдайын  таранған,  сұңқардайын 

сыланған  сұлу  Жібек  бар  ма  екен»  деп  келетін  тұста, 

орысшаға  аударар  болсақ,  әрине,  тотыны  «попугай»  деп 

алудын  кисынсыздығы  озінен  озі  түсінікті.  Өйткені,  орыс 

ұғымында  тотықұс  өсекшінің,  аузында  соз  тұрмайтын 

желауыздың  баламасы.  Михаил  Дудин  жолсапар  кітабында 

«аскақ  мәнердегі  үнді  поэзиясында  эйелді  сиырға теңеуден 

биік, онан нэзік теңеу болмайды» деп жазганы бар еді. Оның 

себебі  тагы  түсінікті.  Бала  күнінде  қатты  ауырганында 

Будданы  сиыр  сүті  аман  альш  қалған  екен,  сонан  бері  ол 

елде  сиыр  киелі  жануар  саналады.  Өзбек  әдебиетшісі  Рано 

Файхуллаеваның  жазуынша,  немістер  үшін  сәттілік  пен 

бакыттың  баламалы  бейнесі  шопгқа  («Schwein  habeh»)

көрінеді. Болса болар. 

‘

2.2.15. Қайталай аудару қажеттігі. 

Аударма эдебиетінің

бір  ерекшелігі  -   ешқашанда  кері  кетпейтіндігі.  Оның

бұл  қасиеті  бір  шығарманың  қайта-қайта  тэржімеленуі

барысында  айрықша  корінеді.  Бір  қарағанда  аудармада

кері  кету  болмайды  деген  соз  көкейге  қонбайтындай.  Кейін

жасалган  аударманың  бэрі  бұрынгысынан  артып  түсе  бере

ме  екен?  Сонда  кері  кетпегенде  қайтеді?  Жоқ,  бэрібір  кері

кетпейді.  Себебі  —  бұрынгы,  мына.  кейінгі  аудармздан

жақсырақ  жасалған  нұсқа  өз  орнында  тұра  береді  ғой.  Ал

жаңа нұсқа бұрынғысынан асып түсіп жатса, нұр үстіне нұр.

Жаңа  аударма  қалай  шыққанда  да  аударма  онері  ұтпаса  да

ұтылмайтыны анық. Міне, сондыктан да біз шығармалардың

қайта-қайта  аударылуын  қай  қырынан  қарағанда  ^да

қолдаймыз. Лермонтовтың «Теректің сыйын» Абайдан кейін

Қасым Аманжолов аударды.

Тауды да, тасты жентектеп,

Дуылдап улып, өкіріп,

147

Долдана жылап өр тентек, 

Ағады Терек жөңкіліп.

Бұл жолдар түпнұсқадағы:

Терек воет, дик и злобен,

Меж утесистых громад,

Буре плач его подобен,

Слезы брызгами летят,

— 

деген  шумаққа  ырғақ,  екпін,  мэтіндік дәлдік жағынан 

өте  жақын.  Қасым  ақын  «Қанжарды» да қатырып  шығарған 

еді.  Абайдың  бізге  белгісіз  себептермен  өлеңнің  аяғын 

аудармаи  кеткені  мәлім.  Қасым  Аманжолов  ол  шумақты.* 

«Белгісі  ең  махаббаттың  маған  серік,  /   Ілестің  жолаушыға 

үлгі беріп, / Айнымас жаным менің, болат достым, / Өзіңдей, 

дәл  өзіңдей  болар  берік»  деп  еркін  төгілтеді.  Қайталама 

аударма өзіміздің өлең өнеріміздегі өнер жарысына жалғасып 

жатқаны қай жағынан да жарасымды.

Бір  шығарманы  бірнеше  рет  аударудың  біздегі  ең 

танымал  мысалы  —  Тайыр  Жароковтың  «Сығандарды» 

тәржімелеуі.  Ақын  бұл  поэманы  төрт  рет  аударған  -   1935, 

1936,  1949,  1953  жылдары.  Поэма бастауындағы  шумақтың 

төрт тәржімедегі нұсқаларын келтірелік.

Түпнұсқа:

Цыганы шумною толпой 

По Бессарабии кочуют.

Они сегодня над рекой 

В шатрах изодранных ночуют.

Бұл шумақ алғашында былай алынған:

Бессарабта көшеді 

Шулап цьи^ан тобьфы;

Өзенде бүгін қонады 

Тігіліп жьфтық шатыры.

Келесі,  1936 жылғы нұсқа былай шыққан:

Цыгандар шулап Бессараб,

Жерімен көшіп барады.

Шатырын жыртық тігіп ап 

Өзенге бүгін қонады.

148

Енді  1949 жылғы нұсқаны келтірелік:

Цыгандар шулап, Бессараб 

Жерінде көшіп жүреді.

Өзенді қонып жапсарлап,

Шатырда жыртық түнеді.

Соңғы нұсқа мынандай:

Бессарабия жерінде 

Цыгандар көшіп жүреді.

Өзенді бойлап бүгін де 

Шатырда жыртық түнеді.

Көріп отырсыздар,  «тобыры» «шатыры»  сияқты  әлжуаз 

ұйкастардан,  «өзенде...  қонады»  дегендей  мағынасыздау 

сөздерден,  Днестр  мен  Прут  өзендері  арасындағы  тарихи 

өңір  атауын  тым  қазақыландырып  алудан  тек  төртінші 

нұсқада  ғана  арылудың  сәті  түскен.  Ал  бұл  поэма 

бастауындағы  экспозиция  түрінде  тұрған  қарапайым  ғана 

шумақ.  Р.Шаханова  өз  зерттеуінде  қайталай  аударуға 

орай  Пушкиннің  «Кавказ  тұтқынындағы»  арнау  сөздің 

Т.Жароковтың  эр  жолғы  аудармаларында  қалай  алынғанын 

мысалға келтіріп,  шумақтардың қалай шымырлана түскенін 

әдемі дэлелдейді.

2006  жылы  «Сьп'андардыц»  Фариза  Оңғарсынова 

аударған  нұсқасы  [157]  жарияланды.  Біз  мысалға  келтіріп 

отырған алғашқы шумақ бұл жолы былай алынған:

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: