БАҒдарламасы бойынша шыгарылды
Пэк болып тудық — өмір ластады
жүктеу/скачать 26,87 Mb. Pdf көрінісі
|
Пэк болып тудық — өмір ластады, Шат болып тудық — өмір гүл ашпады. Қан жылап өткен жүрек ақырында Жалғанның жалғандығын растады. Бұл — Арғынбай Бекбосын аудармасы. Тіней Оразайдың Мұртазасының Файзолласы жасаган аудармалар түпнұсқаға мейлінше жақындығымен, ғылыми дәлдігімен құнды. Кітаптағы рубаилардың (рубаяттардың) әр бетке жеке-жеке, қатарынан төрт тілде (парсы, қазақ, өзбек, орыс) берілуі де құптарлық. Жалпы, болашақта аудармалардың ғылыми басылымдары осылай жарық көргені жақсы.
Қуандық Шаңғытбаев нұсқасында бұл шумақ былай: Жас та өтер, бірте-бірте кәрі де өтер, Баянсыз бұл жалғанның бэрі бекер, Жаһанда мәңгі жасар жан жоқ, сірә, Кетеміз, кетгі, келер, тагы кетер. Соңгы жолда өзбекше нұсқадағыдай тавтологиялық экспрессия орынды сақталган. Омар Һайям рубаилары алдағы кезде тагы да аударылмай қоймайды. Алпысыншы жылдардағы Қуандық 365
аудармасынан кейін бұл төрттағандардың тәржімесіне ешкімнің тәуекелі тұрмайтындай көрінетін. Жоқ, кейінгі аудармалардың да назар аударарлық тұстары бар. Парсы тілінен жолма-жол, ғылыми түсініктемелері жасалған аудармалар дайындалған кезде қазақ ақындары Шығыстың ұлы шайыры шығармаларының ажарын аша түсетін тәржімелерді дүниеге экелуі әбден мүмкін. Ғылыми аударма дегеннен шығады, Ресейде Құранның поэтикалық тэржімесінің бірнеше нүсқасы жасалғанын ескерсек, бізде бұл орайда да атқарар іс көп екенін көреміз. Мақсат Тәж-Мұрат Ғұмар Қараштың өмірі мен шығармашылығы туралы
зерттеуінде: «Оның
«Бала тұлпарда» хадис нобайын өлеңмен аударуы Қараштың Құран поэзиясымен эсерленгеніне даусыз дэлел» [254, 340 б.] деген. Қазақгың өлең аудармасы - ұлан-ғайыр, таусылмас тақырып. Классиктердің өзі бізде көл-көсір тэржімеленген. Олардың бэрін қамту мүмкін де емес, шарт та емес. Сондықган алда сөз ететін ақындар аудармаларынан кей тұста бірер өлеңмен ғана шектеліп тұруға мэжбүрміз. 2.6.2.
М аяковский. Қазақ аудармасының асылдығын сынға сапған ақындардың бірі де бірегейі - Маяковский. Оның қазақ поэзиясына эсер-ықпалы жөнінде жеткілікті жазылған. Солардың арасында ақындарымыз революция жыршысынан пішін, екпін, ырғақ жөнінде де көп үйренді делінеді. Ол рас. Маяковский «басқышы» үлгісімен дүниеге келген олеңцердің қазақ поэзиясын ырғақжағынан ысылдыра түскені талассыз. Сонымен бірге оның өлеңдерін аудару проблемасы негізінен алғанда шешілмегенін де айтуға тура келеді. Бұл жерде негізгі мэселе силлабикалық жыр мен тоникалық жырдың ара жігінде жатыр.
366
Жөңкіліп көкте қалың бұлт, Түнерді нөсер сорғалап. Жұмысқа келген жатыр жұрт Көне арбаға қорғалап... түрінде жазсаңыз кэдімгі өз өлеңі болады да шығады. Т.Әлімқұлов ондай ауцармаларды «ішкі гармониядан, ішкі динамикадан тумаған сыртқы пішін» деп дэл сипаггаған еді. Мне наплевать на бронзы многопудье, Мне наплевать на мраморную слизь. Сочтемся славою, - ведь мы свои же люди, — Пускай нам общим памятником будет Построенный в боях Социализм. Тайыр Жароков аудармасы мынандай: Пысқырмаймын қолаға қыруар батпан, Пысқырмаймын мраморга жылтыратқан, Бөлісерміз даңқты біз-өзіміз Бәрімізге ескерткіш - болсын ортақ — Социализм — Майданда біз орнатқан. Мұнда Маяковский рухы бар, екпіні бар, тілі де әжептәуір жатық. Әжептэуір жатық демекші, Маяковский өлеңдерінің өте бір жатық шыққандары некен-саяқ. Адмиралдық сілімтірік - пан мен барон, аласұрған. Түрлі он алты жақтан шығып, Т өніп бізге торын құрған. 367
Француздық - зеңбірегі, Ал танкісі - ағылшындық. Ақ папаша — Антанталық. Жасақ құрған жан ұшырып. (Аударған - Қалижан Бекхожин). Аудармалардың дені осындай болып келеді. Негізгі себеп — Маяковский интонациясын дұрыс ұстай алмау. Интонация дэл табылған тұстарда: Чуть ночь превратится в рассвет, вижу каждый день я: Кто в глав, Кто в ком, Кто в полит, Кто в просвет, расходится народ в учрежденья, - деген сияқты шумақтарды Қасым Аманжоловтай шеберлер: ' ' ' - ; ,
, . ' Ш Түн ауысып, таңға айналса болды тек, Күнде корем: жөңкілген жұрт лек те лек, Басқармага, Комитетке, Полит пенен Просветке Ағылған жұрт қызметке, - деп шашпай-төкпей, шымыр шыгара алды. 2.6.3.Твардовский. Қазақ поэзиясының жиі көңіл бөлген ақындарының бірі — А.Твардовский. «Жерұйық» поэмасында орта шаруаның өкілі Никита Моргунок колхозға кіруден қашып, Жерұйықты (Страна Муравия) іздейді, өзінше былай елестетеді: Айдағаның алдыңда, Шырт түкіріп алшаң бас. Құдық әзір малыңа. Ешкім ақы, ақша алмас.
Қысы-жазы ол елде Ү йрек жүзер көлінде. Коммуна, колхоз дегенді Білмейді олар, тегінде! Шаруа деген еркін жұрт, Тастайды елді қарық қып. Уа, Жерұйық, Жерұйық, Жақсы елсің-ау, жарықтық! Ғафу Қайырбеков аудармасындағы осы жолдарды орысшасымен салыстырғанда сөзінің жатықтығына бір сүйсінсеңіз, мэтіннің дэлдігіне тағы сүйсінесіз. Твардовский жьфларын кейінгі кезде
Үлықбек Есдәулет те аударып көрді. Үлықбек ақын өлеңдеріндегі қарапайымдылықтың ар жағынан шумақты кернеп тұратын ыргақ қуатын әдемі ұстай алған. Бөленіп мүкке бұйықты, Тереңі түнған нелер кен. Сайтан алгыр-ай, сүйікті, Смоленщинам - көне өлкем!.. Жайылды жақсы атағың, Жағалай жаңа мекендер. Смоленщинам - Отаным, Бар ма екен саған жетер жер? Ал ақынның ұлы шығармасы - «Василий Теркинге» қазірше қайтадан тіс батыратын тәржімеші табылмай тұр. Қасым Тоғұзақов аудармасында Твардовский тіліндегі Құдіретп қарапайымдылық кэдуілгі қарабайырлыққа жалгасып кететін тұстар көп кездесетін. 2.6.4.
Ахматова. Біздегі өлең аудармасыиың тағы бір осал түсы — бейнелік жүйесі күрделі болып келетіи ақындардан аулақ жүру. Солардың бірі - Анна Ахматова. Оның 1942 жылы Ленинград кұрсауы кезінде жазылган «Қайсарлық» атты өлеңін Қадыр Мырзалиев аударған.
қатып
қалар кез келді. 24-2915
369 Қаусап қала, қаусал пана, қаусап бақ, Қара ормансыз, шаңырақсыз қалсақ та. Орыс сөзі, сені сақтап қалармыз, Өлмеспіз біз бас сауғалап, жан сақтап. Мөлдір тілді қоя алмаспыз қан қылып, Ақылды әулет айтып жүрер ән қылып. Мэңгілік! Айшықты аударма. Әсіресе:
—.
түиінделетін түсын тамаша шығарма. Көңілге келетіні бір-ақ нэрсе — түпнұсқаға тым адалдық. Осындағы «орыс сөзі» деген тіркестің орнына «ана тілі» деп алынса ғой дейсің.^ Қазақшага аударған соң қазақ оқырманының қамын да ойламай болмаиды: солай еткенде мемлекеттік тіл мүддесі деп жарғақ құлағымыз жастыққа тимей жүрген осы жылдарда ел басына күн туған шақта қаладан да, панадан да, бақтан да, қара орманнан да, шаңырақтан да бұрын орыс сөзін алдымен ойлаған ұлы ақынның қастерлі жыры қазақтың жүрегіне мына күйінен де жақындай түсер еді. Түптеп келгенде, Ахматова да «русское слово» ұғымын «ана тілі» деген тұрғыда қолданып тұр гой. 2.6.5. Блок. Астанадағы Үлттық академиялық кітапхана Қазақстандағы Пушкин жылына орай кітап көрмесін ұйымдастырғанда Фариза Оңғарсьшованьщ Пушкиннен жаңа ^удармаларын оқығанына сүйсінген мэскеулік қонақтардың бірі ақынға: «Пушкиннен аударғандарыңыз көп пе?», деп сұрақ қойган еді. «Жоқ, коп емес. Жалпы, менің ақыным — Блок. Менің ауруым - Блок...», деді ақын. Қонақтар аңтарыла қарады. «Я больна Блоком...» дегенді сөздің тіке мағынасында да түсінуге болады: бір газетке берген сұхбатында Фариза Оңгарсынова анау жылдары Блокты аударамын деп жүріп кәдімгідей ауырып та қалганын айтқан. Орыс поэзиясының рыцары, ұлт өлеңінің ар-намысы деп ардақталатын бұл ақьінның өзін аударган адамды ауыртқанына әбден-ақ сенесіз. «Орыс тілінде оқымақ тұрмақ, орыс тілінде жазып жүрген адамдардың өзі Блок шыгармашылыгын ойдагыдай түсіне бермейді» — Блоктың қазақша қостомдығын құрастырып, 370
алғысэз жазған Қадыр Мырзалиевтің осылай айтуы тегін емес. Фариза Оңғарсынова Блокты түсіне де алған, сезіне де алган.
«Музаға» деп аталған өлеңнің осы соңғы жолдары аудармада былай шыққан:
Фариза Оңғарсынова аударған «Еркін ойлар» (1907), «Кармен» (1914) жинақгарындагы өлеңдердің арасында ақындық арынның да, дара дарынның да дәлелі боларлық мұндай жарқын жолдар көп-ақ.
371
Шалқар өзен баяулап мұңды ағады, жуады жағажайды. $ Шөмелелер томсарып жылғадағы басқандай нала-қайғы. Өлең тынысы дэл табылған. Үрыс даласының орнына оарған ақынның көңш-күйі дөп түсірілген. Рас, кей-кейде алмай қалып И вечный бой! Покой нам только снится Сквозь кровь и пыль... Летит, летит степная кобылица И мнет ковыль... И нет конца! Мелькают версты, кручи... Останови! Идут, идут испуганные тучи, Закат в крови! Закат в крови! Из сердца кровь струится! Плачь, сердце, плачь... Покоя нет! Степная кобылица Несется вскачь! Осынау классикалық өлевде екі жерде аитылатын жырдың негізгі метафорасы болып табылатын «степная обылица» аудармада бір тұста «жарау атгар» («Жарау атгар ( I Z r Z l * ° РЫҚГЫ aWH>>)' ТаГЫ біР ^ ст а «арғьімақ» («Арғымақ ағады алға даланы шаң қаптырып») деп алынган ЖаРаУ * ? “
а ^ м а к і ^ да S l T S b i n T i 6
Р . “ “ Н отырған жоқ. Тұмса құлындаған жануашіын емшепн сүт кернеп, сыздаіып, к£ ш „ы „а караГ зТ Г ап ө м і о ш ™ 6,ргс
ӨЮН'ШІ көп снится» дегенде ақын «татарлардың оғынан қабырға кақыраган» кездегі тынышсьіздықты емес, бейбіт к^нде деТ ой -^м ан ап намыс бар жерде адамдық үшін, ададцық үшін күрестщ
өлеңде элгі 372
әбден жарап тұр. Аполлон Майковтың түбі Бейбарыс тағдырын толғаган «Бір түп жусанында» жат жердегі тағын тастап, туған жерге жеткен сұлтанның елге асыққан шағын суреттеген тұста («Қыңбады ол тағым қалар деп,/ кеудесін жуцы жас шерлі. Қайдасың туған далам деп,/ жарауға қамшы басты енді») ол сөз орынды қолданылған. 2.6.6. Цветаева. Ақындарымыздың жаңа буыны қазақ өлең аудармасы үшін жаңа ақындарға назар сала бастауы - сүйінішті жай. Г үлнар Салықбаеваның Марина Цветаеваның өлеңдерін аударуы негізінен алғанда сәтті ізденістер санатынан. Ең алдымен айтатын жай - Гүлнар Цветаева поэзиясының интонациялық ерекшелігін ескере білген, оның үздігіп-создығып сөйлейтін мақамын дәл таба алған. Гүлнар Салықбаеваның өз өлеқдеріндегі: Айналамда аңыраған жел, Есіркеген, мүсіркеген ел. Маған дегің келмесе егер: «Өл!» - Кел, -
деген сияқты шумақтарды ақынның аудармаларынан да табамыз. Бәлкім, Гүлнардың кейінгі жинақтарындағы осындай тосын уәзіндерге оның аудармашылық тәжірибе жинақтауы да эсер еткен болар? Цветаеваның Блокқа арналған өлеңін оқып көрейік: Есімің сенің құс сияқты, Ең ғажайып түс сияқты. Тез ататын таң сияқты, Бес әріптен тұратын ән сияқты. Есімің сенің - жаздың жыл ысындай, Күміс қоңырау дыбысындай. Тынық көлге тас лақтырса егер де Сенің атың естіледі со жерде. Алыстағы ат дүбірі - бағыңа
Есіміңді дүркіретер тағы да. Сенің атың гүлдің ашылғаны сияқты, мылтықтың басылғаны сияқты. 373
Есімің сенің жұпар иіс сияқты, Есімің сенің - сөз емес, сүйіс сияқты. Есімің сенің - -; - Д 4 ат емес, ар сияқты, Ерінде еріген, аппақ қар сияқты. Тастай суық, әрі таза су сиякгы. Ту сиякгы. Әдемі аударма. Бір ғана тілек: осы түста аудармадағы «Бес эріптен тұратын эн сияқты» деген жолға жиырмасыншы ғасырдың басында, М.Цветаева атақты ақынға өлең арнаған тұста Блок фамилиясы Блокъ күйінде, яғни бес әріппен жазылғанын айтып түсінік бере кеткен артық болмас еді. Гүлнар Салықбаеваның тәржімешілік жолы жаңа басталып жатқан тұста тағы бір ескерер жай - классикаға мұқият қарау керектігі. Блокқа арналған осы топтамадағы («Ты проходишь на запад солнца») соңғы шумакхы аудармай кету, Цветаеваның озі қойған олең реттерін оз бетінше қайтадан номірлеу дұрыс емес. Мэскеу кітаптарында Блокқа арналған топтама жырларды үзіп-үзіп жариялаған түста олардың оз номірлері көрсетілетініне назар салу жон. 2.6.7.
Пастернак. Корнекті орыс ақындарының арасында қазақ тілінде жеке жинағы жарияланбағаны былай тұрсын, олеңцерінің санаулылары ғана аударылғандары да коп-ақ. Солардың бірі — Борис Пастернак. Кезінде жарық корген «Орыс совет поэзиясының антологиясында» [255] Пастернак жырларын Дүйсенбек Қанатбаев аударған. Жап- жақсы аударған... «Жап-» дегенді жапсырып жазуымызда да мэн бар. Қанатбаев аудармаларында Пастернактың оз бояуы жүқарыңқырап жеткен, кей түста жоғалыңқырап кеткен еді. «Ертегі сынды бәрі де,/ Қойнына енер эн-күйдің. / Күмбезі әсем сэріде/ Василий Блаженныйдің» деген сияқты қиыннан қиысатын үйқастар Дүйсенбектің озінің: «Даланың долы желі де, / Жүлқиды адыраспанды. / Әйтсе де ол туған жерінен/ Екі елі ажыраспайды» деп келетін шымыр шумактарын еміс-еміс еске салып тұратын. Кейін атақгы ақын өлеңдерін Ғүсман Жандыбаев [256] аударды. 374
Міне, енді батпастан-ақ кеш анық, Сыз тұманды қуып тығып төменге. Дала мен жел шыға келер босанып, - Солармен бір болар ма едім, о мен де! Нобель сыйлығынан бас тартуға мәжбүр етілген ақынның дала мен желдің қас-қағымда босанып шыға келер еркіндігіне қызыққаны қандай әсерлі! «Февраль. Достать чернил и плакать!» деп басталатын өлеңнің аягы мы нан дай: Где, как обугленные груши, С деревьев тысячи грачей Сорвутся в лужи и обрушат Сухую грусть на дно очей. Под ней проталины чернеют, И ветер криками изрыт, И чем случайней, тем вернее Слагаются стихи навзрыд. Енді қазақшасына қараңыз. Күйедей боп шіріген Алмүрт-торгай дүрлігіп, Қарашықтың түбінен Қатып қалған мұңды үгіп. Жер лыпасы қара-ала Айғайымен жел жыртқан. Еңіреген далада Жырдың көзі домбыққан. Бізге осындай тосын ұғымдар, тосын образдар керек. 2.6.8. Есенин. Қай халықгың да аударма өнерін сынаққа салар дарындардың бірі—Сергей Есенин. Ақын жырларының басты артықшыларының бірі — бейнелі сөздерге байлығы. Аудармада да метафора молынан қолданылмай болмайды.
375
ақынының аузына алынагандай ғой бұл. Образдың бізге сондайлық етенелігінен Қайрат Жұмағалиев өз аудармасында дэл осы шумақты түпнұсқадан да асырып жібергендей. Шарасы көкгің жарқырай, Тұр
ұқсап Жүр кезіп аспан жайлауын. і жаиылымға теңеген көк жүзін қазақшада балау, сөз жоқ, сэттілік. Екінші. төптінпп
ұиқасымы Шырқат, ақын, өлеңці төк, Тек те төк. Қандай әсем керілген көк, Көкпеңбек. Теңіздің де тулап ақты Өлеңі. Олар елдің 26 Өрені. as (Ізтай Мәмбетов) Жырла, ақын, Жыр кестесін төгілдір. Көктің шыты көгілдір-ау, Көгілдір! Долы теңіз Әруағын бір қозғады Олар елдің 26 боздағы. (Қадыр Мырзалиев) Екі нұсқа да өзінше жақсы. Қадыр нұсқасы Есенин метафорасын («Ситец неба такой голубой») дэл ұстауымен, «Море тоже рокочет песнь» дегеннен долы теңіздің боздақтардың аруағын қозғап буырқана гуілдеуін естуімен эсерлірек естіледі. Интамдік лирика — Есенин өлеңдерін аударудағы нэзік тұстың бірі. 376
Ты сказала, что Саади Целовал лишь только в грудь. Подожди ты, бога ради, Обучусь когда-нибудь. «Парсы саздарындағы» осы шумақты қалай аудару керек?
Бұл - Ғафу Қайырбеков аудармасы. Саади қызды тек қана Дедің сен сүйген төсінен. Шәкіртпін үміт ақтаған, Салдың-ау жақсы есіме. Бүл — Қадыр Мырзалиев аудармасы. Сен айтасьщ «Сагади Сүйеді екен деп төстен...» Көзім оттай жанады жүктеу/скачать 26,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|