БАҒдарламасы бойынша шыгарылды
жүктеу/скачать 26,87 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өтті сүю, жетті муза
- Все да, да нет; не скажет да-с Иль нет-с. Таков был общий глас.
- Топиша қолдилар, худди тош, тулқин, Назм билан наср, муз хамда иолқин.
305 Ілияс Жансүгіров аудармасы сол жылдар үшін жетістік деп бағалануға лайықты. Әсіресе, ақынның түпнұсқаға аса мұқият қарағаны сүйсінтеді. Кей тұста тіпті сөзін көзінен тізіп тұрып санаса да дәл шығатындай етіп келтіреді. Бірср мысал айтайық. , Я
Пушкинде: ,| Когда ж и где, в какой пустыне, 1 Безумец, их забудешь ты? _ jj Ах, ножки, ножки! Где вы ныне? Где мнете вешние цветы? Взлелеяны в восточной неге, На северном, печальном снеге Вы не оставили следов: Любили мягких вы ковров Роскошное прикосновенье. Щ Жансүгіровте: л Қашан, қайда, қай сахрада, Еске алмайсың оларды, есер? Аһ, аяқ, аяқ! Жүрсің қайда? Г үлді таптап жазда өсер? Әлпештенген шыгыстағы, Қайғы қарын сол тұстағы Із тастауга баспадыңыз: Сэндеп ақырын басқаныңыз Жақсы жұмсақ кілемдерді. Түпнұсқа мен аударманы жолына жолын салып тұрып салыстырсаңыз да дәлме-дәл, тіпті сөзіне сөзін түтендесеңіз де толықтай дерлік табасыз. Алайда, аудармашының тым дәлдікті қамдап кеткені көп тұста әріпшілдікке апарып соқтырған. Пушкинде: Прошла любовь, явилась муза, И прояснился темный ум. Свободен, вновь ищу союза Волшебных звуков, чувств и дум. 306
Өтті сүю, жетті муза, Айқындады күңгірт ақыл. Боспын, шығам союзына,
«Күйді», «Күйшіні», «Құлагерді» құйылдырган, құйындатқан құдіретті қалам иесінің «Прошла любовь»- ты «Өтгі сүю» деп сірестіргеніне қалай сенерсіз? «Музаға» «союзы» деп ұйқастыра салғанына, сол сөзді сол күйінде алғанына қалай қайран қалмассыз? Мұндай тұстар ауцармада аз емес. Абай аудармаларына байланысты кей тұста батымырақ сын айтқан М.Эуезов І.Жансүпровтің жасаған нүсқасын қызу қолдаған. «Евгений Онегиннің» қазақшасы туралы» [360, Б.58-67] атты мақаласында автор негізінен «романның эзірше жарияланган бірінші тарауьша қарап» эңгіме өрбіткен. М.Әуезов аудармашы-ақынньщ осы туындыны қолға алғанда «оньщ зор ынта, бейілмен зерттеуші ақын боп ізденгенін көреміз. Романның озін, түсіндіргіштерін, бұрынғы зерттеушілерін оқып, аудару үстінде Ілияс алты ай отырды», дейді. Шынына көшсек, алты ай мұндай дүниені аудару үшін онша көп те уақыт емес. Соған қарамай, Әуезов аудармашы жауапкершілігі туралы ой толғағанда ақынның Пушкин уэзінін қатаң сақтағанын, мұның өзі романның өзіндік бет-бейнесін жақсы жеткізіп тұрғанын айта келіп: «Шынында, бүл шығарманы да көптің козі үйренген он бір буын, торт жолмен аударуға болар еді. Онда аударушы да қазақылау жағын басымдатып, өзі де жеңіл жортып отырар еді. Олай етсе, әрине, алты айдай сарылмас та еді. Бірақ Ілияс бұл жолга түспеді. Сонысы дұрыс болды. Пушкин поэзиясына қазақтың «тон-тымагын кигізіп» жеңшдетем деу, оны арзандатып, элсіретіп жіберетін жол болар еді», деп қадап көрсетеді. Мүнан бұрынғы аудармалардағы жонсіз еркіндікті, кейде түпнұсқадағы әр қилы түспалды тұстарды түсінбей өте шыгушылықгы сынай отырып, «Мысалы, Ілияс аударган «Евгений Онегинді» алсақ, оның зор ынта, бейілмен зерттеуші ақын болып ізденгенін көреміз», деп бага береді. Әуезов мақаласында көркем аударманы ң сол кезеңдегі түйінді мэселелеріне тікелей қатысты ойлар бар. «Аныгында біз қазір көркемөнер мен эдебиетпң дүниелік ірі Ж а н е ү гір о в т е : 307 белгілерін алғанда, өз оқушымыздың эзірлігі аз болып тұрған куйіне қарай бейімдеп, жонып-мінеп, кішірейтіп, әлсіретіп алуымыз керек емес. Қайта сол оқушымыздың өзін көтеріп, өсіріп, анау мұраны барлық ұлы тұлғасымен тұтас тусінетін сатыға апаруымыз керек» [ 360, 61 б.]. Әділдік үшін айтар болсақ, Әуезовтің Ілияс Жансүгіров аудармасына берген бағасында мұндай күрделі еңбектің қазақ топырағында тұңғыш рет атқарылып шыққанына, оның үстіне осы оқиғаның дер кезінде жүзеге асканына, «қалайда ақынның юбилейіне «Евгений Онегиннің» қазақшасымен шығу» міндеті абыроймен атқарылғанына байланысты разылық сезімінің әсері де бар сияқты. М.Әуезов: «Бірақ асықпай ойланып, жөнін байқап отырсақ, сол сырт көзге ұгымсыз болар деген шумақтардың талайы Ілияс аудармасында, бір жагынан асыл нұсқаға барабар түсіл, екіншіден, қазақшылық жагынан да көрікті де, келісті де боп, эдемі қиысып отырады», дей келе: Театр толы: жайнап ложы; Кресло, партер қайнап тегіс, Жоғарғы жақ шулап қозды, Перде ашылып, шықты дыбыс. Бейне бұлт, етіп жалт-жүлт Мәжілісті қүрмет қылып, Нимфа тобы қоршауында Тұр сахнада Истомина... - деген тілге тұтқырлау, театрдагы еэн-салтанатты да, атақты бишінің өнер өрнегін де көңілдегідей жеткізе алмай жатқан жолдардың өзін үлгі ретінде мысалга ала отырып, «аудармада қандай мін бар?», деп жоғары багалайды. Бұл аударманың ерен еңбек, ауқымды жұмыс екендігі талае тудырмайды. Сонымен қатар, қазақ жыры Құлагерінің дэл осы аударма барысында сол тұстагы эріпшілдік теорияеының құрбаны болтаны тагы талассыз. «Ілияс эуелі романның бір үзіндісін эр түрлі үлгімен де аударып көрді. Бірақ мынадай істі тарихи зор міндет деп түсінудің өзі, оған Пушкинді дұрыс эдіспен аударудың негізгі дұрыс жолын таптырды. Ол эдіс асыл нұсқаның өз стилін, өз түрін бүлжытпай түсіру әдісі болды. Сонымен, «Евгений Онегин» Пушкиннің өзіндегі 14 жолды шумақпен, өз үйқасы, өз өлшеуімен жэне эр жолдың магына түспалын өз қалпында беретін, тіл образын да 308
қазақша төлеу салмай, өз айтуынша аударып беретін үлгімен істеледі», деп жазды М.Әуезов. Жансүгіров аудармасының жетістігі де осында, кемістігі де осында. Герольд Бельгердің Ілияс Жансүгіровтің аудармашылығына арналған кітабында жетістікке де, кемістікке де келтірілген мысалдар жеткілікті. Біз аударманың жетістігі түпнұсқаға қүрметпен қараудың, автордың өзіндік өрнегін қалайда сақтаудың қажеттігін дэйім есте ұстағандықтан да толыққанды аударманы дүниеге экелгені, ал кемістігі — «эр жолдың мағына тұспалын өз қалпында беретін» үлгіні ұстанамын деп жүріп көп жерде поэзиялық сұлулықтан ажырап қалатындығы деген ойды айтқымыз келеді. «Евгений Онегиннің» алғашқы аудармасының тәжірибесі тәржіме ісінде теориялық ұстанымдардың алар орны қандайлық қомақты екендігін айқын көрсетеді. І.