БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

ойлаймыз.  Оның  үстінде  өлеңнің  А.П.Кернге  арналғаны 

басы ашық нэрсе. 

• 

|

Алғашқы шумақтың түпнұсқасын келтірейік:

Я

 

помню 

чудное мгновенье:

Передо мной явилась ты,

Как мимолетное виденье,

Как гений чистой красоты.

Енді аудармаларга назар аударайық.

Есімде шіркін сол бір шақ:

Алдыма жайнап келіп ең,

Жарқ 

етіп шугылац 

нұрға 

ұқсап,

Жүзіңнен сәуле 

көріп 

ем.

Гали Орманов осылай аударган.

Шіркін-ай, өткен со бір сәт:

Ғайыптан маған жолықтың:

Көрініп кеткен түске ұсап,

Тэңіріндей 

әзіз 

көріктің.

Бұл -  Қуандық Шаңғытбаев.

2006 жылы жарияланган нұсқаларда мынандай:

Жадымда ғажап сол бір кез:

Алдымда тұрдың мүлтіксіз,

Елестей ғайып еткен тез,

Сұлулық тәңірі кіршіксіз.

Аударган -  Кәкімбек Салықов.

Ғажап сол бір сәт жадымда,

Алдымда тұрдың сен кенет.

Тәтті түс, елес, сагымдай 

Перизат 

коркің 

еркелеп.

Аударган -  Мейірбек Ақынбеков.

Ғажайып сол сәт элі есте:

Жарқ етіп шыктың алдымнан.

Періште ме, элде елес пе -  

Ай көркің мені таң қылган.

Аударган -  Фариза Оңгарсынова.

3

150

Бұл  шумақ  қай  тілге  аударылса  да  тәржімешіге 

үш  тіркес  қатты  сын  болады:  «чудное  мгновенье», 

«мимолетное  виденье»,  «гений  чистой  красоты».  Үшеуі 

де  поэзиялық  көркемдіктің  эталонындай,  қанатты  созге 

айналып  кеткен.  Ғ.Орманов  нұсқасында  олардың  бірін  де 

ұстап  қалудың  сәті  түспеген.  Қ.Шаңғытбаев  дэл  тапқан, 

мұнда  үш  теңеудің  үшеуі  де  бар.  Ә сіресе,  «гений  чистой 

красоты»  — «тәніріндей  эзіз  коріктің»  деп  әдемі  түскен. 

Кэкімбек Салықов нұсқасында «как мимолетное виденье» 

сүйсінтеді  -   «елестей  гайып  откен  тез».  Мейірбек 

Ақынбеков те үшінші жолды («Тэтті түс, елес, сагымдай») 

әдемі  шыгарган,  рас,  сэл  бояуы  қалыңдау.  Оның  есесіне 

ең  түйінді  жолды  («Перизат  көркің  еркелеп»)  жеңілдетіп 

жіберіпті. Еркелеуге элі ерте еді. Фариза Оңгарсынованың 

«Ай  көркің  мені  таң  қылган»  деп  алуында  қазақы

жарасымды еркіндік бар.

Былай  Караганда  Қуандық  Шаңгытбаев  ауцармасынан

кейін  осы  өлеңді  қолга  алу  қиын  сияқгы  көрінетін.

Ақынның:

Күндерім өтті бұлдырлап,

Мекен боп жапан, түнек дүз;

Көңілсіз, жарсыз, көз құрғап,

Өмірсіз, жарқын тілексіз.

Оянар көңілім жетті сэт:

Ғ айыптан тағы жолықтың,

Көрініп кеткен түске ұсап,

Тәңіріндей эзіз керіктің.

Кенелді көңіл, болды шат;

Өмір де, 

жарқын 

тілек те,

Қызық та, жас та, махаббат 

Оралды қайта жүрекке,

-  

дегені  тэнті  етпей  қоймайтын.  Әсіресе,  соңгы 

шумақтагы:  «И  сердце  бьется  в  упоенье,  /  И  для  него 

воскресли  вновь  / И  божество,  и  вдохновенье,  /  И  жизнь,  и 

слезы, и любовь» деген жолдар түп-түгел төгіліп жеткендей 

көрінетін.  Мейірбек  Ақынбеков  атақгы  аудармамен  бэйгеге 

батыл  түсіпті.  Біраз  жерінде  ұтылыпты,  ал  бірер  сәтінде

ұтып та шыгыпты.  Қарап көріңіз:

151

Шаттанды жұрек кемері,

Бзрі оған  кайта оралған.

Тәңірі де, жырдың кемелі,

Малаббаг, кез жас, өр арман.

«Шаттаңды жүрек кемері» can орысшалау, сәл жеңілдсу 

Т¥Р-  «Толғандай  жүрек  кемері»  десе  жатыгырақ  шығар 

ма  еді°  Әр  еәзді  санайтын.  эрі  санамаланатын  шумақта 

«Бәрі  оған  қайта  оралған»  деу  де  артықтау.  Ал  ұтқаны  не? 

Утканы  -  «божество.»  сөзінін түпкі  мэнін  ұстай  алғандығы. 

Акын  бұл  арада  кеудесіне  тоңірінің қайта оралғанын айтып 

тұр.  «Вдохновенье»  мына  контекстіде  жай  шабыт  емес,  ол 

көкірекке  қонған  жыр  да  емес,  ол  шынында  да  «жырдың 

кемелі».  «Жизнь»  сөзінің  «өр  арман»  дси  алынуына 

таласуға да болар, бірақ,  оны сол  кұйінде «өмір» 

дсй 

салуга

болмайтьшы  да  анық.  Кэкімбек  Салықовтьщ  ең  түйінді  екі 

жолды: 

П  ~ 

.

Ко 

і жасым 

және омірім,

Шабытым, тэңірім,  махаббат,

-  

ДСП 

алуы да қазіргі еркін сананыц жемісі 

Пушкин  шығармаларындағы  Қуран  сарындары  туралы 

жазганымызда [ 158, Б.З-18J «Пайғамбар» жырының Қалижан 

Бекхожин аударған  нұсқасын тілге тиек еткен едік.

Жан аңсары  сусагаида.

і алықтым мен меңіреу жонда,

Келді есрзфіл алты қанат 

Тоғысқан бір торап жолда.

Сауеаіымен жені і, жұмсак.

Жанарымды  қалды сыйпал;

Шошып қалган бүркітгей бір,

Алғыр козден  жарк етті нүр.

2006  жыпы  Фариза  Оңғарсынова  осы  влсцнің  жаца 

аудармасын үсынды. 

> 

м*,-, 

.

Рухым  кеуіп, жан семіп, 

шолейтге кслем шалдығьш -  

періштем сонда нәр сеуіп 

кезікті  маған -   жанды үміт.

Жанағанда оның саусағы, 

ашылды шайдай жанарым. 

Жүректе жанды жан шамы, 

дүниенің естіп бар энін:

Қ.Бекхожин  нұсқасында  алғашқы  екі  жол  («Духовной 

жаждою томим, / В пустыне мрачной я влачился») сіресіңкіреп 

шыққан.  Ф.Оңғарсынованың  аудармасында  («Рухым  кеуіп, 

жан  семіп,  /  шолейтге  келем  шалдығып»)  әрі  ішкі  ұйқас 

бар,  эрі  дэлдік  бар.  Қ.Бекхожин  заманында  «И  бога глас  ко 

мне воззвал» деген  ап-айқын жолдың өзі «Құдірет үні жетті 

сонда»  деп  алынатын.  Бүтінгі  күн  Фариза  Оңгарсыновага 

«Алланың үні естілді» дегізіп отыр.

Қайталай  аударуцың  қажеттілігі  уақыт  факторына  да 

байланысты.  Уақыт  тоздырмайтын  не  болушы  еді?  Тіпті 

тамаша деген тәржіменің өзі тілдік өзгерістерге байланысты 

ескіріп  қалуы  әбден  мүмкін.  «В.Г.Белинский  мақтаган, 

сахнада  Мочаловтай  артист  ойнаган,  Николай  Алексеевич 

Полевой  аударган 

Шекспирдің 

«Гамлетін»  де  орыс 

жұртшылыгы  қазір  ұмытып  кетті,  ойткені  «Гамлет»  одан 

кейін 30 рет аударылды гой. XIX гасырдың бірінші ширегінен 

бастап  орыс  әдебиеті  қаулап  ості.  Аудармага  козқарас  та, 

аударманың  әдеби-тілдік  нормалары  да  қалыптасып,  эр 

дэуірге сай құбылып, тол эдебиет сатысына сай осіп отырды» 

[16,  148  б.].  Өткен  гасырдың  жиырмасыншы,  отызыншы 

жылдарын былай қойганда, согыстан кейінгі кезеңнің озінде 

біздегі оқырманның бэрі бірдей орысшага агып тұрмаган-ды. 

Тэржіменің  агартушылық сипаты  алга  шыгып  кете  беретін. 

Аударма сапасына қойылатын талап та басқаша -  ең негізгісі 

дэлдік еді.  «Қазақстанда ол кезде ешқандай аударма мектебі 

болмады,  теорияның  өзі,  көркем  аударманың  қагидаттары 

қалыптастырылмаган,  тэжірибе,  дэстүр  жоқ  еді,  ұлттық 

эдебиеттің  өз  қазынасы  да  толыга  қоймаган  кез,  жұрттың 

орысша  білуі  де  мардымсыз,  ортаның  интеллектуалды 

эсер-ықпалы  болымсыз,  аударма  көбіне-көп  қаламгердің 

қабілет-қарымына, 

өресі 

жеткеніне 

қарай 

шамамен, 

түйсікпен  жасалатын,  қажет  кезде  қарай  қоятын  сан  түрлі 

сөздіктер,  анықтамалықтар,  түсініктемелер  табылмайтын, 

гылыми  кеңесшілер  болмайтын»  [159,  Б. 17-18].  Сондай 

жагдайда  Пушкиннің «Тұтқынын»  эуелде Т.Жароков  былай 

аударатын:

153

Торда отырмын, дымқыл сазды тас туман,

Мен еркі жоқ асыранды жас қыран.

Қанат қағып 

менің 

мұңды жолдасым,

Қанды ол шұқиды терезенің астынан.

Бұл  енді  қасаңдау  жатыр.  «Кровавую  пищу  клюет  под 

окном» деген жол тіпті созбе-соз сіресіп түскен.

1953  жылғы жинақта Ізтай Мәмбетов томендегідей етіп 

алган: 

.  В И В В В

Отьфмын дымқыл, күңгірт темір торда 

Бала бүркіт еріксіз өскен қолда,

Қанат қагып, қайғылы досым менің 

Терезеде шоқыйды қанды жемін.

«Мой  грустный товарищ»  деген  соз  орыс тілінде  жаны 

бардың  бэріне  айтыла  береді,  «қайгылы  досым  менің» 

қазақшага онша қабысып тұрган  жоқ.  Фариза  Оңгарсынова 

«Мой  грустный  товарищ,  махая  крылом»  дегенді  «Жас 

қыран,  о  да  мендей  жанарда  мұң»  деп  жөнімен  келтірген. 

Өкінішке орай, Ф.Оңгарсынова жасаган басқа бір аудармада 

(«Сібірге  хат»)  «қарындасы  үміт  қайгының»  деген  орысша 

ұгым кездесіп қалады. Бұл түпнүсқадагы «Несчастью верная 

сестра»  жолынан  шыгып  жатыр.  Пушкин  қайгы  бар  жерде 

үміт те  бар  дегенді  айтып  отыр,  «надежда»  женский  родқа 

жататындықтан  «сестра»  ретінде  алынган.  Аудармашы, 

бәлкім,  бір  жагынан  үміт  дегеннің  өзі  де  алдымен  әйел 

затымен  байланысты  ұгым  екенін  ескерген  болар,  эйтсе  де 

қазақ жырына соншалықты жатық жанаса қоймайды.

Қайталама  аударманы  уақыттың  оз  қажеттігі  тугызады 

дейміз. Сонымен бірге тэржіме онерінің таза шыгармашылық 

тұргыдагы  талабына  орай,  эдейі  жасалатын  қайталама 

аудармалар  да  болады.  Олар  аударма  өнерінің  кәсіби 

тұрғыдан  шыңцалуына,  тэржіметануга  нақты  ықпал  ете 

алуымен  де  багалы.  Соның  біздегі  бір  әдемі  үлгісі  кезінде 

«Жұлдыз»  журналы  ұйымдастырган  (1977,  №  2)  «Ахуалың 

қалай,  аударма?»  атты  тэржіме  мүшәйрасы.  Оган  қатысқан 

он  үш  ақынга  (Қасым  Тогұзақов,  Қуандық  Шаңгытбаев, 

Тәкен  Әлімқұлов,  Тоқаш  Бердияров,  Әбіраш  Жәмішев, 

Ғаббас 

Жүмабаев, 

Әділбек 

Абайділданов, 

Жұмекен 

Нәжімеденов,  Жүсіп  Қьщыров,  Сэкен  Иманасов,  Өтежан 

Нұргалиев,  Әубэкір  Нілібаев,  Аян  Нысанәлі)  Пушкиннің, 

Хафиздің, Неруданың бір-бір олеңі үсыньшып, аудармалары

154

олардың түсініктемелерімен қоса жарияланған. Біз алдымен 

А.С.Пушкнннің  «Я  пережил  свои  желанья»  деген  өлеңінің

аудармаларына тоқгалмақпыз.

Ақын  қолжазбасында  бұл  элегия  «Кавказ  тұтқыны» 

поэмасындагы  Тұтқын  зары  деп  көрсетілген.  Элегия 

композициялық 

тұрғыдан 

екіге 

бөлінеді, 

жалгыздық 

торлаган  жанның  толқыныс-тебіренісі  табигат  элеміндегі 

құбылыстармен  қоса-қабат  алынады  да,  мұның  өзі  өлеңнің 

философиялық тереңдігін арттыра түседі.

Он  үш  ақынның  ішінде,  оң  жамбасына  келмегендіктен 

шыгар,  Хафиз,  Неруда  өлеңдерін  аудармай  кеткендері  бар, 

бірақ Пушкин өлеңін аудармагандары жоқ.

Я

 пережил свои желанья,

Я разлюбил свои мечты; 

Остались мне одни страданья, 

Плоды сердечной пустоты.

Под бурями судьбы жестокой 

Увял цветущий мой венец -  

Живу печальный, одинокой,

И жду:  придет ли мой конец?

Так, поздним хладом пораженный 

Как бури слышен зимний свист, 

Один на ветке обнаженной 

Трепещет запоздалый лист!..

Эрине,  аударманың  бәрін  түгел  келтіріп,  салыстырып 

жатудың  жөні  жоқ.  Сондықтан  түйінделер  шумақтың

пмесімен тоқгалаиық.

Бейне ызғырық жырақта 

Түнерсе қазан тоңазып,

Үлып түрған атырап, 

Таянса боран дүрілдеп,

Жалғыз қалып бұтақта 

Жұрдай боп мендей тонаі

Дірілдеген жапьфақ!.. 

Жапырақ тұрар дірілдеп.

(Қ. Тогұзақов) 

(Қ. Шаңгытбаев)

Ысқырғанда қысқы боран,  Қысқы үскірік аласұрған,

Қусырылар кең атырап; 

Дауыл соғып тұр қатты.

Қу бүгақта сидаланған. 

Тұл бұтақта аяз сорған,

Желп-желп етер жалғыз 

Қу жапырақ дір қақты!..

жапырақ... 

(Т.Әлімқұлов) 

(Т.Бердияров)

155

Дэл осылай суық шалған, 

Ысқырып дауыл жұг аққан,

Қысқы боран қақырап, 

Үскірік сорған атырап.

Қу бұтақта ұмыт қалған 

Жалаңаш қалған бұтақта

Қалтырайды жапырақ. 

Қалтырар жалғыз жапырақ.

(Ғ.Жұмабаев) 

(Ә.Абайдіпданов)

Алғашқы суық жұтатқан 

Болдым ба боран жұтатқан

Жалауын алғаш қалтырап.  Жылуы қашқан атырап,

Қалатын өстіп бұтақга 

Жалаңаш қалған бұтаққа

Жалғыз, жетім жапырақ... 

Жабысқан жалғыз жапырақ

(Ж.Нәжімеденов) 

(Ө.Нұргалиев)

Дэл осылай жұтарында, 

Қыс ызғары түгап тағы,

Қысқы ызғардан атырап. 

Дауыл демі гүрілдейді.

Жалаң ағаш бұтағында 

Жалғыз-жадау бұтақтағы

Дірілдейтін жапырақ. 

Кешеу жапырақ дірілдейді.

(С.Иманасов) 

(А.Нысаналин)

Пушкиннің 

түйінді 

шумақтағы 

айтпағы 

табиғат 

суреті  еместігі  айқын.  Пушкин  «сидаланған  қу  бұтақта» 

(Т.Әлімқұлов)  дір-дір  қаққан  «жалғыз,  жетім  жапырақты» 

(Ж.Нэжімеденов)  өзінің  жадау  күйімен  астастырып  отыр. 

Қ.Шаңғытбаев  осыны  дәл  ұстаған:  «Жұрдай  боп  мендей 

тоналып»...  Ө.Нұргалиев  тіпті  эдемі тапқан:  «Болдым  ба...» 

Пушкин желп-желп  етіп  үзілгелі  тұрған жалғыз жапьфақты 

өзінің  халіне  ұқсатса,  қазақ  ақыны  лирикалық  кейіпкердің 

жайын жапырақ халіне жеткізеді. Ғажап!

Аудармашы  ақындар  назарына  ұсынылған  екінші  өлең

-  Хафиздікі.  Түпнұсқаны да, тэржімелерді де тұтас келтіріп 

жату  көп  орын  алатындықтан,  алғашқы  қос  жол  мен  оның 

аудармаларын  ұсынайық.  Бұл  арада  «түпнұсқа»  сөзі,  эрине, 

шартты.  Біздің  ақындарымыз  тәржімеден  тэржімелеп 

отыпған сон осылай айтамыз.  Шын түпшгска мынаү:

Агар он турки Шерози ба даст орад дили моро,

Ба холи хиндуяш бахшам Самарканду Бухороро.

Орысшасы:

Дам турчанке из Шираза Самарканд, а если надо -  

Бухару!  А в благодарность жажду родинки и взгляда.

156

Шираздан келген түріктің 

Сыланған сұлу қызына 

Самарканд тіпті Бұхарды 

Көрімдікке берер ем.

Ие қып бар мүлікке,

Дэмім менен тұзыма,

Үстіне сеуіп жұпарды 

Бет-бейнесін көрер ем.

(Қ. Тогұзақов)

Шираздағы түрік қыз сүйсе мендей бишараны,

Қияр едім меңіне Самарканд пен Бұхараны.

(Қ. Шаңгытбаев)

Мен Шираздың пәк сұлуым тәңіріме теңер ем,

Бір меңіне Самарканд пен Бұхараны берер ем. 

(Ә.Жәміиіев)

Түркі Шираз сұлуының бір мең, бір көз қарасына 

Самарқан мен қосып берем бүкіл 

Бұқар 

қаласын да. 

(ҒЖумабаев)

Шираздағы түрік қыз, жалғыз тамшы меңің үшін, 

жанарың үшін, жалын атқан тереңнен,

Самарқантты, тіпті керек болса, Бұхараны берем мен. 

(Ә.Абайділданов)

Түрік қызга берер ем Самарқандты, егер ол 

Бір жалт етіп қараса — Бұхарды да берер ем!

(Ж. Нэжімеденов)

Түрік қызы шираздық!  Бір сүю үшін меңіңнен 

Самарканд Бұқараны да берейін саған, тегін мен. 

(Ж.Қыдыров)

Шираздағы сұлу түрік аруының меңі үшін, 

Самарканд пен Бұхараны аямас ем тегі шын. 

(С.Иманасов)

Самарқан мен Бұхараны, Мұсаллының бағын да 

Саган берем, түрік қызы, сусақ болған шағымда.

(Ө. Нургалиев)

Е нді  аудармаларға кезек берейік.

157

Садаға болып Шираздың қас сұлуының мещнен,

Берер едім Самарканд пен Бұхараны тегін мен. 

(А.Нысаналин)

Журнал редакциясы ақындарға К.Липскеров аудармасын 

ұсынган. 

Бұл 

өлеңнің  С.Липкин  жасаған  тэржімесі 

мынандай: 

, 

^ і  ’

Когда красавицу Шираза своим кумиром изберу,

За родинку ее отдам я и Самарканд и Бухару...

Бұл жайга неге назар аударып отырмыз? Мэселе «турки 

Шерози» деген тіркесте. Мұның мэнісін түсіндіру үшін біздің 

тэжік әдебиетшісі Әбдусаттар Нуралиевпен сұхбатымыздың 

жазбасына  назар  салуга  тура  келеді  (Ол  сұхбат  жөнінде 

«Шаһнама»  аудармасына  қатысты  тұста  тағы  да  айтатын 

боламыз).

-  Осы тұста бір өкпе айтқалы отырмын... Мен жетпісінші 

жылдардың басында Госкино деген мекемеде жұмыс істеген 

едім,  сонда  бас  редакторымыз  Қалтай  Мұхамеджанов,  ол 

кісінің  экесі  дін  жолын  ұстаган,  ескілікті  кітаптарды  көп 

білген кісі, Хафиздің эйгілі газалын:

Агар он турки Шерози ба даст орад дили моро,

Ба холи хиндуяш бахшам Самарканду Бухороро,

-  деп айтып қойып отыратын. Мұның:

Шираздағы түркі аруын періштеге теңер ем,

Бір меңіне Самарканд пен Бұхараны берер ем,

—деген аудармасын да білетінбіз. Сіз кітабыңызда Хафиз 

бұл  жерде  сұлудың  ұлтын  айтып  тұрган  жоқ  дегендейге 

келтіріпсіз... 

.  ^ 

-у .л

-   Түсіндірейіи.  Ренжімеңіздер.  Хафиз  расында  да  сұлу 

қыздың  дэл  түркі  аруы  екенін  айтып  тұрган  жоқ.  Хафизде 

«турки  Шерози»,  орысша  айтсақ,  «ширазская  турчанка» 

деген  магынада.  Менің  мақсатым  Хафиз  жырлаган  арудың 

багасын  төмендету  емес,  қайта  көтеру.  Қалай  дейсіз  гой? 

Былай. Рудакиден бастап біздің ақындарымыздың бэрінде де 

түркі  аруы  деген  сөз  сол  қыздың ұлты  түркі  халықтарынан 

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: