БАҒдарламасы бойынша шыгарылды

Аудармашы ақындар — жыр жиһанкездері. Олар тәржіме 

туындылары  арқылы  бүрын  ашылмаған  аралдарды  ашады, 

кейде  тіпті  тұтас  құрлықтарды  алдымызға  алып  келуі  де 

эбден мүмкін.  Константин  Федин  былай дейді:  «Жас күнім- 

де  Қазақстан далаларында біраз уақыт болтаным, сол кездегі 

көшпелі қазақтарды талай көргенім бар. Алайда, тек Мұхтар 

Әуезов кана өзінің «Абайымен» менің қазақ халқы жөніндегі 

ұғым-тусінігімді тольіққанды ете алды, енді жаныма жақын 

даланың  қоңыр  желі  мен  хош  иісті  гүлдері  өзіммен  бірге 

тыныстайтын  сияқты,  мен  тіпті  қазақ  болып  кеткендеймін. 

Аударманың  арқасында  біздің  жан  дүниемізге  бір  элемнен 

кеиін  бір  әлем  көшіп  келіп  жатады».  М.ЛЛозинский  1936 

жылы  өткен  аудармашылардың  Бүкілодақтық  кеңесінде 

аудармашы-ақынның  міндетін  былай  айқындайды:  «Ол  өзі 

жасаған  аударма түпнүсқаның  өзіндей  эсер  етуіне,  жасаған 

аудармасы  түпнүсқамен  эстетикалық  тұргыдан  бірдей 

багалы  шыгуына ұмтылуга  тиіс.  Бұл үшін  оның  аудармасы 

ішкі  эстетикалық  құндылықты,  дара  қүндылықты  иеленуі 

керек.  Аударманың  өзін-өзі  танытып  тұратын  жақсы  өлең

* өн- Олар акынның өз поэзиясына қосылуы қажет»

L1

,у і

 6.J. Кереғар ой қисыны сияқты көрінгенімен, мынандай 

оеинені  де  қолдануга  болатын  сияқты:  аудармашы  өзін  өзі 

де аударады...  Бұл айтқанымыз эсіресе поэзия  аудармасына 

тікелеи  қатысты.  Қандай  өлең  қай  тілге  аударылса  да  сол 

арқылы  аудармашының  озі  де  аударылады...  Жаңылтпаш 

сиякты  осы  созге  ұқсас  ойды  француз  мүсіншісі  Бурдель 

оаяғыда-ақ  аитқан:  «Портрет  деген  қашанда  қосарланган

Оеине  болып  шыгады,  онда  суретшінің  бейнесі  де,  ол 

кескшдеген адамның бейнесі де қатар корінеді».

Бугінгі  нарық  тіліне  салып  сөйлесек,  әдебиетіміздің 

экспортқа  шыгуы  да,  эдебиетімізге  импорт  келуі  де  ең 

алдымен аудармашылардың қолында.

т .  Қарама-кайшылыққа  толы  онер  аудармашылық  деген. 

іпті  бір-бірімен  қиыспайтындай  міндеттер  қойылады  ғой: 

з °ны нагыз шыгармашылық тұлға дейміз, ол болса өзгенің 

мэтініне  маталады  да  тұрады,  біз  оған  қазақ  соз  өнерінің 

қазынасына қосылатын туынды бер дейміз, ол түпнұсқаныц 

ұлтгық орнегін  бейнелеуі керек, біз оған аудармаңды қазіргі 

оқырман  жатсынбайтындай болсын дейміз, ол түпнусқаның 

озіне  тэн  уақьіт  табын,  заман  таңбасын  сақтауға  тиіс... 

исы  міндетгердің  үдесінен  шығу  үшін  нагыз  аудармашы 

коп  ізденеді.  Бір  мысал.  Он  тоғызыншы  гасырдың  60-шы 

жылдарында  венгрдің  Карол  Берци  деген  аудармашысы

56

«Евгений  Онегинді»  қолға  алады.  Ол  өзі  немісшеге 

жүйрік  екен.  Орысша  білмегендіктен  немісше  нұсқасынан 

аудармаққа  бекінеді.  Қараса  -   немісше  аудармаға  көңілі 

толмайды.  Енді  Берци  не  істеген  деңіз?  Берци  орыс  тілін 

үйренуге  кіріскен.  Әбден  меңгеріп  алган.  Сонан  Пушкин 

мэтінін қайта аударуды бастайды. К.Берцидің аудармасының 

сәтгі  шыққанына  нақты  дәлел  —  ол  нұсқаның  Венгрияда 

23  рет  басылганы.  «Шет  тілден  аударылған  шығарманың 

жұртшылыққа кең танымалдыгы  сирек  кездеседі.  «Евгений 

Онегин»  аудармасының  жагдайы  басқаша  болып  шықты. 

Бұл  данышпан  туындыны  эрбір  венгрлік  біледі»,  дейді 

әдебиетші Алдар Комлош.

Тәржімеші 

тұлгасы 

оның 

еңбегінен 

көрінбей 

қоймайды.  Оның  қолга  алган  жұмысқа  жауапкершілігі, 

оқырман  алдындагы  қарыз  бен  парызга  адалдыгы,  өзі 

ауцаратын 

ақынга 

сүйіспеншілігі, 

дүниетанымы, 

ой 

өрісі,  зергерлігі  үлкен  іске  кірісер  кездегі  көңіл  күйінен 

де  танылып  тұрады.  «Иэ,  «Фаусты»  аудару  өте  қиын.  Ең 

алдымен,  ол — бүтін бір  өмір,  Гете  фантазиясының мұхиты. 

Ол мүхиттың  нагыз тереңінде жатқан маржан секілді ондагы 

сөздер  мен  ойлар.  Өзінің санқилы қайшылықтарымен  бүкіл 

бір  дэуір  суреттелетін  ұлы  шыгарма.  Осындай  туындының 

тілін меңгеру,  ондагы терең мазмүнын парасатты  пайымдау

— өз  толганыстарын  әлемге  паш  ету  үшін  ақын  қолданган 

сан  алуан  нақыш-өрнектерді  меңгеру,  сөйтіп  өз  ана 

тілінде  Гетедей тақталап, безендіріп, қүлпырту -  аудармашы 

үшін  арман  гой,  шіркін!»  —  Медеубай  Құрманов  «Гете 

фантазиясының  мұхитына»  сүңгірдің  алдында  осылайша

дүр сілкінеді [67, Б. 105-106].

Қыргыздың  айтулы  ақыны  Алықұл  Османов  Шота 

Руставелидің  «Жолбарыс  тонды  жиһанкез»  дастанына 

кірісерде  көп  ойланып,  көп  толганыпты.  Әдебиетші 

К.Артықбаев  ақынның  сол  түста:  «Мен  ержеттім,  еркекгің 

кемел  жасына  келдім.  Енді  мен  көзге  көрінетіндей  үлкен, 

елеулі  жүмыс  тындыруга  тиіспін.  Егер  мүны  жасай 

алмасам  онда  менің  Алықүл  болмаганым,  онда  менің 

ақын  болмаганым»,  деп  жазып,  іштей  ширыққанын 

айтады.  Осындай  ширыгудың  тагы  бір  мысалын  Әбен 

Сатыбалдиевтің «Рухани қазына»  кітабынан  көреміз.  Остап 

Вышня  күнделік  дэптеріне  былай  жазган  екен:  «Гогольдің 

«Ревизорын»  украин  тіліне  аударуым  керек.  Мақсат  сол 

гана!  «Ревизорды»  аударуга  батылым  барып  кірісердегідей

57

мен өзімді  ешуақытта да соншалықты дәрменсіз, соншалық 

мүшкіл  халде  сезіп  көрсемші!  Тек  эйтеуір  М.Ф.Рыльский 

редактор боп жәрдем ететін болғандықтан ғана бұл жұмысқа 

тәуекел етіп отырмын. Е, құдай, бармысың, элде жоқпысың! 

Осы бір еңбекті іс етіп шығуыма медет боп, жебей гөр мені, 

Жасаған!  Менің  шағын  ғана  творчестволық  бақшамдағы 

жұпар  иісі  аңқыған  раушан  гүлдей,  егінімдегі  калинадай, 

туған немерем Павлушаның көкшіл мөлдір көзіндей жаныма 

соншалық  жақын,  соншалық  сүйікті  осы  бір  мэңгілік 

комедияны  халқымыз  сезінетіндей,  сүйіп  оқитындай  етіп 

шығара алсам еді».

Осы  тұста  Ғафу  Қайырбековтің  Байрон  жинағына 

алғысозі  де  еске  түседі:  «Мен  бұл  еңбекті  қырық  жылда 

жазған  қырық  кітабымның  ішіндегі  өзінше  бөлек  бір  төбе 

шығармам  деп  есептеймін.  Әдетте,  жазушылар,  әсіресе 

ұлттың ұлы  ақындары  шығармаларын  әлдебіреулер  элдебір 

халықтың  тіліне  аударады-ау  деп  жазбаса  керек.  Байронға 

дейін,  яғни  қазірге  дейін,  мен  жоғарыда  айттым,  Пушкин, 

Лермонтов,  Некрасов,  Бунин,  Брюсов,  Блок,  Есениндердің 

коп  шығармаларын,  тіпті,  Петефи,  Мицкевич  секілді  Батые 

Европа  ақындарының  бірсыпырасын  аударып  келгенмін. 

Гомердің  «Одиссеясын»  да  орталап  қойғанмын.  Осьппна 

тэжірибем  бола тұра -   мына  жұмыстан  қорқа  соққанымды 

жасырмаймын.  Біреулердің:  «Жасың  келіп  қалды  ғой, 

байқасайшы»,  дегенін  де  естідім.  Енді,  міне,  аллаға  шүкір, 

бітірдім.  Төрелігін,  бағасын  оқушы  берер,  өте  қиналғаным 

да рас. Бар мүмкіндігінше өлеңнің түрін, өлшемін, ырғағын, 

эсіресе  бейнелі  сөздерін  айнытпай  сақгау  оңай  емес.  Одан 

соң аса биік рухын,  күш-қуатын,  ой тереңін,  қиял-сиқырын 

сақтау одан да қиын. Әрине, нағыз керегі соңғысы ғой. Мен 

екі жағын да алып жүруге күш салдым»  [68,  7 б.].  Осындай 

жауапкершілікпен  кіріскеннен  кейін  де  Ғафу  Қайырбеков 

жетпіс  жастың  жотасына  жақындаганда  Байронның  көлемі

10 мың жолдық жинағын аударып, ерен әдеби ерлік жасады.

Қарап  отырсақ,  прозаға  да,  поэзияға  да  дэл  аудармага 

қойылғандай  көп  талап  қойылмайды  екен.  Кезінде  «Жұл- 

дыз»  журналы  ұйымдастырған  мүшэйрада  [69,  184  б.] 

тәржімешіге қойылар талаптар  сол түстағы тэржіме туралы 

кітаптарға сүйене отырып, былай түйінделген:

а) 

Аударма түпнұсқаның эрбір сөзін дәлме-дэл жеткізуі 

тиіс. 

iWNI  ЩЩЩЙтаМИ р В

э) 

Аударма  түпнүсқасының  айтар  ойын  тап  басуы 

қажет.

58

б) Аударманың  өзі түпнұсқадай  эсерлі  болуға  керек.

в) Аудармадан  аударма  екендігі  сезілгендігі  де  жөн.

г) Аударманың түпнұсқа стилін бұрмалауга хақы жоқ.

д)  Аударма  тэржімашының  да  стилін  байқатқаны 

орынды.

е)  Аударма  түпнұсқа  авторының  көркем  дүниесіне 

айналуы қажет. 

\

ж)  Аударма  аудармашының  да  көркем  дүниесіне 

айналуы  қажет.

з)  Аудармада  аудармашы  тарапынан  аз-кем  қосуға,  не 

алып қалуға да жол берілуі керек.

и)  Аудармада аудармашының тарапынан  аз-кем  қосуға, 

не алып тастауга да жол бермеу керек.

к)  Поэзия  аудармасы  проза  тілінде  аударылуы  тиіс.

л)  Поэзия  аудармасы  өлеңдік  мазмүн  мен  олеңдік 

формада жүзеге асуы тиіс.

Былайша 

Караганда 

бірімен 

бірі 

шарпысып, 

қайшыласып  жататын  осы  талаптардың  бэрінің  де  орынды 

жері  бар.  Тэржімешіден  мол  білім  де,  эсерленгіш  коңіл  де 

талап  етіледі.  «Мен  Пушкиннің  «Бақшасарай  фонтаны», 

«Ағайынды  қарақшылар»  атты  поэмаларын  жэне  элденеше 

өлеңін  аудардым.  Неге  аудардым?  Біріншіден,  Пушкин 

орыс  эдебиетінің  атасы,  бірінші  үстазы.  Онымен  қазақ 

оқушысын  таныстыру  мен  үшін  үлкен  ғанибет.  Екінші, 

елуінші  жылдары  Москваның  Горький  атындағы  эдебиет 

институтында  оқығанда  Пушкин  творчествосы  жайында 

профессор  Бондидан  дэріс  тыңдап,  арнаулы  курс  өттім. 

Екінші  сөзбен  айтқанда,  Пушкин  творчествосының  бүге- 

шігесін  білдім.  Әр  поэманың,  эр  өлеңнің  туған  тарихы 

маган белгілі болғандықтан аударуға жеңілдік тиді. Үшінші, 

Пушкин жүрген жерлердің кобісінде болдым. Бұның өзі мені 

іштей тебірентгі», дейді Тәкен Әлімқрюв.

Аудармашы  жауапкершілігі  — бөлекше  жауапкершілік. 

Қай тақырыпқа сөйлесе де қазып айтатын Ғабит Мүсіреповтің 

аударма  өнері  туралы  пікірлері  де  қүнды.  «Классикалық 

шыгармамен істес болу үшін аудармашының жігер-күші мен 

сенім  серпінінің  жеткілікті  болғаны  қажет.  Оның  аударма 

үстінде  отырып,  өз  басының  даралығын  емес,  авгордың 

даналыгын  әйгілеуге  қүлшынганы  жөн»,  деген  ойы  қандай 

орынды  [70,  225  б.].  Сөз  зергерінің  мына  сөзіне  назар 

аударалықшы: «Пушкиннің қазатапқанына ерекше қайғырган 

Лермонтов  бүкіл  жер  жүзіне  естірте  қатты  айгайлады. 

«Ақын өлімі» деген олеңінде Пушкинді шын ерекше сүйген

59

адамның жан  созі,  жалынды  сөзі  болса,  аямай-ақ айтылган! 

Орыс  елі  кімінен  айырылғанын  айтқанда,  ақынның  көзінен 

жас, жүрегінен қан сорғалап тұрганы айқын-ақ емес пе!

А, сұм ұрпақ, құр  кокірек,

Алаяқтар жерді құртқан!

Ата-бабаң бір арам тек -  

Сұмдығымен даңқы шыққан!

Өлтірдіңдер!..  қара қанмен барлық залым,

Жуа алмассың!.. шая  алмассың,

Қасиетті ақын қанын!..».

Ғабит 

Мүсіреповтің 

«Орыстың 

ұлы 

ақыны 

М.Ю.Лермонтов» атты мақаласындағы  [71] осы жолдар ұлы 

орыс  ақынының ұлы  өлеңін  аударудың да үздік  үлгісіндей. 

«Қыз Жібек» пен «Ақан сері-Ақтоқтыдағы» ғажайып поэзия 

авторының  қолтаңбасы  айқын  танылып  тұрған  осынау 

тамаша  тәржіме  түпнұсқадағы  кернеген  ыза-кекті,  отты 

рухты  соншама  қуатты  жеткізуімен  қайран  қалдырады. 

«Ақын  өлімі»  өлеңінің  алғашқы  (қысқа  үзінді  болса  да) 

аудармасы  Мүсірепов  қолынан  шыққандығын,  1939  жылғы 

кітапта  [72]  бұл  өлең  аудармасы  берілмегендігін  атап  айту 

керек. 

•; 

г

- ' * , .•**'>««- ■

 « 1

Олжас  Сүлейменов  кітабының  аудармасы  туралы  пікір 

білдіргенде  Сағат  Әшімбаевтың:  «Бұл  аударма  кітаптың 

екінші авторы, яғни аудармашысы ақын Қадыр Мырзалиев» 

деп  жазатыны  [73,  590  б.]  бар.  Осы  соз  I  төлтума  мен 

телтума  табиғатын  дэл  таныған  түжырым.  Расында  да, 

аудармашы  өзін  болашақ  кітаптың  толық  құқылы  екінші 

авторы  сезінуге  тиіс.  Жүрсін  Ермановтың  аудармашыға 

қойылар  талапты  түпнұсқаның  «бояуын  көшірмей,  өрнегін 

ошірмей» жеткізу деп жазатыны да [74,  123 б.] жарасымды.

«Салыстыру 

пернесімен 

таныстыру», 

«Оқушыны 

тереңге  айдап  қиялын  байыту,  сезімін  ұстарту» — Жүсіпбек 

Аймауытовтың  «Аударма  туралы»  мақаласындағы  осы  соз 

тіркестері  әрбір  аудармашының  жадында  жүргені  жақсы. 

Серік  Қирабаевтың  коп  томдық  шыгармалар  жинагының 

4-ші  томында  кезінде  Жүсіпбек  Аймауытовтың  «Жас 

эскер»  олеңі  аудармасының  бәйгесіне  түскендегі  комиссия 

қорытындысы  келтірілген:  «Өлеңді  қүр  гана  аударып 

қоймай,  сөзіне  соз,  буынына  буын  келтірем  деп  кудаламай, 

оқыған  бір  қазақ жасының  шала сауаттысы  оңай түсінерлік

60

шын лазақтың өлеңіндей қылып жазуга шеберлік кіргізгені»

[750, 402 б.]. 

F

«Текстің  дэмін  алудың  төте  жолы  —  талмай  оқу», 

деген  Асқар  Сүлейменов  сөзі  алдымен  аудармашыларға 

айтылғандай  көрінеді.  Әрине,  аудармашының  түпнұсқаның 

тілін тамаша білгені жақсы-ақ. Әйтсе де ең негізгісі ол емес. 

Айналып  келгенде  бэрінен  бұрын  оның  суреткер  болғаны 

маңызды.  М.Салье  француз,  итальян,  неміс,  араб  тілдерін 

тамаша  білген.  Онымен  де  қоймай,  қазіргі  өзбек  тілін  ғана 

емес,  ескі  өзбекшені  де  игеріп  алған.  Ал  сонан  не  нәтиже

шыққан?  Салье  аударган  «Мың  бір  түнді»  қиналмай  оқу 

қиын.

Аударманың  сәтгі  шығуының  басты  шартгарының 

бірі  -  түпнұсқага  тәнтілік.  Бунин  аударуды  бастаған  сәтін 

былай  еске  алады:  «Мен  бірден-ақ  іске  кірісіп  кеттім, 

көп  ұзамай  қолға  алган  жұмысым  қызықтыра  жөнелді, 

өзінен-өзі  қуантатын  болды,  қиындыгымен,  түпнұсқадағы 

сүлулықты 

өз 

бойыма 

сіңіруге 

деген 

ұмтылыспен 

шабыттандырып  жіберді»  [76,  375  б.].  Міне,  аудармашы 

еңбегінің  қиындыгымен  қатар  қызығы  да  осында  — 

«түпнұсқадағы  сұлулықты  өз  бойына  сіңіруге»  мүмкіндік 

берелнінде. 

Аудармашының  өзі 

аударатын 

ақынның 

көңіл-күйін  өз  жанына  көшіріп  алардай  күйге  түсуін, 

онымен бірге сүйініп, бірге күйінуін де тәржіменің табысты 

шыгуының  тагы  бір  шарты  деп  қараса  жөн.  Замандастары 

«Гайаватаны»  аудару  барысында  Бунин  өзінің  өлең өрнегін 

жеріне  жеткізе  шыңдады  дегенді  айтады.  Бертінде,  өткен 

гасырдың  80-ші  жылдарында  Лев  Озеров  тіпті  Буниннен 

кейін  «Гайаватаны»  қайта  аударуга  тырысу  ешкімнің 

ойына  келмес  еді  деп  те  жазган.  Бунин  аудармасы  арқылы 

«Гайаватаның»  орыс  жеріндегі  танымалдылығы  Генри 

Лонгфелло  қолынан  шыққан  туындының  Американың 

өзіндегі  танымалдылыгынан  артып  кеткен  екен.  Бунин 

Октябрь  революциясынан  азар  да  безер  болып,  шетел 

асып,  талантты  туындыларының  багасы  Кеңес  Одагында 

кемсітіле  көрсетіліп  жүрген  кезде  де,  небір  солақай

сыншылардың  өзі  оның  аудармашылық  дарынын  жоққа 

шыгара алмаған.

Қазір  аудармашылар  «эквилинеарность»  (жол  сәйкес 

тігі),  «эквиметричность»  (уәзіннің,  өлшемнің  сәйкестігі), 

«эквиритмия»  (ыргақтың  сәйкестігі)  дегендерді  ұмыта  да 

бастаган  сыңайлы.  Ал  заманында  бұлар  өлең  аударуды

61

қолға  алған  адамның  төбесінен  төніп  тұратын  Дамокл 

селебесіндей  сезілетін. Сондай сәйкестіктерді сақтамагандар 

түпнұсқаға 

обал 

жасап 

жатқандай, 

білгенін 

істеп, 

классикалық  дүниені  бүлдіргелі  жүргендей  саналатын... 

Николай Гумилев озінің« Аудармашыныңтоғыз қағидасында» 

тіпті былай санамалайды: «Мыналар міндетті түрде сақталуы 

керек:  1)  жолдың  саны,  2)  ырғақ  пен  өлшем,  3)  ұйқастың 

реттесуі, 4) enjambement сипаты,  5) үйқастардың сипаты...»

-   осылай  кете  береді.  Н.Гумилев  мұны  символистердің 

бетімен лаққан  бағытына,  кімді  аударса да өзінің  мәнеріне 

салып,  эндеткізіп,  сызылтып  жіберетін  К.Бальмонттың 

аудармашылық  тэсіліне  қарсы  шыққандықтан  жазған. 

Түпнүсқаның тіл өрнегін ғана емес,  ақынның жалпы  стилін 

де  сақтау — аудармашыға қойылар талаптың бірі.

«Чуть-чуть» -  Лев  Толстой  өнердің бүкіл  сиқырын  осы 

сөзбен сипаттаған еді.  Өнер мен өнер еместің арасы кобіне- 

көп дәл осы болар-болмас айырмашылығымен айқындалады. 

Аударма  да  солай.  Бір  қарағанда  бэрі  орнында  тұрғандай, 

дәлдік  десеңіз  дэлдік,  эрлік  десеңіз  эрлік  бар  сияқты. 

Дегенмен,  бірдеңе  жетпейтінін  сезесіз.  Түпнүсқадағыдай 

төгіліп  түрмағанын,  қүйылып  келмегенін  коресіз.  Нашар 

аударманың  бірінші  белгісі -  Толстой айтатын  «чуть-чуть». 

Былай  Караганда  бәрі  бар  сияқгы,  бэрі  орнында  сияқты,

олшемі  келіп  тұр,  үиқасы  келіп  тұр,  теңеуі  сақталып  тұр, 

эпитеті  қалпында,  не  керек,  поэзиядан  басқаның  бэрі  бар!.. 

Жалпы,  өнерде  бэрі  сол  «чуть-чутьқа»  тіреледі.  Тамаша 

аударма  мен  ортақол  тәржіменің  арасында  да  аспан  мен 

жердей айырмашылық бола бермейді.

Аудару  үшін  зерттейтін  еді,  зерттеу  үшін  аударатын 

еді  —  ірі  суреткер,  көрнекті  ғалым  Иван  Кашкинді 

замандастары 

осылай  сипаттайды. 

Иван  Кашкиннің 

«Перевод и реализм» аталган мақаласында аудармашы үшін 

теорияның  қандайлық  мэні  бар  екендігі  жақсы  айтылған. 

«Теорияға 

арқа 

сүйемейтін, 

принципті 

мэселелерге 

қызығушылық танытпайтын аудармашы кәсіпкер ғана, оның 

кейде  тамаша  шебер  болуы  да  мүмкін,  бірақ,  ол  көбіне- 

коп  өзінің  талантының  арқасында  кездейсоқ  жетістіктерге 

қол  жеткізіп жататын, сонымен бірге ауық-ауық олқылыққа 

бой  үратын,  тіпті  сәтсіздікке  ұшырап  тұратын,  өз  бетінше 

жападан жалғыз жүрген жалқы шебер» [77,452 б.].

Максим  Рыльскийді  мысалға  алайық.  Пушкиннен 

«Евгений  Онегинді»,  «Мыс  салт  аттыны»  жэне  басқа

62

туындыларды,  Мицкевичтен  «Пан  Тадеуиггі»,  «Конрад 

Валлелродты»,  ақынның  лирикасын,  Вольтердің  «Орлеан 

қызын»,  Буалоның  «Өлең  өнерін»,  Дантенің  «Құдіретті 

комедиясын»,  «Серб  халқының  эпикалық  жырларын», 

Шекспирдің  «Король  Лирі»  мен  «Он  екінші  түнін», 

Корнельдің  «Сид»,  Мольердің  «Мизантроп»,  Гюгоның 

«Еріккен  король»  сияқты  шығармаларын,  Верлен  мен 

Маллармені,  Гете  мен  Гейнені,  Крылов  пен  Грибоедовті, 

Лермонтов  пен  Тютчевті,  Некрасов  пен  Ершовты,  Брюсов 

пен Блокты, Словацкий мен Тетмайерді, Тувим мен Стаффты, 

Неруда  мен  Врхлицкийді,  Саят-Нова  мен  Церетелиді 

аударган.  Оз  замандастарынан  Прокофьев  пен  Светловты, 

Тихонов  пен  Ушаковты,  Янка  Купала  мен  Якуб  К а п а е т ’ 

Бровка  мен  Кулешовты,  Исаакян  мен  Чаренцті,  Леонидзе 

мен Чикованиді, Айни  мен Лахутиді украинша сойлеткен... 

Прозалық  аудармалары  өзінше  тұрған  тұтас  тау...  Жалпы, 

Рыльскийдің аудармашылық мұрасы отыз ұлттық эдебиетті, 

екі  жүзден  астам  авторды  қамтиды  екен.  Микола Зеровтың 

Рыльскийдің  есімінен  (Максим)  шығарып,  poeta  maximus 

деп эзілдейтіні бекер емес. М.Рыльскийдің өзіне қояр талабы 

өмір  бойы  бір  төмендеп  көрмеген.  1949  жылы  поляк  ПЕН- 

клубының, келесі,  1950 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығын 

алған  «Пан  Тадеуштің»  аудармасын  алтыншы  басылымға 

дайындау кезінде,  1963  жылғы 23  қазанда  былай  жазыптыі 

«Жаңа  басылым  үшін  «Пан  Тадеуштің»  тәржімесін  үстінен 

қарап,  әр  жер-эр  жерін  түзете  отырып,  мен  мынаны 

ойладым.  егер қазір ғайыптан тайып жас  күнім қайта келсе 

мына  жүмысты  басынан  бастап,  жаңадан  жазып  шыгар 

едім».  Әйтсе^  де  айықпас  дертке  шалдыққанын  білетін 

ақын.  «Ондай  ғажайыптар  болмайды  ғой.  Сонымен,  өз 

аудармамды қолымнан келгенше жөндеп, жонып оқырманға 

ұзатып  саламын», деп  сөзін түйеді.  Мүны  тэптіштеп  айтып 

отырғандағы  мақсатымыз  — аудармашылық  өнерге  оқтын- 

оқтын  соғып  кететін,  оған  өз  өлеңінің  ара-арасында  табыс 

тауып  тастайтын  қосымша  олжа  көзіндей  қарайтындардан 

ірі тәржімешілер шыгуы сирек екенін көрсету.

Мұндай  өнімділік  бізде  көп  кездесе  қоймайды.

Аудармашылықпен 

ұдайы 

айналысқан 

Қуандық

Шаңғытбаев  Омар  һайям,  Сағди,  Хафиз,  Наапет  Кучак, 

Роберт  Бернс,  Пушкин,  Хо  Ши  Мин,  Леопольд  Седар 

Сенгор,  Мұса  Жэлип,  Миртемир,  Фаиз  Ахмад  Фаиз, 

Леонид  Кривощеков,  Хизмет  Абдуллин,  Надир  Надирпур

63

жырларын  қазақша  төгілтіп  түсірген.  Кейінгі  буыннан 

бұл  істе  бөлек  көзге  түсетін  Жарасқан  Әбдірашев  еді. 

Жарасқанның  аудармашылық  таланты  элі  де  өз  бағасын 

алған  жоқ.  Қай  елдің  қай  ақынын  алса  да  ең  алдымен  сол 

ұлт  поэзиясына  тэн  өлең  құрылысын  дэлме-дәл  сактауга 

ұмтылатын  тәржімешінің  балалар  поэзиясын  аударуының 

өзі  тэнті  етеді.  Корней  Чуковский  мен  Агния  Барто 

өлеңдерін Жарасқан тәржімесінде оқыған бала  қазақ тілінің 

эуезділігіне  қайран  қалмай  қоймас.  Ақынның  тэржіме 

таңдаудағы  талғампаздығы  да  басқаша  болатын.  Жарасқан 

туралы  Қадыр  Мырза  Әли  айтқан:  «Ол  жазса  қолынан 

келгенше  мәңгілікке,  қайта  айналып  соқпайтындай  етіп 

жазуға  әрекет  етеді»,  деген  сөз  оның  қолынан  шыққан

тамаша тәржімелерге де қатысты.

Жазушы  мен  аудармашының  айырмашылығы  жөнінде 

Альфред  Курелла  былай  дейді:  «Аудармашы  бір  жагынан 

жазушыдан  кем  согып,  екінші  жагынан  жазушыдан  артық 

түсіп  жатады.  Жазушыдан  кем  согып  жататыны  -   мұның 

озі,  меніңше,  біз  ұстанатын  негізгі  тезистердің  б і р і о л  

қызметші  және  өзін  түпнұсқа  авторының  қызметшісімін 

деп білуге тиіс.  Аудармашы дербес идеядан бас тартады,  ол 

өзгенің  ой-ниетіне  багынады.  Осынысы  оны  автор дан  бір 

саты төменге қояды.  Жазушыдан артық түсіп жататынының 

себебі  көп.  Біріншіден,  аудармашы  әрқилы  жазушыларды 

аударады,  бұл  әрқилы  мазмұнмен,  әрқилы  материалмен, 

эркилы дәуірмен, әрқилы дүниетаныммен, эрқилы стильмен 

істес болады деген сөз. Томас Манның аты — Томас Манн. Ол 

Томас Манн сияқты жазады, Томас Манның жанына жагатын 

материал  таңдайды.  Ал  сол  Томас  Маннды  да,  Генрих 

Маннды да,  мүмкін  Фединді де  аударатын  адам — ондайлар 

да бар гой — біресе Томас Манн, біресе Генрих Манн, біресе 

Федин  болуга тиіс.  Өйткені,  авторды  шын  мэнінде түсініп, 

толық  күйінде  жеткізе  білу  аудармашы  оның  жанының  бір 

бөлшегіне айналып  кеткенде гана мүмкін нэрсе.  Екіншіден, 

аудармашы  — әрқилы  мәдениеттердің  арасындагы  дәнекер 

тұлга.  Томас  Маннан  мен  оның  неміс  жазушысы  болганын 

гана  талап  етемін.  Арагонның  аудармашысынан  оның 

Арагонга айналганын, ягни  француз  қаламгерінің бүкіл  кең

қүлаштылыгы мен тереңдіпн түсінгенін талап етемін. ырақ, 

сонымен қатар аудармашы немістің тіл материалының бүкіл 

байлыгын  неміс  кітабын  жасап  шыгатындай  игерген  неміс 

жазушысы  да  болуга  тиіс.  Демек,  аудармашы  оз  бойына

64

қос  мәдениетті  қатар  сщіруі  керек.  Осылайша,  мен  одан 

аудармашы дан  талап  еткеннен  де  көбірек  талап  етемін. 

Үшіншіден,  аудармашы  мен  жазушының  арасындағы 

айырмашылық  қаламгердің  бүкіл  шығармашылық  еңбекті 

өзінің түйсігі мен шабытына арқа сүйеп атқаратындығында. 

Өзі бейнелі түрде қабылдаған болмысты ой қисыны жағынан 

електен  өткізу  жазушы  өзі  шығармашылыққа  кіріскенге 

дейінгі кезеңце өтеді, ал ойын қағазға түсіру барысында бұл 

екінші  қатарға ысырылып кетеді -  оның санадан тыс  күйде 

өтіп  жататын  мысалдарын  да  білеміз.  Ал  аудармашы  бір 

мезгілде талдау жасауға эрі ой елегінен өткізуге тиіс, ол бір 

бойында ғалым мен суреткерді тогыстыратын тұлға».

«Аудармашы  әйтеуір  қолға  түскен  мэтінді  өз  тілінде 

сөйлете  салмайды,  ол  жанды  туындының  рухын  аударады,

оны  өзге  тщде  сөилеуге  үиретеді,  мұның  оэрін  өнердщ 

жалпыға ортақ тілінде жеткізеді, ал бұл дегеніміз -  жүректің 

тілі.  Демек,  аудармашы  өзі  аударатын  адамның  жүрегі 

мен  жанын  жақын  сезінуге,  толық  білуге  тиіс»  (Шыңғыс 

Айтматов).  Кез  келген  дүниені  аудара  беруге  тілдің  өзі  де 

көнбейді. Екінші жағынан, аударылуды қаламайтын өлеңдер 

де болады. Итальян ақыны Маргерита Гвндаччидің шағын бір 

мақаласы  «Менің  аударғанымды  аңсап  тұрмаған  өлеңдерді 

аудармау керек» деп аталатыны сондықтан шығар.

Кейінгі  кезде  аударма  жасаушылардың  тіл  білуі 

тым  алдыңгы  қатарға  шығып  бара  жатқандай.  Әрине, 

ауцармашының шет тілді білгені, қай әдебиетке, қай жанрға 

салса  да  тайпала  басып  жөнелгені  жақсы-ақ.  Бірақ  өмірде

ондай болабермейді. Біз аудармашығақойылатынталаптарды

айтқанда  оның  ең  алдымен  өзінің  туған  тілін  қалтқысыз 

меңгеруін  ойга аламыз.  Өзге тілдегі  шығармаларды  жолма- 

жол аударма арқылы да еркін аударып кету мүмкін, бірақ ана 

тілінде көркем  сөзді  алақанда ойнатпайынша жөнді  ештеңе 

шықпайтыны  анық.  Шет  тілдерден  газет-журналдарға 

ауық-ауық  жарияланып  түратын  аудармалардың  талайы 

қазақы  тілге  қабыса  қоймайды.  Негізінде  болашақта  ондай 

мамандардың  мүмкіндігін  алдымен  жолма-жол  аудармаға

пайдалану қажет сияқты.

Аудармашылармен  тілдесе  қалсаңыз  көбі  алдымен

түйсікке  сүйенетінін  айтысып  жатады.  Шынтуайтында 

тэржіме  теориясы  мен  практикасының  арасында  тыгыз 

байланыс  бар.  Теория  білім  береді,  білік  береді,  дағды 

береді.  Кез  келген  тэржіме  алға  қойылған  міндетті  шешу

5-2915

65

жолын  іздестірумен  байланысты.  Әрбір  аудармашы  (эрине, 

егер  ол  кэдімгі  малтабар  болмаса)  тәржімеге  кірісердің 

алдында өзі қолға алған автордың басқа да шығармаларымен, 

оның  өмірбаянымен  танысады,  аударатын  туындысының 

интонациялық 

жэне 

стилистикалық 

ерекшеліктерін 

игеруге,  синтаксистік  құрылымдарының  сипатын  зерттеуге 

тырысады,  екі  тілдің  бейнелік  құралдарын  айқынырақ 

ашуға  көмектесетін  түсіндірме  сөздіктермен  қаруланады. 

Мұның  бэріне  белгілі  бір  дәрежеде  ғьшыми  көзқарас 

керек.  Корней  Чуковский:  «Тәржімешіге  жалгыз  талант 

жеткіліксіз:  ол  өз  өнерінің  қағидаттарын теориялық түргы- 

дан  орнықтырып  алуға тиіс.  Мәдениеті  кемшін талант  иесі 

өзінің нэзік талғамын тәрбиелемесе неше түрлі сұмдықтарға 

соқтыруы мүмісін».  Чуковский аударма өнерін игерем деген 

адам тым құрығанда мына жайлардан хабардар болуы керек 

деп  санаган:  1)  фонетика  мен  ырғақ;  2)  стиль;  3)  сөздік;  4) 

синтаксис; 5) мэтіндік дәлдік; 6) фразеология мен идиомалар. 

А.Қүлсариеваның:  «Аудармашы  кім  дегенге  келсек,  ол  -  

гылыми  тәжірибесі  мол,  лингвистика  жөнінде  хабары  бар, 

аударылатын  жэне  аударатын  тілді  жетік  меңгерген  адам 

эрі  басқа  ұлт  мәдениетінің  концептосферасын  (ұгымдар 

«кеңістігін»)  бір  кісідей  білетін  мәдени  дэнекер  деп  айтар 

едік. Аудармашы — өз ұлты мен өзге ұлттың ерекшелігін қоса 

қарастыра алатын мүмкіншілігі бар, эрі соны жазып жеткізе 

алатын  шығармашылық  таланты  бар  адам»  [78]  деген  ойы 

да  көкейге  қонады.  Бізге  салса  нагыз  аудармашы  эрі  ақын, 

эрі зерттеуші,  эрі тілші, эрі әдебиеттанушы, эрі стилист, эрі 

талдамашы,  әрі  тарихшы  болуы  керек  деген  талаптың  да 

түк  артықтыгы  жоқ.  Өзіне  өзі  талап  қойгыш  талант  Жүсіц 

Қыдыровтың:  «Пушкинді  аударуга  озімді  мүлде  дайын 

емеспін  деп  есептеймін.  Ол  үшін  элі  бес  жыл  не  он  жыл 

керек  шыгар.  Қолымнан  келмейтіндей  болса,  асыл  дүниені 

жасытуга  зауқым  жоқ.  Пушкин  өлеңін  басқа  тілге  түсіру 

батылдықпен  қатар,  үлкен  парасатты,  білімділікті,  зор 

шеберлікті қажет етеді. Пушкин өлеңдері сырттай қарапайым, 

оңай көрінгенімен  аударуга келгенде иірімі көп, мінезі  асау, 

тарпаң.  Алыстан  аласа  көрінетін  шыңдай  алдамшы.  Үлы 

ақын поэзиясы жөнсіз козсіздікті, үрыншақтықты, омырауга 

салуды көтермейді», деуінде коп мэн бар. «Әрі түпнұсқаның 

бүкіл  қадір-қасиетін  сақтау,  эрі  оны  қазақ  тілінде  тігісін 

бщдірмей  жатық  сөйлету  -   барынша  қиын  шаруа.  Мәселе 

аударма  өлеңді  белгілі  бір  тілде  оқитын  адамдардың

66

ұгымына  жақындатуда  ғана  емес,  мэселе  оелгілі  оір  тілде 

жазылған  жақсы жырдың табиғатына жақындай білуде де», 

дейді  Қадыр  Мырза  Әли.  Өзіңе  жақындату  үшін  алдымен 

өзің  жақындап  алуың  керек.  Ақын  бұл  ойын  өлеңге  де 

түсірген:

,  Сұлулық деген 

жүктеу/скачать 26,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: