сол  күйінде  сірестіріп  қоя  салған.  Тым  болмаса  «Эй!»-ді

дипломатия  саласының аударма ісінде  әріпшілдіктен  аргық, 

эріпшілдіктен  сенімді  ештеңе  жоқ.  Бұл  енді  басқа  эңгіме. 

Ал  поэзияға  келгенде  де  эріпшілдік  эдіспен  жасалган 

аудармалардың  өзіндік  орны  ерекше  болатын  жайлары 

кездеседі.  Владимир  Набоковтың  мына  сөзіне  қараңыз: 

«Евгений  Онегинді»  Пуппсиннің  орысша  тілінен  менің 

агылшын  тіліме  аудару  барысында  мен  мазмұнды  толық 

жеткізу  мақсатымен  пішіннің  барлық  белгілерін,  тек  ямб 

екпінінен басқасын,  құрбандыққа шалып жібердім.  Расында 

да,  өзім  мұрат  тұгатын  эріпшілдік  үшін  бэрін  де  (әсемдікті 

де, үндестікті де,  айқындықты да, тамаша талғамды да,  осы 

заманғы  сөз  саптауды  да,  тіпті  грамматиканы  да),  қысқасы, 

кінэмшіл  еліктеушілер  шындықтан  да  жогары  қойып 

жататын  нәрсенің  бэрін  де  құрбандыққа  шалдым.  Пушкин 

ауцармашыларды  өркениеттердің  бекеттерінде  алмасып 

тұратын  попгга  тасушы  аттарга  теңеген  болатын.  Мен 

өзімнің жұмысым студенттердің жолма-жол аударма құралы 

ретінде  пайдаланғанынан  артық бағаны  тілемес  едім».  Несі 

бар,  тіпті  Осылай  болтан  күннің  өзінде  Набоков  аудармасы 

агылшын тілді әлемнің алдына Пушкин мэтінінің тереңдігін 

жарқырата  жайып  салуы  да  бір  адамға  жетіп  жатқан  жоқ 

па? Ал оның Пушкин романына 4 томдық түсіндірме жазуы 

(оқып  шыгудың  өзі  қиямет-қайым  еңбек!)  Набоков  есімін 

қазірдің өзінде әлемдік эдебиеттануга енгізіп отыр.

Біздіңше, 

осы 

кезге 

дейін 

ауцармашылардың 

да,  редакторлардың  да  көбі  бас  редактор  не  дейдіге, 

Госкомиздаттагылар  не  дейдіге,  сыншылар  не  дейдіге 

кәдімгідей  алаңдаган секілді.  Әсіресе сыншылар тарапынан 

әріпшілдік талабы көп қойылганы қынжылтады.

Ауцармадагы 

эріпшілдіктің 

жөнсіздігі 

жөнінде 

жазбаган  эдебиетші  жоқ та шыгар.  Әріпшілдіктен құтылуга 

болмайтын,  құтыла  алмайтын,  тіпті  құтылу  мүмкін  емес 

тұстар  да  табьшады  тэржіме  тәжірибесінде.  Бірақ,  бұл  соз 

негізінен проза мен драматургия аудармасына қатысты.

Өлеңнің сыртқы пішініндегі ерекшеліктерді сол қалпында 

өзге  тілге  кошіре  салу  ешқашан  ауцармашыга  абьфой  берген 

емес. Орыс әдебиетшілері Феггің эріпшілдікті эдейі әуезе еткен 

аудармалары жонінде жиі жазады. Ондай ұмтылыс Брюсовтьщ 

аудармашылық  тәжірибесінде  де  талай  кездескен.  Жалпы, 

Брюсов  олең  пішінінде  тэжірибені  коп  жасаган  адам.  Бірақ, 

сондай кітабын «Опыты» деп атаганын да ұмытпаган жөн.

119

2.2.4. 

С айма-сай 

аударма. 

Бұл 

теорияның 

— 

аудармашыдан 

шығармашылық 

бслсенділікті 

талап 

ететін  саймасай  (эквивалентті)  аударма  теориясының 

бастауында  М.Горький  түрганын  айту  жөн.  Революция 

жыршысы  деген  атаумен  кейінгі  кезде  ауызға  алынбай 

кетті  дем есеңіз,  Горькийдің  әдебиеттегі  орны  бөлекше 

екендігі  ешқандай  талас  тудырмайды.  Горький  аударма 

шығармашылық 

үдеріс, 

сондықтан 

да 

алдымен 

шығарманың  эрпін  емес,  рухын  қалпына  келтіруді 

ойлау  керек  деген.  Әрине,  бұл  соншама  адам  ақылы 

жетпейтіндей,  басқалардың ойына келмейтіндей сөз емес. 

Бірақ, оны совет әдебиетінің атасы, ауызы дуалы адамның 

айтуы  талайдан  талас  болып  жүрген  мэселенің  басын 

ашуға  мүмкіндік  берді.  Сол  тұста  Мэскеуде  аудармашы 

жазушылардың  съезі  өтіп,  аударманың  шын  мэнінде 

шығармашылық  үдеріс  екендігі  атап  корсетілді.  Жалпы, 

Горькийдің  елдегі  аударма  ісін  жолға  қоюдағы  ғана  емес' 

оның  негізгі  ұстанымдарын  айқындаудағы,  қағидаттарын 

қалыптастырудағы  атқарған  ауқымды  шаруасы  атап 

өтуге  тұрарлық.  Оның  жетекшілік  етуімен  сонау  1919 

жылдың  өзінде  бір  топ  тәржімешілер  бас  қосқан  аударма 

студиясы  «Всемирная  литература»  баспасының  жанынан 

«Принципы  художественного  перевода»  деген  жинақ 

шыгартқаны,  Корней  Чуковскийдің  болашақтагы  атақты 

еңбектерінің  бастауына  айналған  аса  мэнді  мақаласы 

сонда жарияланғаны  мэлім.

Г.Гачечиладзе 

[131, 

Б.241-251] 

шығармашылыққа

негізделген  тэсілдердің  қай-қайсысын  жақтаушылар  да

өзінщ  ең  бертінгі  бағдарламасы  ретінде  дэл,  толыққанды,

саимасай  аударма  жасауды  айтады.  Түпнүсқаға  саймасай

болу керек деген басы ашық нэрсе.  Бірақ несімен саймасай?

Пшіінін  сақтаган  саймасай  аударма  түпнүсқаның  жансыз

кошірмесін  гана  жасап  шыгарады:  аударма  барысында

шыгармашьшық  сипаты  жойылып  кетеді,  түпнүсқаның

нагыз  болмысын  көркемдік  іүргыдан  бейнелеп  шыгу

аудармашьщан  талап  етілмейді.  Мұндай  аударма  —  онер,

ол  коркем  шыгармашылықтың  ерекше  түрі,  сонан  да

дара  шыгармашылық  сияқты  ол  өнердің  ортақ  заңдарына 

багынады. 

|  

J  

I':

Жогарыда 

айтқанымыздай, 

түпнұсқа 

авторының 

алдында  озі  бейнелеуге  тиіс  жанды  болмыс  түрады.

аУДармашының  алдында  аударатын  шьн-армасының

120

көркемдік  болмысы  тұрады.  Аудармашы  о  жағын  да,  бұ 

жағьш  да  ескеруге  тиіс.  Оның  сыртында,  ауцармашы  өмір 

сүріп жатқан нақты өмір болмысы да аударатын шығармасын 

және  тэржіме  құралдарын  уақытқа  сай  таңдауды  талап 

етеді.  Аударма  авторының  түпнұсқа  авторынан  елеулі 

айырмашылығы  оның  шығармашылығы  өзінің  тұсындағы 

өмірдің  нақты  болмысына  байланыстылығында  гана  емес, 

өзі аударатын шығарманың көркемдік болмысы оның пішіні 

жэне мазмұнымен шектеліп тұратындығында. Міне осы жай 

аударма өнерінің өзіндік сипатын ашады.

Сайма-сай 

аударма 

тіркесі 

бұрын 

да 

айтылып 

жүргенімен, оның ғылыми анықтамасын айналысқа енгізген 

кісі -  А.Смирнов. Сонау отызыншы жылдарда жарық көрген 

эдеби  энциклопедияның  «Аударма»  мақаласында  ол  былай 

деген:  «Саймасай  аударма  деп  біз  автордың  оқырманға 

белгілі  бір  идеялық-эмоциялық  көркемдік  ықпал  ету  үшін 

барлық  ниетін  (ойластырылғандарын  да,  санадан  тыс 

жасағандарын  да)  автор  қолданған  бейнелілік,  бояулық, 

ырғақтық,  басқа да  құралдардың  бэрін  мүмкін  болғанынша 

(дэл  баламалар  немесе  көңілден  шығатындай  субституттар 

көмегімен)  сақтау  арқылы  жеткізетін  аударманы  атаймыз; 

бейнелілік құралдары  қалайда үмтылмай қоймайтын мақсат 

ретінде  емес,  жалпы  эсерге  қол  жеткізудің  қүралы  ретінде 

қаралуға  тиіс.  Әрине,  мүндайда,  мэтіннің  мәні  шамалылау 

тұстарын  таңдап,  бірдеңелерді  құрбандыққа  шалуға  да 

тура  келеді»  [132,  527  б.].  Сөйтіп,  эдеби  энциклопедияда 

саймасай  аудармада  мэтіннің  негізгі  күш  түсетін  тұстарын 

(доминанттарын) сақтау үшін белгілі бір тұстарда жоғалтуға 

көнбей  болмайтыны  айтылды.  Бүл  сол  кез  үшін  теорнялық 

тұрғыдан  үлкен  ілгерілеу  еді.  Расында  да,  аудармашының, 

эсіресе, поэзия аудармашысыньщ міндеті сөзді көшіру емес,

тіпті  түпнүсқаның  көркемдік  құнды  қасиеттерш  қалпына 

келтіру де емес, сол түпнүсқа оқырманына еткен эсерді жаңа 

оқырманга жеткізу екендігі белгілі ғой.  Негізінде, осындайда 

«эквивалента» сөзінің эу бастағы латындық этимонын  еске 

түсіріп  қойған  да  артық  емес:  «эквивалентті» — «күші  тең» 

деген  сөз.  Яғни,  аудармашы  шығарманың  окырманға  эсер 

күшін  тең  сақтауға  үмтылуы  керек.  Сайма-сай  аударманың 

барабар  (адекватты)  аудармадан  негізгі  айырмашылығы  да 

түпкі  нәтижеге  бағдар  ұстайтындығында.  «В  отличие  от 

адекватности эквивалентность ориентирована на результат»

-  Л .Нелюбиннің «Тәржіметану түсіндірме сөздігінде» осылай

121

делінген.  Ғалымдар  сайма-сай  аударманьщ  денодаттық,

коннотациялық, 

мәтіндік-нормативтік, 

прагматикалық,

екенін  айтады,  солардың  бәрінің 

де  тірелер  жері  -   бір-біріне  теңдестірілген  бірліктердің 

мағыналық 

ортақтастығы. 

Сайма-сай 

аударманьщ 

жиырмасыншы 

ғасырда 

біржола 

орнығуына 

адамзат 

санасына  нақтылықтың  біржола  кірігуі  де  үлкен  себепкер

салада

ч >

талап

де өзіндік ықпалын тигізбей қоймады.

2.2.5. 

Барабар  аударма.  Барабар  аудармада  түпнұс- 

қаның  ерекшеліктері  мен  мазмүнын,  оның  тілдік  пішінін 

аударма  жасалатын  тілдің  құрылымын,  стилін,  лексикасы 

мен  грамматикасын  тілдің  мінсіздігімен  үйлестіре  отырып

ескеру  арқылы  дұрыс,  дәл  жэне  толық  беру  талап  етіледі

[133,  14 б.]. Кезінде И.Кашкин бастап, Г.Гачечиладзе қостап, 

барабар 

аударманьщ  анагұрлым  жетілдірілген  моделі 

ретінде  реалистік  аударма  қағидатын  үсынып,  қорғаған. 

Сол  термин  өзі  салган  беттен  басы  дауга  түскен.  Сейділ 

Талжанов  Мәскеуде  өткен  Бүкілодақтық  симпозиумда 

сөйлеген  сөзінде  былай  деген-ді:  «Г.Гачечиладзе  реалистік 

аударма  туралы  айтты.  Мен  оған  бір  сұрақ  қоймақшымын. 

Біздің  замандасымыз  А.Старостин  Сағдидің  «Гүлстанын» 

аударғаны  белгілі.  Сағдидің  реализмі  XIII  гасырға,  ал 

Старостиннің реализмі XX ғасырға тиесілі екені мәлім. Сонда 

Қай  реализмді  ұстанғанымыз  жөн?  Мен  осы  арасын  онша 

ұқпаиқалдьім. Пікір алысу барысында біз мұны да ескереміз 

деп  ойлаймын>>  [30,  112  б.].  Кашкин,  тіпті,  натуралистік, 

импрессионистік  жэне  реалистік  аударма  деп  бөлуге  дейін 

барған.  «Біздің  советтік  көркем  аудармамыз...  социалистік 

реализм  өнерінің  саласы  болып  табылатындықтан»  [32, 

333  б.],  әрине,  «реалистік  аударма»  аударма  атаулының 

шырқау шыңы саналғаны түсінікті гой. Дегенмен, бүл термин 

ғылыми  тұрғыдан  орныққан  жоқ,  осы  жұмыс  барысында 

біз 

қайта-қайта  сілтеме  жасап  отырған  Л.Нелюбин 

сөздігінде 

тіпті 

көрсетілмеген 

де. 

Н.Вильмонтгың 

реалистік деп  нақты  бір  әдісті  емес,  шыгарманың нақтылы- 

тарихи,  әлеуметтік  табиғатын  пп>інайы  қалпында  апіудың

мектебін  («реалистическая  школа  советского  перевода») 

атауды ұсынғаны бар  [134,42  б.].

«Бір  айта  кететін  нәрсе,  қазақ  әдебиетінің  жағдайында 

аударма жөніндегі біздің терминдеріміздің өзі де әлі ғылыми

122 

. 

р

түрғыдан  қалыптасып  болған  жоқ.  Қолданылып  жүрген 

атауларды кейде эр адам эр түрлі түсініп,  эр түрлі мағынада 

пайдаланады.  Айталық,  орыс  тілінде  аударманың  түрлерін 

«вольный»,  «свободный»,  «дословный»,  «буквальный», 

«точный»,  «адекватный»,  «реалистический»  деп  бөледі. 

Біз  де  осыған  қарап  «еркін  аударма»,  «созбе-соз  аударма», 

«дэл аударма», «балама аударма», «реалистік аударма» десіп 

жүрміз.  Бірақ  бұлардың  эр  қайсысының  мағьшалық  шегі

бұл сұрақка нақтылы жауап any

Мысалы

қолданып

кетепн ұнамсыз мысалдарды келтіре отырып сөилесек, бірде 

қазақшасы  жатық  келіп,  еркін  құйылып  отыратын  ұнамды 

мысадцарды айтқанда да қолданамыз. Аударма теориясының 

басқа  терминдері  жонінде  де  осындай  орнықпағандық 

элі  бар.  Бұл  да  аударма  жайьшдағы  ғылымның  жастығын 

сыпаттайтын  нэрсе  жэне  таяудағы  болашақтың  мықгап 

шұгылданатын  мэселесі» -  Әбен  Сатыбалдиевтің  «Рухани 

қазына»  кітабындағы  осы  айтылғаннан  біз  қазір  де  онша 

алыстап кете қойган жоқпыз.

Бізде  тэржіме  түрлерінің  ғылыми  жіктелісі  тұрмақ, 

олардың атаулары да элі дэл анықталмаған.

«Мы знаем о разных видах перевода:

1)  вольный перевод -  еркін аударма

2)  точный перевод -  дэл аударма

3) 

подстрочный перевод — сөзбе соз аударма

4)  перевод 

слово в слово -  пара-пар аударма

5) 

приблизительный перевод -  балама аударма».

Диссертациялардың 

бірінде 

осылай 

жазылган.

Тәржіменің  біз  курсивпен  корсеткен  үшінші,  төртінші,

ара 

түрлері қате тэржімел< 

Жазба  аударма  дэстүрінің

бүгінде

барабар (адекватты) аударма орныққан. Тағы да ұғымдардың 

қазакшалануына тоқталуға тура келеді. Бір мысал:  «Әлбетте 

(контекске  қарағанда  «эдетте»  деп  жазылуга  тиісті  — С.А.)

үш  түр

салада  өрбітіп  қарайтыны  белгілі.  Бұлар:  ері 

созбе-соз  аударма,  соның  (дұрысы  -  «сосын»  болар  -  С.А.) 

балама (адекватный) яки реалистік аударма. Созбе-соз аудару 

біздің  аударма  практикамызда  қазір  коп  кездесе  бермейтін,

123

тұрарлық

Л(1ву  • 

--------

r

 

ifpapm iiv 

С7Г1ІМСГЗ  де

өзексіз тур. Еркін аударма дегенде біздің аудармашыларымыз

қазақтыңжалпақтіліне салып, немесе шыгарма кейіпкерлерін

қазақыландырып  жіберетін  турге  де  пэлендей  көп  барып

жүрген жоқ. Біздщ аудармашыларымыздың көп қолданэтыны

-   оалама  аударма.  Балама 

_____

өтуге

кетуге

өтуге болмайтыны жэне бар», дейді  Нургазы Шэкеев.

ы  арада  тәржіме  анықтамаларына  арнайы  тоқталып 

өтуге, өз усыныстарымызды айтуга тура келеді.

«Вольный перевод» пен «буквальный перевод» I  «еркін 

аударма»  мен  «сөзбесөз  аударма».  Булардьщ  баягыдан

ы  ашық  Сан-саққа  жүгіртіп  жүргеніміз 

В 

«адекватный

перевод».  Осыган  «балама  аударма»  деген  тіркес  жиі 

колданылады.  Қаншалықты  дэл?  Қайта  қуру  басталып 

«альтернативные выборы» өте бастагалы ол үрдіс «баламалы 

саилау» аталды, қазір қым-қигаш өтіп жататын тендерлердегі 

таласушылар  да  -   «балама  үміткерлер».  Қазақша-орысша 

өздіктеріміз  де  «баламаны»  «эквивалент»,  «альтернатива» 

деп  алады.  2005  жылы  өңделіп,  толықтырьшып  үшінші  рет 

басылган  «Орысша-қазақша  сөздік»  «адекватный»  сөзін 

«  ара  ар,  теңбе-тең,  сэйкес,  дәлме-дәл,  сайма-сай»  деп

I

В

 балал.атьш 

беру угым дэлсіздігін

тугызады.  «Теңбе-тең, сэйкес, дэлме-дэл» сөздерінің дэлме-

дэл түсіп турмаганы талассыз.  «Теңбе-теңдік»  «равенство»

«тождество»  угымдарына  тартады,  ауцарма  теориясынан

оларга  да  орын  табылады.  «Сэйкес»  «соответствующий»

сөзіне жақын. «Дэлме-дэл» -  дэлме-дэл алсақ- «точь-в-точь» 

сэл  жұмсартсақ -  «точность».  «Ауцарманың дэлме-дэлдігі» 

деп  аирта  болады.  «Сайма-сай»  сөзі  «эквивалентный» 

«равный»,  «одинаковый»,  «идентичный»  дегенге  жақын’ 

Ьонда «адекватныйга» калганы -  «барабар».

Негізінде,  сайма-сай  жэне  барабар  ауцарма  угымдары

синонимге жақын тур. «Эквивалентгілік» жэне «адекваттык»

терминдері  латындық  бір  пішінге  aeque  -   тең,  бірдей 

сондаи  -   барып  тоқайласатын,  этимологиялық  жагынан 

оаиланысқан  сөздер екендігі коп жайды аңгартпай ма?

2.2.6. 

Жолма-жол ауцарма. «Біз буган дейін ауцарманьщ 

оесшші  түрі -  жолма жол  ауцарма туралы  сөз  еткен  жоқпыз. 

Ашығын аитқанда,  бул өзі  ауцарма да емес,  әйтсе де одақгас 

республикалардың  жэне  саны  аз  халықгардың  тілдерінен

аударуга маманданып алган бүгінгі  орыс тілді  аудаомашылап

124

үшік жолма жол аударма ауадай қажет. Жолма-жол аудармасыз 

олар  құмдағы  балықгай  тұншыгады,  аудармашы  болудан 

қалады.  Біздіңше,  жолма-жолдан  жасалған  аудармаларға 

сонша назар салудың қажеті де жоқ. Бұл аудармашының текті 

жұмысының  қадірін  кетіретін  нэрсе.  Әңгімеміздің  басына 

қайта оралайық»  [94,  18 6.] — бір ғылыми еңбекте жолма-жол 

аударма жайында осылай деумен  шектелген.  Ауцармашының 

тілді  еркін  білуі  сәтті  аударманың  жалғыз  шарты  емес. 

Өзіміз  бэрін  дерлік  орысшадан  аударғаннан  кейін  біле 

бермейміз, негізінде, жолма-жол аударма эсіресе поэзияда жиі 

қолданылады.  Ақындармен сөйлесіп байқасаңыз, орысшадан 

аударғанның  өзінде  алдымен  эр  жолды  іштей  аударып  алып, 

онан  кейін  барып  оның  поэтикалық  баламасын  іздейтінін 

айтады.  Осының  өзінде  жолма  жол  аударманың  белгілері 

тұрған  жоқ  па?  Сонда  жұрттың  бэрі  түпнұсқаны  өзі  оқыр 

еді, өзі пайымдар еді, өзі аударар еді, өзі ғылыми түсініктеме 

дайындайтын  еді.  Алайда,  өмірде  ондай  болмайды.  Қазірше 

ондай болмай түр деп алдарқаіудың керегі жоқ. Әлемде не көп, 

тіл  көп.  Аудармашылар  дайындау  ісін  қаншама  мемлекеттік 

деңгейге  шығарсақ  та,  барлық  тілден  аударатын  мамандар 

дайындау  мүмкін  емес.  Негізінде,  мамандар  дайындау  деген 

де жай  соз.  Кейінгі  40-50 жылдың  ішшде  Горький  атындағы 

эдебиет институтынан аудармашы мамандығын алып шыққан 

қаншама эдебиетші бар! Студент кезінің озінде Дулат Исабеков 

повесінің  аудармасын  «Юность»  журналына  жариялаған 

Ерлан Сатыбалдиев сияқты дарьш иелерін айтпасақ, солардың 

сэтті  аударма  жасағаны  некен-саяқ.  Бұл  -   мэселенің  бір 

жағы  ғана.  Екінші  жагы  — жолма-жол  аударманың  да  керек 

кездері  бар  екендігшде.  Керек  ғана  емес,  қажет  екендігінде. 

М.Гаспаров  «Жолма-жол  аударма  және  дэлдік  өлшемі»  атты 

мақаласында  [135,  Б.361-372]  аударма  дэлдігінің  өлшсмін 

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: