Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ы. Алтынсарин атындағЫ Ұлттық білім академиясы ресей федерациясының білім және ғылым министрлігі

319

мен «Қазақстан Республикасы жаңа тұрпатты педагогінің үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамаларында» 

жаңа қоғамдағы мұғалім моделінің үлгілері көрсетілген [2]. Болашақ педагогтерге қойылатын талаптар қазіргі 

қоғам қажеттілігінен туындайды. Жаңа қоғам оқытушысы тек кәсіби шеберлігі жоғары адам ғана емес, рухани 

дамыған, шығармашыл, мәдениетті, білім құндылығын түсінетін, педагогикалық технологияларды меңгерген, 

ғылым мен техника жетістіктері негізінде кәсіби даярланған болуы тиіс. 

Сонымен  қатар,  Қазақстан  Республикасының  «Білім туралы»  Заңында  ұлттық  және  жалпы  адамзаттық 

құндылықтар,  ғылым  мен  практика  жетістіктері  негізінде  жеке  адамды  қалыптастыруға,  дамытуға  және 

кәсіптік  шыңдауға  бағытталған  сапалы  білім  алу  үшін  қажетті  жағдай  жасау»,  деп  атап  көрсетілген  [3]. 

Яғни,  біз  болашақ  педагог  кадрларын  даярлауда  олардың  тұлғалық  әлеуетінде  құндылық  бағдарларын 

ескеру керек екендігін аңғаруға болады. Болашақ педагог мамандардың ішінде назарды мектепке дейінгі 

ұйымдардың  тәрбиешілеріне  аудартқымыз  келеді.  Себебі,  біздің  еліміздің  келешегі  жастар  қолында,  ал 

жастарды тәрбиелеу мектепке дейінгі кезеңнен басталатыны сөзсіз. Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған 

негізгі  міндеттердің  бірі  жан-жақты  дамыған  жеке тұлғаны  қалыптастыру  болып табылады.  Олай  болатын 

болса,  кішкентай  бүлдіршіндерді  тәрбиелеу  отбасы  және  мектепке  дейінгі  ұйымдардың  тәрбиешілеріне 

байланысты. 

Л.И.  Иванько  бойынша  «маманның  тұлғалық  әлеуеті»  ұғымы  адамды  еңбек  үрдісінің  тұтас  субъектісі 

ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, ондағы тұтастық мыналарды білдіреді: 

-  өзіндік  өзгеруге  және  өздігінен  дамуға  қабілеттілік.  Маманның  тұлғалық  әлеуеті  интегралды  ұғым 

ретінде еңбек адамының ішкі рухани энергиясын (күшін), қоғамдық өзіндік бекітуге, өздігінен жүзеге асуға, 

шығармашылық өзіндік көрініске бағытталған әрекеттік позициясын құрайды; 

-  ішкі  элементтердің  құрылымдық  тұтастығы.  Маман  әлеуетінің  тұлға  дамуының  деңгейі  және  оған 

сәйкес  келетін  еңбектің  тиімділік  дәрежесі  олардың  интеграция  амалына,  барлық  элементтерінің  ішкі 

балансына тәуелді (байланысты). Тұлғалық әлеуетті қалыптастыру жалпы (психофизиологиялық, зияткерлік), 

арнайы (кәсіби-біліктілік) және ерекше (ұйымдастырушылық,  шығармашылық, т.б.) тұлғалық  қабілеттердің 

диалектикалық бірлігі негізінде жүзеге асады [4]. 

Зерттеліп  отырған  мәселе  бойынша  құндылық  және  құндылық  бағдарлар  «еркіндік  үшін»  мәндік 

негізінде қарастырылып отыр. Бұл өзін-өзі анықтау феноменінің негізгі бөлігі болып табылады [5]. Өйткені 

біздің пікірімізше, тұлғалық әлеует толығымен тұлғаның ұйымдасу жүйесі ретінде қарастырамыз. Құндылық 

бағдарлар – рухани, танымдық, құндылықтар мазмұны арқылы адамның әлеуметте тіршілік етудің құралы 

негізінде қаралған. 

Бұл  зерттеу  жұмысында  болашақ  тәрбиешілердің  құндылық  бағдарлары  өзіндік  детерминациялаушы 

тұлға  ретінде  дамуындағы  мүмкіндік  ретінде  қаралады.  Құндылық  бағдарлар  жоғарыда  көрсетілген 

мүмкіндіктердің платформасы ретінде қарастырылған. 

С.С. Бубнованың «Тұлғаның құндылық бағдарларының құрылымын диагностикалау әдістемесі». Әдістеме 

тұлғаның шынайы өмірлік жағдайларында құндылық бағдарларының жүзеге асуын зерттеуге бағытталған. 

Әдістеме  жабық  алпыс  алты  сұрақтан  тұрады.  Нұсқауында  бұл  сауалнама  тұлғаның  және  оның  қарым-

қатынасын  зерттеуге  бағытталған.  Сұрақтарға  көп  ойланбай,  жылдам  жауап  беру талап  етіледі. Дұрыс  не 

бұрыс жауап болмайды, тек жауап берушінің өз ойы, пікірі болады. Сұрақтарға «Иә» немесе «Жоқ» деп жауап 

беру керек. Жауаптар бланкісінде сәйкестігінше «+» немесе «-» сұрақтардың нөмеріне байланысты қою керек. 

Нәтижелердің  өңделуі.  Әрбір  көп  құрылымды  құндылық  бағдарларының  деңгейі  кілттің  көмегімен 

анықталады, ол жауаптар бланкісінде көрсетілген. Осыған байланысты он бір бағанада көрсетілген жағымды 

жауаптарды есептеп, «?» графасына нәтижесін жазамыз. Жекелей мәліметтердің өңдеу нәтижесінде графикалық 

профиль құрылады, ол әрбір құндылықтың бейнеленуін көрсетеді. Ол үшін тігінен құндылықтардың сандық 

бейнелеуін бекітеді (6 баллдық жүйе бойынша), ал көлденең-құндылықтар түрлері. 

Осы құндылықтарды жалпылама түрде атап өтейік: 

1. 

Жағымды уақыт өткізу, демалыс. 

2. 

Материалдық қамтамасыз етудің жоғары деңгейі. 

3. 

Әсемдікті іздеу және ләззаттану. 

4. 

Басқа адамдарға көмек пен қайырымдылық. 

5. 

Махаббат. 

6. 

Дүниеде, табиғатта, адам бойындағы жаңаны танып білу. 

7. 

Жоғары әлеуметтік бедел және адамдарды басқару. 

8. 

Адамдардың сыйлауы және мойындауы және де қоршаған ортаға әсер ету. 

9. 

Қоғамда жағымды өзгерістерге қол жеткізу үшін әлеуметтік белсенділік. 

10. 

Қатынас. 

11. 

Денсаулық [6]. 

Нәтижесінде болашақ тәрбиешілер келесідей көрсеткіш көрсетті. Алдыңғы қатарда басымдылық көрсеткен 

құндылықтар:  «қоғамда  жағымды  өзгерістерге  қол  жеткізу  үшін  әлеуметтік  белсенділік»,  «махаббат», 

«әсемдікті  іздеу  және  ләззаттану»,  «материалдық  қамтамасыз  етудің  жоғары  деңгейі».  Төмен  көрсеткіш 

көрсеткен  құндылықтар:  «денсаулық»,  «адамдардың  сыйлауы  және  мойындауы  және  де  қоршаған  ортаға 

әсер ету», «жағымды уақыт өткізу, демалыс». 

320

Егерде өзіндік реттелуде құндылық бағдарлар бұл феноменді дамытушы ретінде байқауға болады. C.Л. 

Рубинштейн  тұжырымдаған  бағытты  К.А.  Абульханова-Славская  өз  еңбектерінде  дамытты,  ол  индивидтің 

өзін-өзі  анықтауын  іс-әрекет  субъектісі  ретінде  қарастырды.  К.А.  Абульханова-Славская  өзін-өзі  анықтау 

ұғымына  адамның  өзінің тыныс-тіршілігіндегі  іс-әрекетке  деген  белсенді,  мақсатқа  сай  қатынасты  бекітті. 

Сонымен,  C.Л.  Рубинштейн,  К.А. Абульханова-Славская  бойынша  өзін-өзі  анықтау –  өзіндік  детерминация, 

жеке белсенділік, белгілі бір позицияны саналы алу болып табылады. 