Ж^нсүгіровтің аудармада үтқан жерлері де, үтылған жерлері де оның тэржімеші ретіндегі өз көзқарасына тікелей қатысты. Ілияс Жансүгіров аудармасы үлкен талант иесінің тындырған ауқымды жүмысы. Оған дейін қазақ әдебиетінде көлемі жагынан да, күрделілігі жагынан да мұндай іргелі туынды тәржімеленбегенін ескерсек, Мүхтар Әуезовгің түпкі ойы бедерлене түседі. Сонымен бірге, Әуезов мақаласында сол кезде аударма теориясында белең алып тұрған басты багыттың - әдебиеттанушылар «эквиритмичность», «эквилинеарность» деп қиындатып атайтын үғымдардьщ салқыны қатты білінеді. Мүны кейін жүрт қарапайымдау тілге түсіріп, «эріпшілдік» («буквализм») деп те атай бастады. «Ілияс әуелі романның бір үзіндісін эр түрлі үлгімен де аударып көрді. Бірақ мынадай істі тарихи зор міндет деп түсінудің өзі, оған Пушкинді дұрыс әдіспен аударудың негізгі дұрыс жолын таптырды. Ол эдіс асыл нүсқаның өз стилін, өз түрін бүлжытпай түсіру әдісі болды. Сонымен, «Евгений Онегин» Пушкиннің өзіндегі 14 жолды шумақпен, өз үйқасы, өз өлшеуімен жэне эр жолдың магына түспалын өз қалпында беретін, тіл образын да қазақша төлеу салмай, өз айтуынша аударып беретін үлгімен істеледі», деп жазды М.Әуезов оз мақаласында. Тегінде, осы жүмысты қолга алған шақта ол кісілер өзара талай рет ақылдасқан да шыгар, сол әңгімелерде осы талап қойылган да болар. Біздіңше, Пушкин романының Ілияс Жансүгіров жасаган аудармасының басты жетістігі де осында, басты кемістігі де осында. Аударманың 309
төрт нұсқасын салыстыра отырып, бүл ойымызға нақты мысалдар келтіретін боламыз. Бірақ, қалай дегенде де, мына жайдың басы ашық: Ілияс Жансүгіров осы еңбегімен өзінен кейін жасалатын аудармаларға жол ашып, жіберген қателіктерімен-ақ әдебиетке қызмет етіп кетті. Кешегі Кеңес Одагындагы ұлт эдебиеттерінің қай-қайсысын барлап отырсаңыз да негізінен алғанда «Евгений Онегиннің» бірінші аудармасына жұрттың көңілі толмағанын, сонымен бірге дэл сол нүсқага эдебиеттанушылардың бэрі де кұрметпен қарайтынын көреміз. Мысалы, армян тіліндегі «Евгений Онегин» аудармалары жайында пікір айтқан Л.Айрумян: «Г.Севактың алдына өте күрделі м ін дет-армян «Онегинінін» іргетасын қалау міндеті қойылган болатын. Аударманың кемшіліктері осынау міндеттің кісінің қолынан келместей қиындыгына байланысты. Зады, мұндай алапат туындының түңгыш тэржімесінің сэтті шыга қоюы негайбыл болар», дейді [361, 284 б.]. Ілияс Жансүгіровтің өзі аудармасын «қайта-қайта қарауды, мінеп, сырлауды» ойластырганын айттық. Жалпы, Ілияс ақынның Пушкин романы, оның казақ әдебиетіне эсер-ықпалы, жалпы аударманың өзіндіктабигаты туралы ои-толгамдары қызгылықты, кұнды оолып келеді. Алгашқы басылымдагы алгысөзінде былай дейтіні бар: «... Пушкиннің өз образын, идеясын, рухын, тарихқа, тұрмысқа байланысты сөз атауларын сақтаудың үстіне романдагы өлең шумагын, сөз төсегін, өлең ұиқастарын да өз үлпсімен беруге талпындық. Қазақ тілінің өз қасиетін сақтай отыра кейбір іргелес келген жерлерде Пушкиннің сөз өрнегін, өлең жолдарының жатыгын да өзіне жақындаттық. Өлең өлшеуі қазақ қүлагына жат естілмеуді еске алып Пушкиннің сөзіне сөз еселеуді керек қылатын үзын өлшеуден де, Пушкин созін сидырмайтын қысқа олшеуден де қаштық. Ақынның оз өлшеуіне ең жақын өлшеу деп осы олшеуді алдық. Бұл өлшеу романның басынан аягына шейін жазылган; «Евгений Онегин» шумагының ыргагына оте жақын. Егер де қазактың қашаннан буын санымен (силлабические) келе жатқан өлең өлшеуін Пушкин өлшеуіне (тонические) шыгарамыз дегенде тура торт бунақты ямбаның өзіне түсіп кетуге төте тұрган өлшеу осы. Біз осы өлшеудің озінде де сол екпін өлшеуінің өзіне жуықтап, өлеңдегі түпнұсқаның ыргақ, тыныс, буын екпіндеріне де коңіл бөлдік. Біздің дагдылы олеңцерде жол ортасында һеш қашан сөйлем бітіп тыныс қойылмайтын. Сондықтан бүрынгы олеңцердің 310
көпшіліпнде тыныс белгілеріне онша көңіл бөлінбейтін. Ал мына өлең олай емес; мұнда өлең сөйлемдері кейде жолдың орта белінде де бітіп отырады. Сондықтан мұндағы тыныс белгілері өлеңді дұрыс оқуға өте қажет» [348, 392 б.]. Бұл айтылғандардың толыққанды поэзиялық аудармаға қойылатын талаптарды айқындау тұргысынан алғанда мэні үлкен. Ең бастысы - Ілияс Жансүгіровтің бұл талабы мүнан кейінгі кезенде (мысалы, Қуандық Ш аңғытбаевтың 1949 жылғы, 1985 жылғы ауцармаларында) негізінен толық ескерілді. Қуандық ақынның аудармалары түпнұсқаның шумақ, уэзін, буын-бунақ сипатын соншалықты қатаң сақтай білуімеи ерекшел енеді. «Евгений Онегиннен» Ілияс Жансүгіров жасаған аударма жөнінде Мұхтар Әуезовтің біз жоғарыда жазып отырган көлемді мақаласынан басқа өз уақытында да, онан кейін де баспасөз бетінде білдірілген пікір жоқтың қасы деуге болады. Ақын туралы тұтас монография жазған Мырзабек Дүйсенов: «І.Жансүгіровке енді «Евгений Онегин» романын аудару жұмысы жүктелді. Романды ақын түгел аударды (І.Жансүгіровтің аудармашылық өнері арнайы зерттеуді қажет етеді») [362, 43 б.], деумен шектелген. Бұл аудармага кезінде жақсы-жаман деп көп пікір айтылмаганының негізгі себебі - ол жылдарда «халық жауларының» шыгармашылыгы тіпті де ауызга алынбайтыны. Мақталмау былай тұрсын, тіпті датталмайтын да. Көбіне ондай адам да, оның тындырган ісі де атымен болмаган сыңайда жүретін жұрт. Мұхтар Ж ангалиннің Пушкиннің 1949 жылгы бір томдық таңдамалысына жазган алгысөзінде: «1937 жылгы Үш томдық латын әрпімен терілгендіктен, қазір оны көпшілік оқушымыз пайдаланбайды. Оның үстіне ол аудармалардың көптеген қателері де болды. Пушкиннің данышпан художник екендігін сипаттайтын ірі шыгармаларьшың өзі, мысалы, «Евгений Онегин» романы, ол аудармада бүлініп жетті. Осы романның ауцармасын жэне бірқатар лирикасының аудармасын оқыган казак оқушысына Пушкин тек қарапайым ақын болып көрінерлік дэрежеде еді. Әсіресе, жалпы идеялық, мэдени дэрежесі анагүрлым өскен қазіргі оқушы, таңдаулы жүртшылыгымызға сол кездегі аудармаларды ұсыну, эрине, дұрыс болмас еді» [341, 30 б.], деп жазган. "Жалпы, сол кітаптың алгысөзінде автор аудармага қойылар тал an жөнінде ұстамды да ұсынықты пікірлер айтқан. «Орыс классиктерінің шыгармаларын аудару жұмысы
тиіп-қашты іс болмай, белгілі бір системамен, дамылсыз, үздіксіз жүріп отыруға тиіс. Аударушы кадрларымыз өзінің стиліне, жанрына қарай белгілі бір жазушылардың ғана шығармаларын ұзақ зерттеп, жылма-жыл ізіне түсіп, соған әбден машықталуы, маманданып алулары тиіс. ¥лы классиктерді аударуда Абай жеткен көркемдік дэрежені біз элі толық игеріп болғанымыз жоқ. Аударманы соқпалы жүмыс демеи, үлкен творчестволық іс деп, ақынның ақындығын талғайтын іс деп қараған күнде ғана, Пушкин мен Лермонтовтың, Некрасов пен Маяковскийдің, Толстой мен Горькийдің асыл мүрасын біз қазақ оқушысына жеткізіп бере аламыз. Біз осы жолдың үстіндеміз, дұрыс бағыттамыз. Бүлардың орыс оқушыларына ететін әсерін толық сақтап, қазақтың төл шығармасындай дәрежеге көтеруіміз алыс емес». «Осы жолдың үстіндегі» тындырылған іргелі істің бірі - «Евгений Онегиннің» қайтадан аударылып шыққаны. Пушкин романының Қуандық Шаңғытбаев аударган алғашқы
нүсқасы 1949 жылы жарық корген. Бүган мэн беруіміз тегін емес. Бүл аударма да мерейтой алында - Пушкиннің туғанына 150 жыл толуы қарсаңында қолға алынған. Ол кезде мына дүниеде Ілияс Жансүгіровтей адам болмағандай саналатын, оның Пушкин романын аударғаны да ауызга алынбайтын шақ еді. Яғни, ол нұсқаны кайта басу жайында эңгіме қозғау да мүмкін емес-ті. Тіпті, тамаша шыққан күннің өзінде Ілияс нұсқасы басылмайтыны анық қой. Оның үстіне ол нүсқада, расында да, кейде асығыстықтан, кейде білместіктен, тәжірибесіздіктен, кейде сол түста аудармаға қойылатын эріпшілдік талаптан біраз кемшілік кеткен. Оны жоғарыда айттық та. Бұл - мәселенің бір жағы. wj Екінші жағы - әлем әдебиетіндегі үлы туындыларды қайта-қайта аудару дәстүрі өскен елдердің бэрінде де бүрыннан бар. Біз тараудың басында бүған нақты мысалдар келтірген, атап айтқанда, осы «Евгений Онегиннің» өзі ағылшын тіліне 10 рет, неміс тіліне 13 рет, қытай тіліне 7 рет аударылғанын тілге тиек еткен болатынбыз. Өзімізбен агайындас халықтарда да «Евгений Онегинге» қайта-қайта оралу үлгісі бар. Мысалы, отызыншы жылдарда «Евгений Онегинді» аударган Айбек еңбегі өзбек мәдениеті үшін үлкен оқига саналғаны мәлім. Айбек нүсқасы сол кездегі Одақ колемінде де өте жогары багаланган. «Құтты білікті» аударган С.Ивановтың
переводах произведений Пушкина 312
на узбекский язык» деген мақаласында [363, Б.97-104] Айбек аудармасының қадыр-қасиеті жақсы ашылған. Пушкиннің туганына 150 жыл толуына орай роман аудармасының жаңа басылымын дайындаган кезде Айбек 1937 жылғы аудармасындагы шумақтардың жартысына жуыгын қайта аударып шыққан дейді. Біз сол түзетілген нұсқаның 1959 жылғы қайта басылымы бойынша бірер мысал келтірейік. Пушкинде: Все да, да нет; не скажет да-с Иль нет-с. Таков был общий глас. Айбекте:
Ха дейди, иуқ дейди; демайди лаббай, Буюринг. Умумий фикр нақ шундай. Пушкинде: Они сошлись. Волна и камень, Стихи и проза. Лед и пламень. Айбекте:
Топиша қолдилар, худди тош, тулқин, Назм билан наср, муз хамда иолқин. Дәлдігі, көркемдігі өзбекше білмейтін адамға да аңғарылып тұрған сияқты. Жолма-жол аудармасы: «Табыса қалды тас пенен тожқын,/ Назым мен нәсір, мұз бенен жалқын». Өзбекте өлеңді «назым», қара сөзді «нэсір» дейді. Біздегі Сыр сүлейі Тұрмағамбеттің жыр жинағы «Назым» аталатыны содан. Қожанәсір деген аттың мағынасының өзі де «сөз иесіне» келеді. Бұл есімді Қожанасыр күйінде жазу жөнсіздеу: қазақ «насыр» сөзін басқа мағынада — «іс насырға шапты» деп айтады. Дегенмен, Айбек аудармасы дәстүрлі түркі поэзиясының үлгісімен жасалғаны, түпнұсқаның өзіне гана тән интонациясын жеткізе алмайтыны, ол аударма өз уақытының уәзипасын орындап шыққан еңбек екендігі бірте- бірте аңғарыла берді. Мұны 1975 жылы Ереван қаласында өткен бүкілодақтық конференциядағы баяндамасында 313
сол С.Ивановтың өзі де айтқан: «Айбектің сәтті табысқа жеткеніне қарамастан, бұл тәсіл, эрине, аударманың жалғыз жолы бола алмақ емес» [361, 177 б.]. Ақыры өзбектер де Пушкин романының жаңа аудармасын жасап шықты. 1988 жылы Мырза Кенжебек аударған нұсқаның алғысөзінде Нэжімэддин Комилов былай дейді: «Әрбір дэуірдің адамы, мейлі ол суреткер болсын, мейлі ол оқырман болсын, эр шығарманы өзінше, жаңа тұрғыдан түйсініп жатады. Демек, осы жаңа ұрпаққа, жаңа талапқа сай жаңа тэржіме керек. Сондықтан да, тэржімені шығармашылық бэсеке, күш сынау дейміз. Түрлі дәуірлер емес, бір дэуірдің өзінде бірнеше кісі бұрын қолға алынган шығарманы жаңадан тәржімелеп жатса, біз олардың барлығын да қабыл етуіміз, әрқайсысын өзінше қадірлеуіміз жөн. Әсіресе, Пушкин шығармаларының тәржімесі суреткерлердің сынақ майданы болуға әбден лайықты» [364, 9 б.]. Сол сөзінің артынша Н.Комилов Айбектің Пушкиннің туғанына 150 жыл толған салтанатындағы баяндамасынан осы туралы нақгы айтқан тұсын келтіріпті: «Пушкиннің данышпандыққа толы туындыларының бүкіл көркемдігін, барша кемелділігін өзбек тілінде жеткізе білу тәржімеші-шайырдан үлкен мехнатты талап етеді. Оның айырықша ерек туындылары түрлі
шайырлар тарапынан қайта-қайта тәржімеленуі керек, бүл орайда шайырлар арасында шығармашылық бәсеке өрістегені лэзім». Осылайша, көрнекті өзбек ақыны Айбек өзі аударған «Евгений Онегин» сияқты «гениал» туындылар «турли шоирлар тарафидан қайта-қайта таржима етилиши керак» [364, 9 б.], деп өзі айтып, кейінгі келетін ұрпақты өзімен жарысқа шақырып, шабытгарын қамшылап кеткен екен. Ілияс ақын да зүлмат заман зобалаңынан тірі қалғанда, бэлкім, өзі бір кезде той дүрмегімен асыгыстау жасаған аудармасына қайта оралар еді, оралмаса өзінің ізін баса шыққан ұрпақтың арасынан «Евгений Онегиндей» туындының жалына қол артатын ақын табылганына қуанар еді деп шамалаймыз. Ондай ақын Қуандық Шаңгытбаев болып шықты. Сол түста мұндай жауапты іс сеніп тапсырылган жап-жас ақын Қуандықтың азаматтық адалдыгына, суреткерлік тазалыгына сүйсінбей кала алмайсыз. «Евгений Онегиндей» көлемді, аса күрделі дүниенің жиьфманьщ бел ортасына жаңа жақындаган жас жігітке (роман кітап болып басылып шыққан жылы 25- 314
ке толған екен!) қалай берілгеніне де көңіл бөлмеу жөнсіз. Біздіңше, мұның өзіндік заңдылығы бар. Қуандық Шаңгытбаев - туған
эдебиетімізге таңданарлықгай тыңғылықты дайындықпен келген талант иесі. Оның тұңгыш жыр жинағы 1943 жылы, ақынның жасы жиырмаға да толмаған тұста жарық көрген болатын. Сол «Ар» жинағының алғысөзін Мұхтар Әуезовтің жазуының өзі эдеби факті ретінде айырықша назар аудартса, ұлы жазушының жас ақынға берген бағасы да бөлекше. Қаламгердің шағын ғана алғысөзін қиқалап жатпай-ақ, түгел оқиық: «Бұл кішкене жинақ, көп еңбекгің жэне әсіресе үлкен талаптың айғагы. Жас ақын Қуандықгың оқушы жұртшылықпен тұңғыш ұшырасуы осы жинақтан басталып ОТЬф. .
жетілтем деген жалында. Қуандық жинағындагы «Бауыржан Момышұлына», «Мен қазақ», «Қонггасу», «Қауышу», «Жас партизан сыры», «Сүттей жарық жазғы түнде», «Жастық дәуренім», «Уэсилаға» деген сияқгы көптеген өлеңдері сол жалынды сездіреді. Ақындық шын сезімнің жалынын танытады. Іздену бар, сол ізденуіне серік-тірек мол білімі бар, тілі орамды жас ақын келешегінен анық жақсы үміт еткізеді. Үлы Отан соғысының ай-күндерінде жазылган көп өлеңі жауга жат, досқа адал болтан сезімтал, ызалы, ыстық қанды жасты танытады. Шіміркеніп, ширыгып шығатын өтімді тіл, әсерлі күй келеді. Жолы жатық, беті ашық. Отан жасының шыишыл жүрегінен шытатын күйлер. Қуандық кұлақ күйі отаншыл, халықшыл қызулы лирик болгандай. Көп жүрегін өзінен, өз жүрегін көптен тапқан саналы сезімталдык бар. Бұнысы да Қуандықгың барар тұиықка Мұхтар Әуезов. Алматы Міне, М ұхаң ақынға ақ батасын осылай^ берген. Айтса айтқандай. Жыр әлемінің есігін дәл осылайша нық, соншалықты ссніммен ашқан ақын аз біздс. Кейіннсн Қалижан Бекхожиннің: «Қуандық Ш аңғытбаев поэзия табалдырығын аттағанда өзімен тұрғылас жас ақындардан накышпен асылдарын 315
мұралардан қуат, көрік жинады. Қуандықтың тырнақалды өлеңдерінде шығыс поэзиясының маржан сөздері жарқылдап, ыстық лептері есетін еді. Қазақтың асыл сөзге жаны құмар бұл шайыры өзінің өлеңдерін шыгыс ақындарынша эсем өрнектермен шебер нақыштайды» [365, 163 б.], деп жазғаны дасондықтан. Алайда, ақынның осындай жырлары кезінде тиісінше бағаланбады. Оны айтасыз, қайта, бүкіл кітапта Сталин туралы бір ауыз сөз айтылмағаны аса ауыр айыпқа саналды. Жас ақынның көсемді жырламағанымен қоймай, көп ұлтты совет халқы ұлы Сталиннің бастауымен ата жаумен жағаласып жатқан кезде: Мен - қазақ! Тал бойымда - қазақ қаны, Кеудемде - мейірбанды қазақ жаны; Салдыртып cap белінде Сарыарқаның Жаңғыртып салған энім - қазақ әні, — Деп «оқшауланып» сөйлегені де кешірілген жоқ. Тұрпайы әлеуметшіл сын тарапынан жөн-жосықсыз мүйізделді. Мына жайды да айта кетелік: Қ.Шаңғытбаевтың екінші жинағы («Аққу эні») бірінші кітабынан кейін ширек ғасыр өткенде барып, 1967 жылы ғана жарық көрген. Әрине, мұның басты себебі ақынның өзіне-өзі ерекше талап қоятынында, жырға аса жауаптылықпен қарайтынында. Дегенмен, мұнда жас ақынның алғашқы эділетсіз соққыдан Қатты беті қайтып қалғанының салқыны да бар екені тағы талас тудырмайды. Ал енді ең қызығы осыдан түптің түбінде қазақ жырының бағы жанып шыққандығында. Бұл жөнінде сәл толығырақ тоқталуға тура келеді. Жалпы, талант иесінің қандай тар кезеңнен де сэл саңылау тапса сытылып кете беретін қасиетін тапай ойшыл таңдана сөз еткен. Осындай қызық құбылыстың бірі — кешегі Кеңес дэуіріндегі аударма өнерінің тағдыры. Бұл кезеңде еркін ой тұмшаланып, бітімі бөлекше, өрнегі өзгеше, құйып берген қалыпқа сыймайтын туындылардың бэріне дерлік жол жабылғаны айналып келгенде аударма өнерінің қуатты дамуына жағдай жасап берді. Тол шыгармалары талай жылдар бойы басылмай журген Анна Ахматова, Борис Пастернак, Николай Заболоцкий, Арсений Тарковский сияқты куатты талант иелері бойындағы дарынын (мейлі, 316
қаламақы табу, күнкөріс қамы үшін болса да!) сол жылдарда көбіне аударма жасауға жұмсады. Самуил Маршактың да бар қуатын саясаттың сойылын согуды, жалған сөйлеуді талап етпейтін екі салаға — балалар поэзиясы мен аудармаға салғаны сондықтан. Е.Эткинд бұл жайында: «Саяси реакцияның қысымы күшейген сайын, идеологиялық ауан тынысты тарылтқан сайын, цензура құтырына түскен сайын өлең аудармасының деңгей-дәрежесі де артқан үстіне арта берді», «Төлтумаға барар жолға тосқауыл көбейген сайын аударма саласына ауысқан дарындар саны көбейе түсті», деп нақпа-нақ жазған [367, 45 б.]. Мұнан түптеп келгенде өлең ұтты: классикалық корей поэзиясы (А.Ахматова), Шекспир, Верлен, Гете, Бараташвили (Пастернак), қарақалпақтың «Қырық қызы», Мақтымқұлы, Кемине (Тарковский), Бернс, Шекспир, Гейне (Маршак), Чавчавадзе, Важа Пшавела, Гете, Шиллер (Заболоцкий) жырлары орыс тіліне бар сөлімен, бар бояуымен жетті. «Қырық қызға» талай жылы жұмсалған Арсений Тарковскийдің: «Для чего ж лучшие годы Отдал я чужим словам? Ах, восточные переводы! Как болит от вас голова!» деп жазғаны да сол тұста болатын. Жалпы алғанда, Қуандық Шаңғытбаевтың 1949 жылгы аудармасы өзінің мүмкіндігінен коп томен, жастықтан, тәжірибесіздіктен елеулі кемшіліктер жіберілген нүсқа. Бірер мысал келтірейік: Условий света свергнув бремя, Как он, устав от суеты, С ним подружился я в то время. Мне нравились его черты, Мечтам невольная преданность, Неподражательная странность, И резкий, охлажденный ум.
был озлоблен, он угрюм; Страстей игру мы знали оба; Томила жизнь обоих нас, деп келетін жолдарды жас ақын былай алады: Тастап дүние михнатын бос, Бойды балап сарпалдаңнан, Онымен со кез болған ем дос, Мінездері жакты маган. Шалқыған шексіз ой-арманы, 317
Басқа да болмас жұмбақ жаны, ';
Щ От ақылы түскен ақау. |
Мен ызалы, ол самарқау; Щ Құмарлық ойнын білуші едік; 1іЯ | Екеумізді қажытты өмір... 1Щ Жолма-жол қуалап отырып-ақ сөзбе-сөз сірестіріп қойған жерлерін санамалап шығуға болады. «Неподражательная странность» «Басқа да болмас жұмбақ жаны» деп жаңылтпашқа жақындаса, «И резкий, охлажденный ум» «От ақьшы түскен ақау» болып калькаға кетіп қалған. Кей тұста аудармашы мэтіннің мағынасын дэл ұғынбай да қалатын сияқты. Щ | Быть нужно дельным человеком, Я И думать о красе ногтей: §Я К чему бесплодно спорить с веком? ; Обычай деспот меж людей. 1 Шумақтың мағынасы ап-айқын. Зейнолла Серікқалиев «Қызартқан жоқ ерінін, / Қан жалаған қаншыктай./ Бұзбаған бояп көрігін,/ Саздағы жылтыр шалшықгай»/, деп келетін арзан өлең жолдарына қаратып, Пушкиннің осы шумагын көлденең тосатын да: «Қанатты созге айнальш кеткен бұл жолдарды бұдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын ұлы Пушкин жазған. Ернін бояп, жүпар сеуіп, жүзін опалаған адам ақынның біз үзінді алған шумақтарындағы төбе шашыңды тік тұрғызар сұмдық теңеулерге лайық емес екенін түсінер кез жеткен болу керек» [368, 1216.], дейтін. Аудармадағы («Тырнағын күтіп кейбір жандар, /Көрінеді іскер кісі: / Неге керек ғасырмен жанжал? / Ғұрып - адам әміршісі») мағына бойынша кейбір жандар тырнағын күту арқылы іскер кісі көрінетін сияқты. Пушкиннің айтып отырғаны «Ғұрып - адам әміршісі», сондықтан гұрыптың қоғам қабылдаған шартты талаптарын орындап жүріп- ақ іскер адам бола аласыз деген ой. Дэл осы жолдардың аудармасын кезінде Серік Қирабаев та сынаған [336, 110 б.]. Алғашқы аударманың мұндай кемістіктерін нақты айтумен қатар, осы олқылықтардың объективті себептерін де ашқан жон. Ол тұстағы созбе-соз, жолма-жол дэлдікті талап ететін аударма теориясы («эквиленеарность») да бұл істе елеулі кедергі келтірген. Сонымен қатар, кезшде бұл аудармаға 318
|