Сонымен  жоғарыда  айтылғандарды  ескере  келе,  тұлғалық  әлеуеттің  маңызды  құрылымдардың  бірі 

құндылық  бағдарлар  екендігіне  көз  жеткізуге  болады  және  оны  дамытуда  өзіндік  феномендерін  ескеру 

керек деп есептейміз. Тұлғалық қасиеттерді дамыту жұмыстың немесе оқудың бөлігі, ойлау түрі, болашақ 

маманды  шығармашылыққа,  жаңашылдыққа,  инновациялық  идеяларды  іздеу  мен  оларды  жүзеге  асыруға 

итермелейтін  процесс  болуы  тиіс.  Тұлға  таным  мен  іс-әрекеттің  субъектісі  ретінде  сол  қалпында  өмірге 

келмейді,  ол  бұл  дәрежеге  қалыптасу  барысында  жетеді.  Ол  үшін  іс-әрекет  тәсілдерін,  қажетті  білім  мен 

әлеуметтік  тәжірибелер  жиынтығын  өмір  бойы  меңгереді.  Ал  олардың  тұлғалық  бағыттылығы,  игерген 

тәжірибесі, тұлғалық ерекшеліктері өзгеріссіз қалып, тұлғалық және кәсіби әлеуетін қалыптастырудағы негізгі 

жүйелердің алғашқыларының бірі болуына септігін тигізеді. 

Пайдаланылған әдебиеттер 

1 Леонтьев Д. А. Ученые записки кафедры общей психологии МГУ им. М.В. Ломоносова. Вып. 1 / под ред. 

Б.С. Братуся, Д.А. Леонтьева. -М.: Смысл, 2002. -С. 56-65. 

2 Ташимова А.Л. Болашақ мұғалімдерді заманауи білім беру технологиялары негізінде кәсіби даярлаудың 

теориялық аспектілері // А. Ясауи университетінің хабаршысы. -№ 2-3. 2010. 

3  Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  Заңы.  Заң  актілерінің  жиынтығы. -Алматы:  Юрист,  2007. 

–192 б. 

4 Личностный потенциал работника: проблемы формирования и развития / под ред.: Л.И. Иванько, В.Г. 

Нестеров, - М.: Наука, 1987. – 225 с. 

5 Леонтьев Д.А. Психология свободы: к постановке проблемы самодетерминации личности // Психол. Ж. 

Т. 21. 2000. №1. -С. 15-25. 

6 Психологические тесты. / под. ред. А.А. Каралена. Т.1. -М.: 2000. 

Аңдатпа. Бұл мақалада болашақ тәрбиешілердің тұлғалық әлеуетінің феномені ретіндегі құндылық 

бағдарлар қарастырылған. Тұлғалық әлеует жөніндегі ғалымдардың ой-тұжырымдары келтірілген. Мектепке 

дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы студенттерінің зерттеу жұмыстарының нәтижелері өңделіп 

көрсетілген. 

Аннотация. В статье рассматривается ценностные ориентации как феномен личностного потенциала 

у будущих воспитателей. Идет анализ о личностном потенциале ученых. А также приведены результаты 

исследовательской работы. 

Abstract. The article discusses the value orientation as a phenomenon of personal potential of future 

teachers. There is a personal analysis of potential scientists. And the results of research work. 

О РОЛИ ЭТНОКУЛЬТУРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ В ПРОЦЕССЕ ГАРМОНИЗАЦИИ 

МЕЖНАЦИОНАЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЙ В РОССИИ 

Г.Ж. Фахрутдинова 

доктор педагогических наук, профессор Института психологии и образования ФГАОУ ВО 

«Казанский (Приволжский) федеральный университет», г. Казань 

Рецензент – Мамырханова А.М., к.и.н., доцент, НАО им. И. Алтынсарина 

Известно,  что  культура  в  своей  сущности  –  это  ценностное  оформление  и  ценностное  содержание 

самоопределения воли народа или индивида [1, 52]. Именно поэтому, на наш взгляд, культура привлекательна. 

И это не случайно. Поскольку она всегда имеет смысл. Вне смыслов культуры не бывает [2, 6-38]. Если что-то 

теряет форму и смысл, то оно либо не становится культурой, либо перестаёт ею быть. И это происходит по 

той причине, что ценности, содержащиеся в ней представлены личностным смыслом, то есть отношением к 

потребностям человека [3, 52-55]. 

Вот тут-то и важен процесс этнокультурной идентификации, то есть процесс достижения этнокультурной 

идентичности. Почему же он важен? 

Во-первых,  потому,  что  он  укрепляет  и  закрепляет  людей,  представителей  этноса  в  системе  смыслов 

(когнитивных, ценностных, нормативно-регулятивных). 

Во-вторых, система смыслов обеспечивает порядок, то есть осознанное ролевое взаимодействие. 

321

В-третьих, система смыслов способствует обретению личного достоинства [4, 32]. 

Итак,  получается,  что  порядок  и  личное  достоинство  –  это  результат  процессов  этнокультурной 

идентификации  в  едином  пространстве  социокультурной  идентификации,  как  в  моноэтничном,  так  и  в 

полиэтничном  пространстве.  В  этой  связи,  Т.Г.  Стефаненко  логично  подчёркивает,  что  если  эти  процессы 

проходят успешно, то индивид осознаёт свою принадлежность к определённой общности и прежде всего к 

этнической общности, а значит достигает идентичности [5, 96-115]. 

Что же собой представляют социокультурная идентичность и такая её составляющая как этнокультурная 

идентичность?  М.В.  Шакурова  определяет  первое  явление  как  «…элемент  самосознания,  проявляющийся 

в процедурах ощущения, осмысления и реализации субъектом своей определённости и непрерывности в 

процессах  принятия,  интериоризации  и  интраоризации  культурных  моделей,  транслируемых  значимыми 

с его точки зрения социальными институтами, общностями, группами, отдельными субъектами» (Шакурова 

М.В., 2007). 

В  свою  очередь  этнокультурную  идентичность  И.В.  Малыгина  резонно  характеризует  как  сложный 

социально-психологический феномен. Его содержание составляет, с одной стороны, осознание индивидом 

общности с локальной группой на основе разделяемой культуры, а с другой – осознание группой своего 

единства на тех же основаниях, психологическое переживание этой общности, а также индивидуальные и 

коллективные формы её манифестации (Малыгина И. В., 2005). 

Что же происходит в том случае если этнокультурная идентификация безуспешна, то есть тогда, когда 

идентичность не достигается? Возникает маргинальность. Это, с одной стороны. С другой стороны, появляется 

не  менее  опасная  проблема  и  состояние  –  сепаратизм.  Он  ещё  более  опасен  там,  где  наблюдается 

поликультурное  и  полиэтничное  социокультурное  пространство.  И  поэтому  формирование  и  успешное 

достижение  соответствующей  этнокультурной  идентичности  приобретает  здесь  ещё  более  сложный  и 

актуальный характер. 

Таким  образом,  вне  чёткой  привязки  к  одной  из  культур  человека  ждёт  маргинальность,  а  его  сугубо 

внутри  этнокультурная  идентификация  в  поликультурном  пространстве  образует –  сепаратизм.  Возникает 

противоречивая  ситуация:  «маргинальность-сепаратизм», то  есть  отчуждение  либо  от  своей  этнокультуры 

без соединения с иными этнокультурами, либо от иных культур с соединением только со своей. Начинает 

сосуществовать отчуждённое, то есть внеценностное, внесмысловое отношение либо к потенциально своему, 

либо потенциально к иному этнокультурному содержанию. 

Если  выразиться  иначе,  то  можно  констатировать,  то  что  возникает  культурно  травматическая 

ситуация.  В  ней  либо  своя,  либо  иная,  этногенетическая  культура  не  привлекает  индивида,  а  значит,  не 

имеет для него смысла. Может быть даже так, что не имеют смысла одновременно обе культуры. Во всех 

этих  случаях  наблюдается  отсутствие  одновременного  сопряжения  внутреннеприсущих  (эндогенных)  и 

внешнепорождаемых (экзогенных) культурных смыслов. Последние же, как известно скрепляют этнокультуру 

и общенациональную культуру и их субъектов как изнутри, так и извне. Смыслы – это то, что скрепляет. Если 

они «размываются», то этнокультуры и общенациональная культура «расползаются, «рассыпаются». Норма, как 

«привязка» личности к одной из этнокультур без отчуждения её от других этнокультур и общенациональной 

культуры в целом разрушается. 

Что же делать? С нашей точки зрения прежде всего не поддаваться на соблазн обозначения и превращения 

одной из этнокультур в социо и нацио образующий «стержень», то есть не устанавливать «принцип стержня». 

Например,  делить  этносы  в  России  на  русских  и  нерусских.  Тем  самым,  нивелируя  ключевую,  наряду  с 

русскими, «странообразующую» роль татар, или иначе «растворяя» их в пространстве нерусских. 

В  этом  плане  предлагаем  установить  и  претворять  в  пространство  межнациональных  отношений 

«принцип  сопряжения».  В  этом  случае  этносы  и  их  культуры  могут  сопрягаться,  порождая  динамическую 

область  совпадения  объёмов,  то  есть  культурных  ценностей,  норм,  традиций,  санкций,  языков  и  т.д. 

При  этом  «ядро»  каждой  из  культур  сохраняется.  Сохраняется  и  «субъектность»,  которая  может  быть 

разрушена при осуществлении «принципа стержня». При проведении же в жизнь «принципа сопряжения» 

(взаимодополнительности) этносы и их культуры остаются равноценными, равнозначными. 

Таким образом, в области совпадения объёмов этносов и их культур обнаруживается то, что притягивает, 

привлекает, сплачивает, то есть «центростремительное ядро» – основа их консолидации и солидаризации, 

встречи  и  диалога,  которые  происходят  на  периферии,  в  пограничной  области.  Открытость  к  принятию  и 

пониманию другого при сохранении своего, сокровенного позволяет этносам и их культуре «быть самими 

собой» и «быть с другими». При это «маргинальность» и «сепаратизм» преодолеваются. 

Для достижения этого следует выполнить одно из важнейших и ключевых условий: поставить и решить 

проблему образования. Кроме этого следует: 

- культивировать идею одновременной привлекательности как своей этнокультуры, так и иных этнокультур; 

-  определять  и  укреплять  смысловой  комплекс  этнокультурного  и  межэтнокультурного  пространства 

Татарстана и России и других регионов, его формы и содержание, а также «сферу согласия интересов»; 

322

- в мониторинговом ритме формировать реестр поля креативных полезных дел (Фонд Полезных Дел) 

субъектов этнокультур и общенациональной культуры, а также механизм их реализации в этнокультурном и 

межкультурном пространстве; 

-  повысить  роль  и  статус  национально-культурных  объединений  в  межнациональных  отношениях  и 

национальной политике, придавая им совещательные функции и законодательные инициативы при органах 

государственной власти разных уровней и муниципальных органах местного самоуправления; 

- создавать условия для общественно полезной интеграции и адаптации мигрантов, защиты и улучшения 

рынка труда. 

Список литературы 

1 Теория культуры / Под ред. С.Н. Иконниковой, В.П. Большакова. - СПб: Издательство: Питер, 2008, -С. 52. 

2 Петухов В.Б., Петухова Т.В. Культурология: учебное пособие. – Ульяновск: Ул. ГТУ, 2013. –289 с. Гл. (разд.) 

1, -С. 6 -38. 

3 Фахрутдинова Г.Ж. Этнопедагогизация в контексте поликультурного образования // Казанская наука, 

2014, №3. -С. 247-250. 

4 Smith M. Nationalism, ethnocentrism and new world order // Journal of Humanistic Psychology, 1992, p. 32; 

Громова Е.М., Беркутова Д.И., Горшкова Т.А. Проблема формирования этнокультурных ценностных ориентиров 

при  подготовке  современной  молодёжи  к  планированию  профессиональной  карьеры  //  Современные 

проблемы науки и образования. – 2013. – № 3; URL: http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=9155 

(дата обращения: 19.03. 2016). 

5 Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. Учебник для вузов. – 4-е изд., испр. и доп. - М.: Аспект-пресс, 2009, -С. 

96-115. 

Аңдатпа.  Мақалада  Ресейдің  ұлтаралық  қарым-қатынасын  үйлестіру  процесіндегі  этномәдениет 

сәйкестілігінің рөлі ашылған. Этномәдениеттің сәйкестілігі көпмәдениетті білім беру кеңістігіне қамтылуына, 

жинақталуына және дамуына мүмкіндік береді. Көпмәдениетті білім беру – бұл ең алдымен көпқұндылықты 

процесс. Ол міндетті түрде өзінің құрамына құндылықтарды, мән және мағынаны қамтиды. Көпмәдениетті 

білім беру кеңістігі құндылықты (көпқұндылықты) басқа да: когнитивті және нормативті-реттеуші мағыналарды 

қамтиды. 

Аннотация.  В  статье  раскрыта  роль  этнокультурной  идентичности  в  процессе  гармонизации 

межнациональных отношений в России. Именно этнокультурная идентичность позволяет поликультурному 

образовательному  пространству,  с  одной  стороны  содержаться,  оформляться  и  развиваться.  Поскольку 

поликультурное  образование  –  это,  прежде  всего  полиценностный  процесс.  Он  обязательно  содержит 

различного рода ценности, значения и смыслы. Кроме ценностного (полиценностного) содержания и смыслов 

поликультурное  образовательное  пространство  содержит  и  другие  смыслы:  когнитивные  и  нормативно-

регулятивные. 

Abstract. In this article the role of ethno-cultural identity in the harmonization process of inter-ethnic relations 

in Russia. It is ethno-cultural identity allows multicultural educational space, with one hand placed cleared and 

developed. Because intercultural education is primarily a policennostnyj process. He definitely contains different 

kinds  of  values,  values  and  meanings.  In  addition  to  the  value  (policennostnogo)  contents  and  meanings  of 

multicultural educational space has other meanings: cognitive and normative regulatory. 

жүктеу/скачать 23,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: