Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» біліктілік арттырудың Ұлттық орталығЫ

134 
 
С  личностно-ориентированной  парадигмой  соотносятся  все  особенно  значимые 
для обучения языкам современные подходы к обучению:  
- деятельностный (человек существует и развивается в деятельности) 
- социокультурный/ культуроведческий (вхождение человека в культуру) 
-  коммуникативно-когнитивный  (общение  и  познание,  основные  способы 
получения образования и иноязычного в частности) 
- компетентностный (практико-ориентированный). 
При  этом  педагогическая  техника  является  неотъемлемой  частью  мастерства 
педагога.  Она  выражается  в  умении  учителя  найти  адекватные  способы,  с  помощью 
которых  он  может  максимально  выразить  себя  в  учебной  и  воспитательной  работе,  а 
также заинтересовать учеников новой формой и содержанием урока.  
        
Учителя,  планируя  уроки  по-новому,  способствуют  созданию  коллаборативной 
среды,  поощряют  учащихся  задавать  проблемные  вопросы  и  создавать  проблемные 
ситуации,  повышают  познавательный  интерес,  способствуют  развитию  критического 
мышления.  Лексический  диктант,  составление  тестов,  загадок  на  уроке, 
комментированное  письмо  и  предупредительные  диктанты,  задания  по  типу  «Найди 
лишнее»,  которые  прививают  умения  синтеза  и  осмысления  информации.    Это 
преподавание  совместного  и  руководимого  письма,  составление  текстов  разных 
жанров,  устное  повторение,  письмо  и  перечитывание.  Определение  того,  как  система 
письма  работает  на  уровне  слова,  предложения  и  текста  в  диапазоне  различных 
письменных  форм,  литературных  (истории  и  поэзия)  и  нелитературных 
(информационные 
тексты). 
Во 
время 
демонстрации 
совместного 
письма 
демонстрируются умения как согласовать аудиторию и цель задачи письма, определить 
структуру, грамматические особенности и содержание. Как репетировать предложения 
перед  их  записью,  таким  образом  предоставляя  понимание  того,  как  составлять 
предложения. Поощрять автоматическую привычку к основным элементам, например, 
заглавные буквы и точки.   Сохранять  хороший темп на занятии, чтобы гарантировать, 
что  детское  внимание  не  потеряно.  Иногда  делать  преднамеренные  ошибки,  чтобы 
сосредоточиться на распространенных ошибках, связанных с определенной обучающей 
целью. 
Стоит  отметить,  что        обучение  при  помощи  современных  педагогических 
технологий  оказывается  действенным  только  в  том  случае,  если  все  педагогические 
средства,  применяемые  учителями,  взаимосвязаны    и  педагогический  процесс 
характеризуется целостностью и системностью. 
Большое  значение  для  раскрытия  творческого  потенциала  имеют  и 
нетрадиционные  формы  домашнего  задания,  которые  призваны,  с  одной  стороны, 
закреплять  знания,  умения  и  навыки,  полученные  на  уроке,  а  с  другой  стороны, 
позволяют 
ребёнку 
проявить 
самостоятельность, 
самому 
найти 
решение 
нестандартного вопроса, задания. 
Типы домашнего задания: 

 
творческая работа; 

 
лингвистическое исследование текста; 

 
создание самостоятельных литературных произведений различных жанров; 

 
составление конспекта, опорных таблиц; 

 
письмо по памяти и другие. 
Такие  домашние  задания  помогают  избегать  однообразия,  активизируют 
мышление, заставляют ребёнка обобщать, систематизировать материал по теме 
 
Инновации  в  образовании  (в  переводе  с  латинского  INNOVATION  - 
обновление,  перемена)  означают  новшества,  нововведения,  новые  изобретения. 
Понятие  «инновация»  означает  новшество,  новизну,  изменение;  инновация  как 
средство  и  процесс  предполагает  введение  чего-либо  нового.  Применительно  к 
педагогическому  процессу  инновация  означает  введение  нового  в  цели,  содержание, 

135 
 
методы  и  формы  обучения  и  воспитания,  организацию  совместной  деятельности 
учителя  и  учащегося.  Эти  методы  включают  активные  и  интерактивные  формы, 
применяемые учителями в обучении. 
Говоря  о  конкретном  опыте  внедрения  и  использования  инноваций  в  работе 
учителя  русского  языка  и  литературы,  необходимо  обратить  внимание  на  то,  что 
первоочередной  задачей,  стоящей  перед  филологами,  является  ФОРМИРОВАНИЕ 
КОММУНИКАТИВНЫХ УМЕНИЙ И НАВЫКОВ, то есть формирование ВЫСОКОГО 
УРОВНЯ УМЕНИЙ УСТНОГО И ПИСЬМЕННОГО ОБЩЕНИЯ. 
 
Рациональное использование различных техник, методов, средств в организации 
учебной  деятельности  позволит  активизировать  процесс  обучения,  придав  ему 
исследовательский,  творческий  характер,  будет  способствовать    полному  усвоению 
материала. 
Безусловно,  достижение  целей  и  задач  реформирования  казахстанского 
образования возможно при наличии не только условий для обучения, более того – оно 
будет  зависеть  от  компетентности  и  профессиональных  ценностей  учителей.  Если 
учитель  желает  помочь  ученикам  стать  личностями,  легко  адаптирующимися  в 
современном мире,  с развитым критическим мышлением, то ему самому, прежде всего, 
необходимо быть открытым для новых идей.  
Отрадно  осознавать,  что  мне  удалось  сформировать  у  учителей  глубокие 
убеждения  и  устойчивую  уверенность  в  том,  что  им  необходимо  пересмотреть  стиль 
преподавания, направить обучение на определение перспектив  ученика как личности и 
социального объекта. 
Список использованной литературы: 
1.
 
Панина Т.С.,Вавилова Л.Н.. Современные способы активизации знаний. –М-., 2007 
2.
 
Гин А., Приемы педагогической техники. –М., 2002 
3.
 
Уранова Ф.Н. Активные вопросы языкового образования в условиях модернизации 
образовательных учреждений. Майкоп. Издательство АГУ 2012 
4.
 
1.Инновационное обучение на уроках русского языка / Рукопись депонирована в ОЦНИ 
АПН РСФСР "Школа и педагогика" 11 февраля 1991 года. Регистрационный N 32 - 91. - 
с.205) 
5.
 
 Чередникова О. И. Информационные технологии в работе учителя русского языка и 
литературы. Руссий язык. 1 сентября 2009 № 5 с. 3.) 
6.
 
 Александрова Г. Занимательный русский язык, Санкт-Петербург, и «Тригон», 1997. 
с.16) 
 
 
БІЛІМ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ АЯСЫНДА МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ  
ДАМУЫН ЖЕТІЛДІРУ 
 
 Дюсембинова Бақыт Серікқызы, 
«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы 
 «Астана қаласы бойынша  ПҚБАИ» 
 
Қазіргі  жаңа  ғылым  мен  техниканың  қарыштап  өсуі  мен  экономиканың 
дамуында,  халықтық  сана-  сезімнің  заман  талабына  сай  өзгеруі  қоғамдағы 
қатынастарды    ізгілендірумен  тығыз  байланысты.Біздің  елімізде  ұрпаққа    білім  беру 
саласында  түбегейлі  өзгерістер  жасалуда.  Білім  стандартының  жасалуы,  төл 
оқулықтарымыздың  жазылуы,  білім  мазмұнын  байыту,  әлемдік  білім  кеңістігіне  ену 
мақсатындағы  жұмыстар  сол  өзгерістердің  куәсі.  Білім  беру  адамның,  қоғамның, 
мемлекеттің мүддесі үшін ұрпақ тәрбиелеу және оқыту үрдісі болып табылады.     

136 
 
 «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық»- деген ел 
Президенті Н Ә. Назарбаевтың  ұлы сөзі- оны іске асырушы мамандарға бағдарламалық 
сілтеме. 
 
Уақыт  озған  сайын  өзектілігі  арта  түсетін  білімді  де  білікті,  тәрбиелі                                                                                           
де  текті  ұрпақ  қалыптастыру  адамзат  тарихында  күн  тәртібінен  түспейтін  мәселе. 
Әлемдік білім кеңістігіндегі озық тәжірибеге негізделген 12 жылдық білім беруге көшу 
қажеттігі еліміздің білім беру жүйесін жетілдіруді көздейді. 
Қазақстанның 12 жылдық білім беруге көшуі білім берудің жаңа ұлттық моделін 
жобалаудың  стратегиялық  міндеттерін  табысты  шешуге  мүмкіндік  береді.  Қазақстан 
Республикасы  білім  беру  жүйесі  қазіргі  таңда  өзгермелі  және  өскелең  талаптармен 
қажеттіліктерді  қанағаттандыра  отырып,  отандық  білім  сапасын  әлемдік  білім 
кеңістігіне  кіріктіруге  бетбұрыс  жасауда.  Қазіргі  кезде  халықаралық  тәжірибе  мен 
қазақстандық  мектептердің  дәстүрлерін  ескере  отырып,  ұлттық  білім  беру  үлгісінің 
қалыптасқанын  байқап  отырмыз.  Демек  Қазақстан  республикасында  білім  беру  жаңа 
бетбұрыс  алуда.  Ол  экономикалық  және  рухани  дамуын  қамтамасыз  ету  жолындағы 
жеке  тұлғаның  адамгершілік,  парасаттылық,  эстетикалық  және  физиологиялық, 
психологиялық жағдайын үнемі жетілдіріп отыруын көздейді. 
 
Мектеп  бітірушілерге,  жас  мамандарға  қойылатын  жаңаша  талаптар  әлемдік 
стандартқа  бірте-  бірте  жақындап  келеді.  Қазіргі  республикадағы  білім  беру  жүйесі 
көптеген  түйінді  мәселелерді  шеше  алмай  отыр.  Қаншама  білім  саласын  меңгерген 
мектеп  бітіруші  өзгермелі  әлеуметтік  –  экономикалық  жағдайларда  өмір  сүруге  әзір 
емес. 
Алған 
мамандығы 
бойынша 
жұмысын 
жалғастыруға, 
кездескен 
қиыншылықтарды жеңуге  оның қабілеті аз. 
Мінекей  бүгінгі  білім  беру  саласының  көрінісі  12  жылдық  білім  беруге  көшуге 
итермелеп отыр. 
12  жылдық  білім  беруге  көшу  қазақстандық  білім  беру  реформасының  стратегиялық 
міндеттерін нәтижелі шешуге мүмкіндік береді. 
 
 Ол    шығармашыл,  белсенді,  әлеуметтік  жауапкершілігі  мол,  парасатты,  кәсіби 
білімді, сауатты жеке тұлғаны тәрбиелеуді бірінші кезекке қояды. 
Өзінің және қоғамның мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі ортада 
өмір  сүруге    бейім,  бәсекеге  қабілетті,  шығармашыл,  білімді  тұлғаны  дамыту  және 
жеткіншек  ұрпақтың  саналы  азамат  болып  қалыптасуы  бүгінгі  мектептердің  алдына 
қойған  мақсаты.  «Ұлт  тағдыры-  ұрпақтан»  деген,  аса  зор  үміт  күттірер  жеткіншек  – 
бүгінгі ұрпақ. 
 
Бастауыш  білім  беру  баланың  бойындағы  дарындылығын,  жеке  қабілетін 
анықтайды,  оқуға,  жазуға,  санауға,  сөйлеу  мәдениетін,  зерттеу-  шығармашылық 
қабілетін  дамытады.  12  жылдық  білім  беру  жағдайында  мектепке  дейінгі  білім  мен 
тәрбие  беру  деңгейі  ерекше  мәнге  ие  болып  отыр.  5  жастағы  балаларды  мектепке 
даярлауда  олардың  психологиялық,  физиологиялық  талаптарын  ескере  отырып, 
бастауыш  мектепте  оқуға  дайындау  сапасының  басты  жағдайы  ретінде    жүзеге 
асырылуы тиіс.   
 
Негізгі орта білім бастауыштағы алған білімді жалғастыруға, білім салаларының 
базалық  негізін  меңгеруге,  ұлттар  мәдениетін  құрметтеуге,  жеке  тұлғаның  өзін-  өзі 
тануына, кәсіби бағдарын анықтауына арналған. 
 
  Әрбір  оқушының  жеке  тұлға  екені  ғылыми  еңбектерде  жан-  жақты 
зерттелгенімен,  тәжірибе  жүзінде,  оқу  процестерінде,  тұлға  ерекшеліктерін  ескере 
отырып,  оқытудың  толық  жүзеге  асырылмауы  шешілмей  отырған  проблема.  Жеке 
тұлға қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өзіне, өз ісіне және өзгеге 
деген  жауапкершілігі  артып,  оқушымен  қарым-  қатынасы  берік  сенімге  негізделгенде 
ғана игі нәтижеге жетеді. Сонымен қатар, білімді де тәрбиелі жеке тұлға қалыптастыру 
тек  педагог  ғана  емес , ата- анаға да үлкен жауапкершілік жүктейді. Сондықтан бұл 

137 
 
жерде мектеп, мұғалім, ата-ана тығыз байланыста болған жағдайда ғана қазіргі таңдағы 
өмір талабына сай оқушыны көре аламыз. 
 
Егер мектеп жасындағы бала өз өмірінде кімнің жанында көп уақыт болатынына 
көңіл  аударсақ,  әрине  ата-  анасы  және  мұғаліммен  бірге  болатыны  баршамызға  аян. 
Ата-  ана  мен  бала  арасындағы  қарым-  қатынас  сабақта  айқын  байқалады.  Сондықтан 
сабақтың  дұрыс  ұйымдастырылуы  мен  өткізілуі  мұғалімнен  үлкен  жауапкершілікті 
талап  етеді.  Сабақ  үрдісіндегі  өзара  қарым-  қатынаста  мұғалім  баланың  ата-  анасы, 
бауыры,  қарындасы,  туысы  және  сырлас  досы  болады.  Яғни,  мұғалім  мен  оқушы 
арасындағы байланыстылық маңыздылығы күн санап арта түсуде. Оқытудың мазмұнын 
жаңартуды  қажет  етіп  отырған  қазіргі  заман  талабы  да  алдымен,  осы  тұлғаның 
арасындағы  қарым-  қатынасқа  тіреледі.  Мұндағы  оқытудың  мазмұнын  жаңарту 
дегеніміз  мұғалім  мен  оқушының  бір-  біріне  деген  жағымды  қарым-  қатынасының 
негізінде қалыптасатын жаңаша үрдіс болып отыр. 
6 жастан мектеп табалдырығын аттаған баланы мектеп өміріне енгізудің өзі таңдаулы 
технология  мен  асқан  шеберлікті  талап  етеді.  1  сынышп  оқушыларын  оқуға  тек  қана 
ойынмен  қызықтыруға  болады.  Ойын  ойды  қозғайды.  «баланың  ойынын  тыйғаның 
ойлауын  тыйғаның»  деген  қағида  бекер  айтылмаған.  Оқушының  әр  қадамы  ойынмен 
ғана алға жылжиды, дамиды, жетіледі. 
6 жасар бала материалды тез қабылдайды және тез ұмытады. Олардың ойы 5-6 минут 
қана тұрақтайды, содан соң басқаға ауытқиды.   Сондықтан мұғалім осы уақыт ішінде 
бірнеше рет дидактикалық ойындар ұйымдастыруы қажет.  
Оқушы тек қана білім алушы ғана емес, оқушы- ізденуші, зерттеуші, басқарушы, 
ұйымдастырушы,  кеңесші,  дербес  тұлға.  Осы  дербес  тұлғаны    дамыту  үшін  орта 
білімнің  мазмұнында  жаңа  тәсіл  құзіреттілікке  айрықша  мән  берілген.  Құзірет  латын 
сөзі, өз ісін жетік білу, танымы мол, тәжірибелі, іс-әрекеттердің жан-жақты тәсілдерін 
меңгерген өз ісінің жетік маманы дегенді білдіреді. 
 
Құзіреттілік-  оқушылардың  өзгермелі  жағдайда  әлеуметтік  қажетті,  жан-жақты 
іс- әрекетті меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі. 
 
Сондықтан  12  жылдық  білім  беру  жүйесіндегі  педагогтар  кәсіби 
құзіреттіліктерін дамытады. 
 
Қазіргі  мектептің  басты  міндеті-  жеке  тұлғаны  қазіргі  өмірге  тез  бейімделіп 
кетуіне көмектесетін біліммен, икемділікпен және дағдымен қамтамасыз ету.   
   
Мұғалімсіз  шәкіртті,  шәкірттсіз  мұғалімді  елестету  мүмкін  бе?  Осы  сұраққа  жауап 
іздеп  көрсек  еліміздің  ертеңі-  болашақ  жастарға  білім  мен  тәрбие  беруде  ұстаздар 
қауымының қосар  қажірлі еңбегінің рөлі өте зор.  Ұстаз – саяси  сауатты, жан- жақты 
білімді, өз бойындағы сол білімді оқушы жүрегіне еркін ұялата аларлықтай әдістемелік 
шебер  болуы  керек.  Оқушының  ізденуші,  зерттеуші,  басқарушы,  ұйымдастырушы 
тұлға  екенін  мұғалім  естен  шығармағаны  дұрыс.  Ендеше  12  жылдық  білім  беруге 
көшуде  педагогтің  ең  басты  міндеті-    6жастан  мектеп  табалдырығын  аттаған 
бүлдіршіндердің даму деңгейі мен әлеуметтік жағдайын зерттеу, оқу- тәрбие үрдісінің 
нәтижелеріне  мониторинг  жасап  отыру.      «Бірлесе  көтерген  жүк  жеңіл»  дегендей 
мұғалім, психолог, мектеп дәрігері, ата- ана бірлесе отырып, еліміздің келешегі жақсы 
ұрпақ тәрбиелей алары сөзсіз. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
«Білім туралы» Заң. 
2.
 
ҚР-  да  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасы. 
3.
 
Н.Ә.Назарбаевтың    «Әлеуметтік-экономикалық  жаңғырту  -Қазақстан      дамуының 
басты бағыты» атты 2012 жылғы Қазақстан халқына жолдауы. 
4.
 
Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы// 
Қазақстан мұғалімі.-2004.- №1. 

138 
 
5.
 
«2012-2016    жылдарға  арналған  оқушылардың  функционалдық  сауаттылығын 
дамытудың Ұлттық жоспары», Астана, 11.09.2012 ж.  
6.
 
Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002
 
7.
 
Суворова Н. «Интерактивное обучение: Новые подходы» М., 2005. 
 
 
ОҚЫТУ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ТӘСІЛДЕРІ 
 
Шегенева Бақыт Болатқызы, 
        бастауыш сынып мұғалімі 
Көкшетау қаласы № 17 ОМ 
Ақмола облысы 
 
Қазіргі  заманда  қарқындап  дамып  келе  жатқан  қоғамда  өскелең  тұлғаға 
жаңашыл талаптарды көптеп қояды.Өмірдің шапшаң ырғағы, жиһадандыру, орасан зор 
ақпараттық  ресурстар,  қоғамдық  қатынастардың  түбегейлік  өзгерістері,бүгінгі  таңда 
жеке  тұлғаның  мүлдем  жаңа  қасиеттерінің  дамуын  талап  етеді.Қазіргі  кезде  басты 
мәселе  –  жас  ұрпақтың  сапалы  білім  алуы  болып  отыр.  Оқушылардың    қалай  оқу 
керектігін  үйреніп,  соның  нәтижесінде  еркін,  өзіндік  дәлел  –  уәждерін  нанымды 
жеткізе  білетін,  ынталы,  сенімді,  сыни  пікір  –  көзқарастары  жүйелі  дамыған,  қазақ, 
орыс,  ағылшын  тілдерін  өз  деңгейінде  меңгерумен  қатар,  сандық  технологияларда 
құзырлылық  танытатын  оқушы  ретінде   қалыптасуын  қамтиды»  (Мұғалімге  арналған 
нұсқаулық)  Еліміздің  ертеңі  жас  ұрпақ  қолында.Қазіргі  заман  талабына  сай  болашақ 
ұрпақтың оқып білім алуын еліміз бірінші орынға қойып отыр.Сондықтан сапалы білім 
беруде  атқарылатын  қарқынды  жұмыс  мұғалімдердің  еншісінде  екенін  айтпасақта 
белгілі.Қазіргі заман талабына сай  оқыту да білім беруді жаңашаландыру – оқу тәрбие 
үдерісін  даралау,  демократияландыру  –  жаңа  тақырыпты  оқушылардың  өздеріне 
меңгере алатындай мүмкіндік  беру, ізгілендіру, түрлендіру, тұлғаға бағытталған білім 
беру  ұстанымдары  арқылы  жүзеге  асырылады.  Оқыту  мен  оқудағы  жаңа  тәсілдер 
жекелеген құбылыс немесе дағды емес.Ол оқыту әдісін таңдау, жүйелі ойлауға үйрету, 
оқушының  талантын  зерттеу  және  анықтау,   сандық  технологиялар  саласындағы 
жоғары  құзыреттілікті  дамыту  болып  табылады.Мен    жаңа  тәсілдерді  қолдануда 
«диалогтік  оқытудың  маңызын»  басшылыққа  алдым.  Оқыту  мен  оқудағы  оқушы  мен 
мұғалімнің  арасындағы  байланыс  ол  диалог  арқылы  болары  сөзсіз.  Осы  диалогтікті 
оқытуды сабақ барысында тиімді қолданылғанда оқушылар өз ойларын жетік білдіруге, 
көзқарастарын  ашық  айтуға,  еркін  сөйлеуіне,    ізденіс  жасай  отырып  дамуына 
көмектеседі.Бұл  үдерісте  оқушылар  түсінеді,  бақылайды,  ізденеді,  зерттейді,   өздерін 
қадағалап  отырады.  Берілген  тапсырмалар  арқылы  өзін-өзі  реттей  отырып  білімге 
құштарлығын  ояту  болып  саналады.  Себебі  топ  мүшелері  бірге  жұмыс  жасауға 
тырысады,  топта  ынтымақтастық  атмосферасын  құра  отырып,  жаңа  тақырыпты  өз 
бетінше  меңгеруге  мүмкіндік  туындайды.Әр  мұғалім  өз  сабағында  міндетті  түрде 
сұрақ-жауап  әдісін  қолданатыны  сөзсіз.  Сол  арқылы  оқушының  сабақты  қаншалықты  
меңгергенін  біліп,  олардың  сабақты  қалай  игеріп  отырғанын  қадағалап,  сабақтың 
барысын  бағыттаушы  ретінде  іс  әрекет  жасауға  мүмкіндік  туады.Сондықтан 
оқушыларды  диологке  тарту  барысында  сұрақ  қоюдың   төмен  және  жоғары  дәрежелі 
болып  бөлінетін  екі  түрі  бар  екенін  естен  шығармаған  жөн  шығар.Төмен  дәрежелі 
сұрақтар «ашық» немесе «дұрыс емес» деп бөлінеді. Бұл сұрақ түрлері оқушыны терең 
ойландармайды.Ол жаттап алуға бағытталып бағаланып отырады. Ал жоғары деңгейлі 
сұрақтар  оқушыны  жан-жақты  ойландырып,  ішкі  пікірін  ортаға  сала,  іздене  отырып 
жауап  беруге  жетелейді.  Сонымен  бірге  оқушыға  сұрақтар  қойғанда  тақырыпқа 
байланысты түсіндірме, сынама,өткір сұрақтар арқылы  білімдерін бекітуге болады.Ал 

139 
 
оқушының  берген  жауабы  қате  болған  жағдайда,  оларды  бірден  тоқтатып,  қате  деуге 
болмайды.  Жіберген  қатесі  арқылы  ойланып,өз  қателерін  табуға,   түзетуге  мүмкіндік 
беруіміз  керек.Өз  қатесін  түзете  отырып    сабақ  алуы  керек  ,оларды  тақырыпқа  қарай 
бағыттап  сұрақ  қоя  отырып  дұрыс  жауабын  табуға    көмектесуіміз  қажет. Сол  себепті 
мұғалім      қате  жауабын  бас  изеп  қабылдай  берсе  оқушы   «мен  білемін»  деген  оймен  
тақырыпты меңгермей қалуы да мүмкін.Диалогтік оқытудың тәсілдерін дамытуда мен 
сабақтарымда  жетекші,  кесімді  сұрақ  қою  арқылы  оқушының  сындарлы  сөйлеуіне 
ынталандыруға,  білімге  құштарлығын  оятуға,  сыни  тұрғыда  ойлауға  ықпал  етуге 
тырысамын.Оқушылар бір-бірін үйретіп, үйренуге,пікір бөлісіп, оны құрметтей білуге, 
өздерін және өзгені бағалай білуге, бірімен бірі диалогтік қатынасқа түсуге, бір-біріне 
сұрақтар    қоя  білуге,  ойын  жинақтап,  талдауға  үйренетіндігін,  кез  келген  жағдайды 
шешуде  мұғалім  мен  оқушы,  оқушы  мен  оқушы  және  өзгелер  арасында  серіктестік 
құру  арқылы  ой  бөлісетіндігін  қадағалап  басшылыққа  алып  отырамын.Мерсердің  
зерттеуіне  сәйкес,  әңгімелесу,  сұраққа  жауап  беру  оқушылардың  білім  алуының 
ажырамас  бөлігі  деген.Оқушылардың  білім  алуда  сұраққа  ізденуі,  зерттеу  арқылы  
жауап  беруі,  тыңдауы  мен  сөйлеуі  арасында  байланыс   анағұрлым  нәтижелі 
болатынына көзім жетті. Оқушылар шағын топтарда жұмыс жасай отырып, бір- бірімен 
пікір  алмасып,  ойларын  ортаға  салып,  баға  бере  біледі.Оқушы  қойылған  сұрақтарға 
жауап  беру  арқылы  білімдерін  шыңдайды.Сонымен  қатардиалогтік  оқыту  әдісі  
оқушыларды сұрақ қойып, әңгіме жазуға, пікірталас ұйымдастырып, өз ойын дәлелдей 
білуге  машықтандырады.  Диалогтік  оқытуды  өз  тәжирбиемде    қолдану  арқылы 
оқушыларды  өзіне  деген  сенімділігін,  өз  бетінше  ізденіп  ақпаратты  сараптай  алуға 
ұмтылыс жасай бастағандарын байқадым.Оқушылар сабақта берілген тақырыптан тыс 
ақпарат  жинап  келіп,  оны  өз  топтарында  еркін  бөлісуі  бастауыш  сынып  оқушылары 
үшін үлкен жетістік.Диалогтік оқыту арқылы сыныпта оқушылар бір- біріне деңгейлік 
сұрақтар  қоюға,олардың  жауаптарына  өз  пікірлерін  қоса  отырып  ақпаратты 
толықтыруға  дағдылана  бастады.Себебі  оқушы  өзін  ойландырған  сұраққа  тек  жауап 
қана  алып  қоймайды,  өзі  білетін  ақпаратқа  қосымша  ақпарат  алып  оны  жүйелеу, 
сараптауға  үйренеді.Осындай  әдіс-  тәсілдер  оқушының  алған  білімін  шыңдап,  оның 
есінде  ұзақ  уақытқа  сақталады.  Қай  кезеңде  болмасын  ұстаздар  өз  сабақтарында  
диалогтік  окыту  әдісін  қолданып келеді.Бұл  әдіс    барлық  пәндерде  қолданылады.  Тек 
қазіргі  кезде    заманның  талабына  сай    жаңа  ақпаратпен  оқушы  өзінің  ізденуі  арқылы 
білімін толықтырып отыруы тиіс.Сонда ғана олардың алған білімдері шыңдалып, ұзақ 
уақытта естерінде қалады.Менің байқағаным оқушылар бір- бірімен сұхбаттасып, бір- 
біріне сұрақтар қойып, пікір таласқа түскенде алған жаңа ақпараттары олардың есінде 
ұзаққа  сақталып  жүйелініп  отыратынын  көрсетті.Диологтік  оқыту  сонымен  қатар 
өздеріне  сенімсіз,  сөздік  қоры  аз,  ұяң  оқушылардың  ашылуына  да  әсер  етеді.Бұл 
оқушылар  диологқа  түсу  арқылы  өз  ойларын  топпен  бөлісуге  тырысады,  өзін 
ойландыратын  сұрақтарға  белсене  жауап  іздей  бастайтынын  байқадым.  Дүниетану  
пәнінде  оқушыларға  түрлі  деңгейдегі  сұрақтар  қою  арқылы  тақырыптың  төңірегінен 
шығып жан- жақты қызықтар деректер мен ақпараттар жинайтын болды.Себебі сабақта 
олар өздері жинақтаған деректерді  «Қар көшкіні» әдісі қолдану арқылы ортаға салып, 
белсенді пікір таластыра бастады.Сыныпта кімнің жинақтаған деректері қызықты және 
тақырыпқа  сай  қосымша  ақпарат  беретінін  өздері  талдап,  бағалау  барысында  ерекше 
атап  кету  арқылы  марапаттау  жұмысын  жүргізіп  отырды.Осындай  пікір  таластар 
арқылы оқушылардың пәнге деген ерекше қызығушылықтарын байқадым.Қазіргі кезде 
тәжірибемде  бұрынғы  дәстүрлі  сабақтарда  қойылатын  сұрақтарды  қоймауға 
тырысамын,  олар  оқушылардың  сыни  тұрғыда  ойланып  жауап  айтуларына  мүмкіндік  
бере алмайтын ашық түрдегі сұрақтар.Себебі диалогті бұлай қолдану оқушының терең 
ойлауына,   алған  білімін  талдап,  сараптауына  мүмкіндік  бермегенін  түсіндім.   Егер 
оқушы  ортада  өз  пікірін  еркін  жеткізе  алмаса,  ол  білімін  толықтырып,  жетілдіре 
алмайды.  
Сондықтан 
диалогтік 
қарым-қатынас 
жоғары 
деңгейде 
болу 

140 
 
керек.Ғалымдардың  зерттеуі  бойынша  нәтижелер  дәлелдегендей,  сабақта  диалогтің 
орны  бөлек.   Оқушылар  осы  әдіс  арқылы  сабаққа  қызығушылықпен  қатысатын 
болды. Оқытудың қай технологиясымен жұмыс жүргізсем де диалогтік  тапсырмаларды 
қамтуға  тырыстым.  Себебі  диалог  барысында  сабақтарда  сыни  ойлауға  бағыттайтын 
сұрақтарды  пайдалану  арқылы  оқушы  пікірін  біліп,  сұрақ    қойып  диалогқа  түсуге 
жетеледім. 
Диалогтік оқытудың тиімді жақтары мынада болғанын байқадым: 
–   Сабақ барысында уақытты тиімді пайдалануға көмектеседі; 
–   Оқушылар бір- бірін тыңдай білуге үйренді. Сұраққа жауап бере алмаған оқушы 
басқаларды мұқият тыңдайды; 
 –   Оқушыларға сыни ойлауға көмектеседі, пікір алмасады. 
 –   Оқушылар  бір- бірін оқытады; 
 –   Оқушылар өздері қызықтыратын  тақырыптарды зерттейді; 
 –   Оқушылардың деңгейлік сұрақтарды қою арқылы жан- жақты іздену белсенділігі 
артады.   
    Себебі  оқушылар  қысқа  ғана  жауап  беретін  мұғалімнің  сұрағымен  салыстырғанда 
диалогтік  сұхбаттасу  мұғалімдер  де,  оқушылар  да  білім  алуға  қомақты  үлес  қосатын 
өзара іс-қимылдыңшын мәніндегі тиімді түрі болып табылады\ Мұғалімдерге арналған 
нұсқаулық\Сол себепті мұғалім  ретінде сабақты  жоспарлауда  нені  ескеруіміз  қажет: 
- оқушылардың  қажеттіліктеріне  қарай  жоспарлау,  
- ынтымақтастық  атмосферасын құра отырып жоспарлау; 
- белсенділігі мен қызығушылығын   арттыруға  жағдай  жасай отырып жоспарлау; 
- оқушылардың  ой-пікірлерімен  келісе  отырып, оны  дәлелдеуге мүмкіндік беру; 
-  рефлексия, кері байланысты  үнемі қолдану; 
Өз  ойларымды  қорыта  келе,  диологтық  оқыту  жүйесін  сабақта  қолданғанда 
оқушылардың  ой  –  пікірлерін  білуге,  олардың  көзқарастарының  алуан  түрлілігі  мен 
өзара  ынтымақтасуға  әкелетініне  сөзсіз  сенемін.  Сұрақ  қоя  отырып,  оқушылар  бір-
бірімен  түрлі  ой  алмаса  отырып,  білімдерін  тереңдете  алуға  мүмкіндік  алады. 
Сабақтардың  мазмұнды,  сапалы    өткізілуіне    барлық  күш-жігерді,  білімді,  біліктілікті   
болашақ  ұрпақ  үшін  жұмсау ол барлық педагогтың міндеті деп ойлаймын. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.  Үшінші (негізгі) деңгей. 
2.
 
Мирсеитова С. Оқыту әзденіс ретінде және ізденіс оқыту ретінде: оқушылардың 
сын тұрғысынан ойлауын дамыту нысандары мен әдістері: Қарағанды 2011. 
3.
 
Өз тәжірибеммен бөлістім.  
 
 
ОҚУШЫ КӨЗІМЕН ТАБИҒАТТЫҢ ТЫЛСЫМ ӨМІРІ 
 
Қошанов Серік Сүлейменұлы, 
биология және химия пәнінің мұғалімі 
№17 орта мектебі  
Көкшетау қаласы 
Ақмола облысы 
 
Мұғалім  ең  алдымен,  бала  жанының  тамыршысы  болуы  тиіс.  Бала  жүрегінің 
перделерін  дәл  басып,  оны  оята  білу  оңайлықпен  келмейді.  Бұл  ұстаздың  өз 
мамандығына деген сенімділігі, бейімділігінен, айқын мақсатынан және бала жүрегіне 
жол  таба  білуінен  көрінеді.  Осы  үшеуі  мұғалім  мейірімділігімен  ұштасқанда  нағыз 
ұстаз  бола  алады.  Оқытуға  деген  ынта,  өзіндегі  барды  асқан  мейірімділікпен  жеткізе 
білу мұғалім шеберлігінің бір қыры.  

141 
 
«Қалай  оқу  керектігін  үйрету»  модулінің  атауы  «өзін-өзі  реттеу»  үдерісіне 
жатады.  Бұл  үдерісте  оқушылар  метатану  үдерісі  арқылы  түсіну,  бақылау  және  оқу 
тәжірибесіне қадағалау жүргізу қабілеттерін дамытады. Олар балғын жас ерекшелігіне 
қарамастан,  өздерінің  оқуына  саналы  түрде  қарайды,  тапсырмаларды  шешу  үшін 
өзіндік  әдіс-тәсілдерді  қолданады,  сондай-ақ  өздерін  оқушы  ретінде  сезіне  бастайды. 
Өзін-өзі  реттеу мен метатанудың мұндай дағдыларын дамыту бұл  балалардың саналы 
оқушы  болып  шығуының  кілті  екендігі  анықталды.  [1.  ІІІ  деңгей  мұғалімдерінің 
нұсқаулығы «Қалай оқу керектігін үйрету» 43-бет.]. 
Сол мақсатта мен өз сабақтарымда оқушы өз беттерімен жұмыс жасауына көп мән 
берем. Мысалы: Биология сабағынан әр тақырыптарды түсіндіргенде мен зертханалық 
жұмыстар,  экскурсия,  топ  серуен,  топ  саяхаттарға  шығып  өсімдік  түрлерін  көрсетіп, 
анотомиялық  және  морфологиялық  талқылап  өздік  зерттеулер  жүргіземіз.  Осындай 
кезекті  сабағымды  үйімнің  артында  Бурабайдағы  биші  аққайыңдарға  ұқсайтын  қайың 
ағаштары бар. Сонда  6-сынып оқушыларымен топ саяхатта  жүргенімде қайыңнан сұр 
түсті томпиған ісіктердің көп екенін байқадық, біреуін жардық иісі  жоқ медециналық 
йотқа  ұқсайды.  Біз  таң  қалдық  ағашқа  кім  йод  жағып  қойған  деп.  Бір  сәтте  Меруерт 
деген оқушым қарап, 
 -  Мынау  ағашқа  не  болған?-  деп  сұрады.  Мен  ағаштар  ауырып  қалған  ғой, 
бұларды емдеу керек- дедімде оларды қызықтыра, бактериялық індет туралы ой тастап, 
-  Оқушыларға  бұл  ауруды  зерттеп,  ағаштың  емін  іздеп  көрейік  дедім,  оқушылар  өз 
ойларын айта бастады. Меруерт оқушым үнсіз қалып, ақырын келіп - Мұғалім аққайың 
ағашттарын  емдейікші,-  деді.  Кейін  барлығымыз  биші  қайыңдарды  ауруға  қимай 
зерттеу  жұмысына  сыныпен  кірістік.  Міне  осылайша  зерттеу  жұмысымызға  қыза  да, 
жан ашырлықпен кірістік. 
Жұмысымыздың  зерттеу  барысында  ауылымыздағы  ормандардың  10  пайызы 
«Аққайың  сарысу»  бактериясымен  зақымданғанын  анықтадық.  Иә,  бактерияларға 
сипаттама беретін болсақ. Бактерия (грекше «бактерион» - таяқша) - біржасушалы ағза. 
Бактериялардың пішіндері таяқша, шар, үтір, оралма тәрізді болады. Ормандарда жиі-
жиі  зиянды  жәндіктер  көбейіп,  әртүрлі  аурулардың  тууына  себепші  болады.  Бұндай 
жәндіктер  ормандарға,  алқаптарға  көптеген  орны  толмас  зиян  келтіреді.  Орман 
шаруашылығымен  айналысатын  мамандар,  орман  қорғаушылар  орманның қай  алқабы 
бүлінгенін,  бүлінудің  алғашқы  белгілерін  анықтай  алады.  Алайда  соңғы  кездерде 
қайыңдарда  бактериалды  сарысу  біліне  бастады.  Бұл  орман  шаруашылығының 
жұмысына қиындық тудырды. Алайда мұндай ауру сарысудан бұрын біліне қоймаған, 
енді үлкен білім мен білікті бізден керек етіп отыр.  
Қайыңның бактериалды сарысуы – кішкентай жасушалы ағза. Олардың ұзындығы 
0,5-4,5  мкм,  ені  0,3-1,3  мкм  дейін.  Олар  жасушаны  екі  бөлікке  бөлінуінен  көбиеді. 
Олардың ішінде споралық жылдам қимылдайды.  
Түрлеріне  қарай  фитопогенді  бактериялар  таяқша  түрінде,  көп  жағдайда  тік 
шеттері  дөңгеленген  түрде  кездеседі.  Көбінесе  жеке  бактериялық  бактериялық 
жасушалар  болады.  Бактериялар  жасушаның  сыртқы  қаптамасы  арқылы  осматикалық 
жолмен  қоректенеді.  Бактериядан  бөлініп  шығатын  ферменттер  өздерін  қоршаған 
затардан  қолданбайтындарды  қолдануға  болатындай  себеп  туғызады.  Кейбір 
бактериялар  жасушаның  айналысына  капсулалар  жасайды,  оның  салдарынан  сыртқа 
полисахаридтер  шығады.  Бұндай  сулы  капсулалар  жасушаны  күн  радиациясының 
салдарынан  кеуіп  қалуынан  қорғайды.  Сондықтан  бактерияның  капсула  түрі  басқа 
түріне  қарағанда  оралма.  Ал  фитопогенді  бактериялар  анименді  бояулармен  боялып, 
қоректенетін  ортада  жақсы  өседі.  Фитопогенді  бактериялардың  көпшілігі  аэробтылар, 
аз  ғана  бөлшегі  қосымша  аэробтылар  болады.  Фитопогенді  бактериялардың  таралуы 
ауру  өсімдіктен  немесе  бүлінген  аймақтан  бүлінбеген  аймаққа  вегетациялық  мезгілде 
әртүрлі жолмен жүреді. Ауа арқылы үлкен аралыққа көбейе алмайды. Таралуы әсіресе 
құрғақ  ауада  шамалы  жүреді.  Күн  радиациясының  салдарынан  құрғақ  ауада 

142 
 
бактериялар  тез  өліп  қалады.  Ортаның  ылғалдылығын  фитопогенді  бактериялардың 
көбеюіне  жақсы  әсер  етеді.  Жамбыр  жауғанда  бактериялар  тез  көбейеді.  Вегетация 
мезгілінде  жәндіктер  бактерияны  тез  таратады.  Көбінесе  механикалық  жолмен  тері 
арқылы немесе жәндіктердің ауыз қуысы арқылы зақымданған өсімдіктен сау өсімдікке 
таратылады. 
Аққайын  сарысу  бактерясы    A.J.T.    жіктеуімізде    барлық  бактериялардың 
систематикасын  қарастырдық,  соның  ішінде  Pseudomonas,  Xanthomonas,  Bacterium  и 
Erwinia тұқымдасына тоқтадық.   
I. Mycobacteriacea тұқымдасы - қозғалмайтын бактериялар  (талшықсыз):  
Corynebacterium  туысы және  Aplanobacterium туысы 
II. Pseudomonadaceae тұқымдасы – талшықты бактериялар:  
Pseudomonas туысы және Xanthomonas туысы  
III. Bacteriaceae тұқымдасы – тез қозғалатын және спора түзбейді:  
Bacterium туысы және Pectobacterium, Chromobacterium туысы  
IV. Bacillaceae тұқымдасы - тез қозғалатын және спора түзетін:  
Bacillus,  Clostridium туыстары - жасушалары өсіп келе жатқанда ісінеді ;  
V. Erwinia тұқымдасы – тез қозғалғыш  
1.
 
 Pseudomonadaceae туысы   [2. Определитель бактерий Берджи, 1997; 
Гусев, Минеева, 2003]. 
Жұмыстың  зерттеу  барысында  оқушылармен  бірлесе  бактериялардың 
табиғаттағы, халық шаруашылығындағы маңызын анықтадық. 
Бактериялар  тіршілік  әрекеттеріне  қарай  алуан  түрлі  болады  және  олардың 
табиғаттағы  маңызы  өте  зор.  Сапрофитті  бактериялардың  көпшілігі  өсімдіктер  мен 
өлген жануарлардан, саңырауқұлақтардан қалған ағзалық заттарды ыдыратыл, шірітеді. 
Ғалымдар түрлі ауруларға төтеп беретін іріктемелер шығаруда.  
Бактериялардың  көптеген  түрі  адамға  және  шаруашылыққа  зиян  келтіреді.  Тірі 
ағзаның  денесінде  өсіп  жетіліп,  тірі  жасушалардың  ағзалық  заттармен  қоректенеді. 
Өсімдіктерде  әр  түрлі  ауру  туғызатын  паразит  бактериялар  Erwinia  amylovora  (Burill) 
Com  түріне  жатады.  Мұндай  паразиттер  ағаштектес  өсімдіктердің  тіршілігін  жойяды. 
Сонымен  қатар  ағаш  діңінде  өсетін  діңқұлақ  саңырауқұлағынан  ағаш  сүрегі  шіри 
бастайды.  
Бактериоз  –  кең  таралған,  бірақ  әлі  де  салыстырмалы  аз  зерттелген  ағаштардың 
діңдеріндегі  өсімдіктердің  ауруы  болып  табылады.  Әсіресе  бактериоздың  орман  мен 
ауыл шаруашылығындағы ролі әлі күнге дейін белгісіз. 
Қазіргі кезде бактериоздар келесі ағаштар мен діңдердің жанұясында белгіленген: 
Pinaceae,  Salicaceae,  Fagaceae,  Juglandaceae  ,Ulmaceae  ,Moraceae,  Berberdaceae, 
Lauraceae, Rosaceae, Tiliaceae, Ericacaea, Oleaceae. 
Көбінесе  бактериоздар  келесі  тектегі  ағаштар  мен  бұталарда  белгілі:  Pinus, 
Cupresus,  Juniperus,  Populus,  Salix,  Juglands,  Quercus,  Corylus,  Castanea,  Ulmus,  Morus, 
Betulus, Berberis, Ribes, Pirus, Sorbus, Crataegus, Rosa, Prunus, Acacia, Fraxinus. Осынша 
өсімдік  спектірінің  бактериялық  ауруларға  ұшырайтын  бактериалық  аурулардың 
көптігіне байланысты. Өсімдіктер арасында бактериялық ауруларды туғызатын негізгі 
қоздырғыштары    өсімдіктер  арасында  бактериялық  ауруларды  туғызатын  негізгі 
қоздырғыштар екі жанұяға бөлінеді: Enterobacteriaceae және Pseudomanadaceae. Бұндай 
бактериалар ағаш өсімдіктерінің көп бөлігін сырттай бүлдіреді. Әсіресе қарағай, пихта, 
емен,  бук,  липа,  ясен,  терек  ағаштары  ауруға  шалдықтырады.  Ағаштың  сыртқы 
қабатында жарық немесе ылғалды жара пайда болған жерден сұйық зат ағады. Осыдан 
бактериялар  ағашты  бүлдіре  бастайды.  Бактериалды  күюді  Erwinia  amylovora  (Burill) 
Com  бактерия  туғызады.  Бұндай  аурудың  салдарынан  ағаштың  жапырағы  қарайып 
қурайды, жеміс беретін ағаштардың жемісі қурайды. Бактериалды күю және сарысумен 
бір  ағаш  ауырса,  ағаштың  төменгі  жақ  қабатынан  көптеген  бактерия  қоздырушылар 
пайда  болады.  Бактериалды  күю  ағаштардың  жоғарғы  жағынан  басталса,  сарысу 

143 
 
ағаштың  төменгі  жағынан  басталады.  Сарысу  кезінде  ағаш  неғұрлым  сулы  болып, 
эксудат  салдарынан  ащы  иіс  шығады.  Бактериалды  күю  неғұрлым  жылдам  тараса, 
сарысу  ұзақ  таралып,  ағаштың  ұлпалары  ақырын-ақырын  өле  бастайды.  Осы 
бактериялардың  өкілдері  аурудың  соңында  жасуша  қабатын  зақымдап,  ісік  пен  жара 
туғызады. Жара көзбен қарағанда темірдің тотына ұсайды, бірақ жараның көзінен сұр 
түсті  сұйықтық  ағып  тұрады.  Ол  сұйықтық  ағаштың  бойындағы  суы.  Жарадан  дәмі 
ащылау және әлсіз қидың иісі шығады. 
Зерттеу  жұмысысымыздың  нәтижелеріндеErwinia  multivora  бактериясынан 
туындайтын  аққайың  ағашының  сарысулы  бактериясы  Қазақстан  Республикасының 
Ақмола  обылысының  және  Солтүстік  облысындағы  орман  ағаштарындағы  терек, 
қарағай ағашы және қайың аралас орманда бұл ауру тек  аққайыңдарда табылды. Қурай 
бастаған  жас  ағаштар  70  %  құрайды.  Бактериоздық  дамуы  отырғызылған  және 
тұқымнан  пайда  болған  әр  түрлі  жастағы  ағаштарда  табылды.  Барлық  қураған 
ағаштардың  жарасында  бөлігі  дымқыл.    Ауру  Ортағаш  ормандарын  2010  жылы 
көктемде  қабығының  ісінуінен  анықталып  табылады.  Сол  жылдың  күзінде  ол  Отын 
қарағай,  Тасбұлақ,  Егінді-ағаштарының  200  га  мен  Қарашілік  ауылының  100  га 
орманына  кеңінен  жайылды.  Осы  жылдары  ауру  Ақмола  облысының  оңтүстігінде 
орналасқан  Елтай, Қызылсая, Семфирополь, Қызылағаш ауылының ормандары ауруға 
ұшырағанын  Меруертпен  көріп  зерттеп  анықтадық  сонымен  қатар  аурудың 
себептерінде анықтадық. 
2012  жылы  жаңбырдың  аз  жаууымен  байланысты  ормандарымызға  қайтпас 
шығынға  ұшыратты.  Әсіресе  көктем  мезгілінде  аққайын  ағашының  сабағының  әрбір 
жерінде ісіктер пайда болды. Ол ісікті жарсаң сұрланып кеткен су ағады. Ауа ылғалды 
болғанда аққайың сарысу бактериясы тез жел, су арқылы тез тарады.  
Біз биші ағаштарымызды сабынды сумен 15 мамырдан 25 тамызға дейін  суарып 
зерттеу жұмысын жүргізе бастадым. Ауырған ағаштардың 10 сабынды сумен жұмасына 
бір  реттен  суардым.  Уақыт  өтіп    10  ағашты  сабынды  сумен  суарғанымда  8  ағаштың 
жағдайы жақсарды. Суарылмаған қалған 20 ағаштардың  18 қурап, қу  ағашқа айналды 
Мен  ағаштардың  әр  жағдайдағы  түрін  өз  зертеуімдегі  1,2  кестелердее  түсірдім. 
Сонымен қатар мен өз зерттеуімді басқада Ортағаш ауылының ормандарында бақылап, 
зерттей  бастадым.  Зерттеу  барысында  Отынқарағай  орманында  1150  аққайың  ағашы 
ауруға шалдығыпты, Тасбұлақ орманында 1200 дана, Егіндіағаш орманында 1000 дана, 
Қаратал  орманында  100  дана  батериозбен  ауырғаны  белгілі  болғаны  3  кестеде 
көрсеттік.  
1  кесте.  Ұмағаш  орманындағы  сабынды  сумен  суарылған  аққайың 
ағаштарының жағдайы 
Ағаштың 
жағдайы 
санаты 
Ағаштың 
жағдайы 
Сабынды сумен 
суарылған ағаштар 
Ағашқа мінездеме 
1 
Әлсіреген 
10 
Жапырақтары сарғылтанған, сабағы 
ісіктерге толы. 
2 
Жақсарды 
8 
Жапырақтары сұрланған, 
сабағындағы ісіктер жарылған, 
тамшылап тұр. 
3 
Жапырақтары 
өсті 
8 
Жапырақтары қурап қалыпты, 
сабағындағы ісіктердің 
кейбіреулері ағып құрғапты. 
4 
Өте жақсы 
8 
Жапырақтары қурап қалды, 
сабағындағы ісіктер жарылып, 
әбден құрғап қалды.. 
 

144 
 
2  кесте.  Ұмағаш  орманындағы  сабынды  сумен  суарылмаған  аққайың 
ағаштарының жағдайы 
Ағаштың 
жағдайы 
санаты  
Ағаштың 
жағдайы 
Сабынды сумен 
суарылған ағаштар 
Ағашқа мінездеме 
1 
Әлсіреген 
20 
Жапырақтары сарғылтанған, сабағы 
ісіктерге толы. 
2 
Өте әлсіреген  10 
Жапырақтары сұрланған, 
сабағындағы ісіктер жарылған, 
тамшылап тұр. 
3 
Қурайын деп 
жатқан 
2 
Жапырақтары қурап қалыпты, 
сабағындағы ісіктердің 
кейбіреулері ағып құрғапты. 
4 
Қураған  
18 
Жапырақтары қурап қалды, 
сабағындағы ісіктер жарылып, 
әбден құрғап қалды. 
 
3 кесте. Ормандағы аққайың ағашының жағдайының өзгерісі 
Таралу 
колемі 
Га 
Орманның 
атауы 
Есепке 
алынған 
ағаштар саны 
Есепке алған 
жылдар 
Алынған 
ағаштардың 
жағдайы 
10 
Отын қарағай  1150 
2010 
Нашар 
30 
Тасбұлақ 
1200 
2010 
Нашар 
40 
Егіндіағаш 
1000 
2011 
Өте нашар 
2 
Қаратал 
100 
2011 
Өте нашар 
 
Жұмысымызды  соңында  Erwinia  multivora  бактериясынан  туындайтын  аққайың 
ағашының  сарысулы  бактериясы  Қазақстан  Республикасының  Ақмола  обылысының 
және Солтүстік облысындағы орман ағаштарындағы терек, қарағай ағашы  және қайың 
аралас орманда бұл ауру тек  аққайыңдарда табылды. Қурай бастаған жас ағаштар 70 % 
құрайды.  Бактериоздық  дамуы  отырғызылған  және  тұқымнан  пайда  болған  әр  түрлі 
жастағы  ағаштарда  табылды.  Қайыңның  бактериозы  әр  түрлі  аймақтарда  қайың 
ормандарын жаралайтын қатерлі ауру.  
Ауру  Ортағаш  ормандарын  2010  жылы  көктемде  биші  ағаштардың  қабығы 
ісінуінен  анықталды.  Сол  жылдың  күзінде  ол  Отын  қарағай,  Тасбұлақ,  Егінді-
ағаштарының 200 га мен Қарашілік ауылының 100 га орманына кеңінен жайылды. Осы 
жылдары  ауру  Ақмола  облысының  оңтүстігінде  орналасқан    Елтай,  Қызылсая, 
Семфирополь,  Қызылағаш  ауылының  ормандары  ауруға  ұшырағанын  апаймен  көріп 
зерттеп  анықтадық.  Былтырғы  жылы  жаңбырдың  аз  жауымен  байланысты 
ормандарымызға  қайтпас  шығынға  ұшыратты.  Әсіресе  көктем  мезгілінде  аққайын 
ағашының  сабағының  әрбір  жерінде  ісіктер  пайда  болды.  Ол  ісікті  жарсаң  сұрланып 
кеткен су ағады. Ауа ылғалды болғанда аққайың сарысу бактериясы тез жел, су арқылы 
тез тарайды.  
Ойымды  қорта  келегенде  оқушы  көзімен  табиғаттың  тылсым  өмірін  зерттеу  өте 
қызықты  болды.  Зерттеу  нәтижесінде  оқушыларымның  бойынан  өз  Отанына,  оның 
табиғатына жан ашитынын көре білдім, олар табиғатқа басқа көздің қырынан қарайтын 
байқадым. Осы зерттеу жұмысы меніңде бойымы өзгерістерді енгізді. Кішкене оқушы 
балалар  үлкен  жұмысты  ауыр  да,  қатерлі  екенін  біле  отыра  белді  бекен  буып 
бітіргенінше  асық  болғаны  және  Мүскен  Меруерттің  ақылдылығы  мен  білуге  деген 
құмарлығы мені жай қалдырмай ісімізді аяқтауға дейін алып келегні мені қуантады.  
  

145 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
ІІІ деңгей мұғалімдерінің нұсқаулығы «Қалай оқу керектігін үйрету» 43-бет. 
2.
 
Биология:  Жалпы  білім  беретін  мектептің  7-  сыныбына  арналған  оқулық.  Алматы: 
Атамұра, 2007 
3.
 
(Определитель бактерий Берджи, 1997; Гусев, Минеева, 2003 
4.
 
Hauben, L., E. R. B. Moore, L. Vauterin, M. Steenackers, J. Mergaert, L. Verdonck, and J. 
Swings. 1998. Phylogenetic position of phytopathogens within the Enterobacteriaceae. 
Syst. Appl. Microbiol. 21:384-397.  
5.
 
Mee-Ngan Yap, Jeri D. Barak, and Amy O. CharkowskiGenomic Diversity of Erwinia 
carotovora subsp. carotovora and Its Correlation with Virulence // Applied and Environmental 
Microbiology, May 2004, p. 3013-3023, Vol. 70, No. 5 
6.
 
Waleron M, Waleron K, Podhajska AJ and E. Lojkowska 2002. Genotyping of bacteria 
belonging to the former Erwinia genus by PCR-RFLP analysis of a recA gene fragment 
Microbiology , 148, 583—595 
7.
 
Биолог анықтамалығы №1(21) 2011 қаңтар-ақпан  
8.
 
В.Г.Хржановский. Курс общей батаники 
 
 
ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ В ПРЕПОДАВАНИИ РУССКОГО 
ЯЗЫКА – ОСНОВА АКТИВНОГО ОБУЧЕНИЯ 
 
Сыздыкова Айнур Талгатовна, 
учитель школы-лицея №46 
Шиелийского района 
Кызылординской области 
 
Программа  курса  по  русскому  языку  в  школах  с  казахским  языком  обучения  в 
рамках  обновления  содержания  среднего  образования  направлена  на  формирование  и 
развитие  коммуникативной  деятельности  учащихся.  Учебную  деятельность 
рассматривают с практической позиции, значительное место отводится использованию 
языковых  навыков  в  реальной  жизни.  Значимая  ценность  практической  деятельности 
учащихся заключается в том, что в ней удовлетворяются их индивидуальные интересы, 
развиваются способности, активизируются познавательные возможности, проявляются 
инициативность, самостоятельность и создается среда для  развития коммуникативных 
навыков.    
Общее  направление  учительских  поисков  –  стремление  пробудить  интерес  к 
изучаемому предмету, в данном случае, к русскому языку, повысить результативность 
обучения  за  счет  активного  обучения.  Эти  проблемы  взаимосвязаны  друг  с  другом, 
решаются  путем  повышения  самостоятельности  учащихся  в  учебном  процессе. 
Подходы, используемые в преподавании предмета помогают учащимся понять язык не 
с  помощью  перевода  на  казахский  язык,  что  часто  используется  в  традиционной 
практике учителей, а за счет использования картинок, жестов, действий, ролевых игр с 
карточками-подсказками,  опросов,  обмена  мнениями,  игры  на  нахождение  ошибок  и 
т.д.. 
Ни для кого не секрет, что владение речью является залогом  успеха во многих 
областях  и  сферах нашей  жизни.  Дети  нередко  терпят  неудачи  в  учебе,  общении  и,  в 
конечном  итоге,  в  жизни  вовсе  не  потому,  что  они  глупы,  бездарны,  а  оттого,  что  ни 
школа, ни родители не позаботились о должном развитии речи. Задача развития речи 
ребенка предполагает постепенное и качественное формирование процессов слушания, 
говорения, чтения, письма, которые очень влияют друг на друга. 
Только  связная  речь  может  помочь  стать  интересным  собеседником  или 
хорошим организатором. Работа по развитию связной речи учащихся выделяет задачу 

146 
 
формирования  умений  воспринимать  и  воспризводить  текст  и  сознательно  создавать 
собственное  высказывание  в  устной  или  письменной  форме.  Для  решения  данной 
задачи рекомендуют создавать речевые ситуации, которые обеспечивают участие детей 
в диалоговом обучении, с помощью чего побуждается внутренняя мотивация учащихся 
и  повышается  их  речевая  активность.  В  системе  работы  над  развитием  связной  речи 
используются  разные  группы  приемов  и  типов  речевых  упражнений,  включающих 
словарную работу, работу над словосочетанием и предложением, логическую работу и 
тренировочные  упражнения.  Используются  различные  виды  изложений,  эссе, 
творческих работ. 
Речевые  упражнения  решают  следующие  задачи:  учат  детей  слушать  вопрос, 
устраняют  неточности  в  произношении,  вырабатывают  дикцию,  ритм  чтения, 
выразительность,  правильное  дыхание,  учат  понимать  жесты,  мимику,  разыгрывать 
небольшие сценки. 
Одним  из  направлений  программы  русского  языка  обогащение  словарного 
запаса  учащихся  коммуникативно-актуальной  лексикой  и  фразеологией  русского 
языка[4].Разные  виды  речевых  умений  формируются  по-разному:  одними  можно 
овладеть  на  основе  подражания,  другими  только  в  ходе  специального  обучения. 
Эффективно  применять  и  более  сложные  языковые  единицы  –  устойчивые  сочетания 
слов.  В  этих  сочетаниях  слова  теряют  свою  самостоятельность  и  смысл  имеет  только 
все выражение в целом. Очень важно и нужно чтобы дети знали и понимали, что такие 
выражения  нельзя  понимать  буквально,  так  как  их  смысл  непонятен  из  смысла  слов, 
составляющих выражение.  
Источники  фразеологизмов  разнообразны.  Например,  профессиональная  речь: 
взялся  за  гуж,  в  час  по  чайной  ложке,  голова  как  решето,  комар  носа  не  подточит, 
ходить  гоголем,  слышно,  как  муха  пролетит.Некоторые  фразеологизмы  пришли  из 
диалектов  и  связаны  с  трудом  крестьянства:  поворачивать  оглобли,  из  кулька  в 
рогожку,  на  воде  вилами  написано  и  т.п.Многие  фразеологизмы  имеют  своим 
источником богослужебные книги: святая святых, исчадие ада, по образу и подобию, 
земля  обетованная  и  т.д.Из  мифологии  Древней  Греции  и  Рима:  авгиевы  конюшни, 
ахиллесова пята, прометеев огонь, танталовы муки и т.д.[2, 55]. 
Иногда 
фразеологизмами 
становятся 
обороты 
из 
произведений 
писателей:счастливые  часов  не  наблюдают(А.Грибоедов),  дела  давно  минувших  дней 
(А.Пушкин),  а  ларчик  просто  открывался  (И.Крылов),  рыцарь  на  час  (Н.Некрасов), 
живой труп (Л.Толстой), человек  в футляре  (А.Чехов). Такие  устойчивые выражения 
из  художественной  литературы  и  публицистики  обычно  называют  крылатыми 
выражениями,  и  они  же  помогают  глубже  осваивать  курс  русского  языка,  служат 
дополнительным  и  занимательным  источником  развития  устной  связной  речи.  Во 
внеурочное время эффективно проводить специальные занятия по диалоговой форме с 
учащимися, на которых они делают сообщения на ту или иную тему, рассказыавя друг 
другу интересные факты из области русского языка.  
Например, о фразеологизмах... О ком говорят  «семи пядей во лбу»? Конечно, о 
человеке  чрезвычайно  умном,  толковом,  легко  разбирающемся  в  самых  запутанных 
вопросах.  Считалось,  что  высота  лба  у  такого  человека  пропорциональна  уму.  Но, 
конечно, и это выражение – преувеличение, ведь что такое пядь, которых у умника во 
лбу аж целых семь? 
Пядь (или пядень) старинная мера длины, равная примерно четверти аршина, то 
есть  четвертой  части  от  71,1  см.  Несложные  расчеты  показывают,  что  в  пяди  было 
около  18  сантиметров.  Представить  себе  человека  с  таким  лбом  невозможно, 
разумеется, число семь употреблено здесь в обобщенно-символическом значении, как и 
во фразеологизмах «семеро по лавкам, на семи ветрах, семь смертных грехов, седьмая 
вода  на  киселе,  до  седьмого  пота,  семимильными  шагами,  за  семь  верст  киселя 

147 
 
хлебать, семь потов сошло, семь пятниц на неделе, за семью замками, книга за семью 
печатями...[2,56]. 
«Взялся за гуж, не говори, что не дюж!» Слово гуж в русском языке имело и 
имеет несколько значений. Это веревочная петля для весла на лодке или гребном судне. 
Это и еще и способ перевозки грузов сухим путем – на подводах или на санях. Отсюда 
и  современное  название  гужевой  транспорт.  А  в  нашем  выражении  гуж  –  это  часть 
упряжи, кожаная или веревочная петля у хомута, служащая для скрепления оглобли с 
дугой.  Взялся  за  гуж  –  буквально  значило  «впрягся»,  а  в  переносном  значении  – 
«взялся за дело», «дал слово, пообещал что-нибудь». А вторая часть: не говори, что не 
дюж-  не  отговаривайся,  что  ты  слаб,  немощен.  Здесь  слово  дюж  –  краткая  форма 
прилагательного дюжий в значении «сильный, здоровый, мощный». В.И.Даль в своем 
толковом  словаре  написал:  «крепись  в  слове».  С  течением  времени  смысловое 
содержание  пословицы  расширилось,  стало  более  общим.  В  словарях  современного 
русского  языка  выражение  толкуется  так:  «не  отказывайся  от  того,  на  что  сам 
согласился или вызвался».  
А также важно и значимо применять на уроках творческие задания. От того как 
составлено  творческое  задание  зависит  эффективность  развития  творческих 
способностей  детей.  Творческие  задания  в  учебниках,  в  основном,  относятся  к 
«условно творческим», результатом которых являются изложения, рисунки, ответы на 
вопросы, нахождение аналогичных ответов или же направлены на развитие интуиции 
учащихся[3, 36]. 
Творческие  задания  предполагают  использование  в  творческой  деятельности 
преимущественно  методов,  основанных на  интуитивных  процедурах,  таких  как  метод 
перебора вариантов, морфологический анализ, аналогичные задания или упражнения и 
т.д.Систематическое  применение  творческих  заданий  на  уроках  русского  языка 
способствует  совершенствованию  способностей,  удовлетворениюпознавательных 
потребностей, может послужить мотивом и целью для развития других индивидуально-
психологических  способностей.  Особое  внимание  должно  уделяться  творческой 
деятельности самого ученика. Под содержанием творческой деятельности понимаются 
две  его  формы:  внешняя  и  внутренняя.  Внешнее  содержание  образования 
характеризуется  образовательной  средой,  внутреннее  –  является  результатом 
деятельности личного опыта личности.[1, 30] 
Организация  самостоятельной  работы  учащихся  на  уроке  является  одной  из 
основных  проблем  обучения.  Для  детей  должны  быть  созданы  условия,  когда  они 
могли  бы  окунуться  в  речевую  ситуацию,  для  успешного  обогащения  словарного 
запаса  слов,  развития  устной  связной  речи.  При  этом  у  них  укрепляется  база 
информации, воспитываются положительные эмоции.  
Обучение выразительному чтению предполагает правильное произношение слов 
при  чтении,  развитие  темпа  речи  и  чтения,  соотнесение  его  с  содержанием 
высказывания и текста, выработка умения убыстрять и замедлять темп чтения, умение 
увеличивать и уменьшать силу голоса в зависимости от ситуации и коммуникативной 
задачи высказывания. Общеизвестно, что хорошо развитая речь школьников оказывает 
непосредственное  влияние  на  обучение  детей  не  только  языку,  но  и  является 
показателем  интеллектуального  развития,  а  также  влияет  на  результаты  учёбы  по 
другим дисциплинам. 
Чтобы  накапливать  творческий  опыт,  ученик  обязательно  должен  осознавать 
процесс  выполнения  творческих  заданий:  готовность  и  способность  учащихся 
осмысливать  и  преодолевать  проблемные  ситуации,  уметь  ставить  новые  задачи, 
адаптироваться в новых непривычных условиях, межличностных отношениях. Анализ 
проведенной работы на уроках русского языка и литературы показал, что активизация 
учебно-творческой деятельности учащихся путем использования различных поисково-

148 
 
развивающих упражнений, не только развивает их самостоятельную деятельность, но и 
служит залогом успешного саморазвития и социализации учащегося. 
В 
современных 
условиях 
модернизации 
образования 
нужны 
квалифицированные  кадры,  способные  принимать  нестандартные  решения,  умеющие 
критически мыслить, аналитически подходить к планированию и креативно создавать 
творческую  атмосферу.  И  особое  внимание  уделять  формированию  у  учащихся 
ключевых компетенций и их социализации в реальной жизни.  
 
Список использованной литературы: 
1.
 
Баяманова  Р.Г.  Организации  коммуникативноориентированного  урока  русского 
языка. Учебно-методическое пособие. Караганда: Изд. ТОО «Арко», 2006 
2.
 
Доклады и сообщения по русскому языку. Т.Давыдова Москва. «Стрекоза», 2009 
3.
 
Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. – М.,1972.  
Материалы  Программы ПК учителей русского языка школ с казахским языком 
обучения в рамках обновления содержания среднего образования РК. «Назарбаев 
Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2015 
 
 
 
ЭФФЕКТИВНОСТЬ РАБОТЫ С РАЗЛИЧНЫМИ ВИДАМИ ЧТЕНИЯ В 
НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ 
 
Болганова Айгуль Маликовна,  
Кансеитова Жумагуль Жумабековна, 
                                                                  Старшие преподаватели кафедры  
                           ППС ПРУ 
Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР  
 по ЮКО», г. Шымкент 
 
В школе необходимо обучать чтению и пониманию текста. И это заключается не 
только в освоении учащимися алфавита, техникой чтения. Появилось новое понятие  – 
смысловое  чтение.  Смысловое  чтение  –  вид  чтения,  которое  нацелено  на  понимание 
читателем  смыслового  содержания  текста.  В  концепции  универсальных  учебных 
действий  [1]  наряду  со  многими  универсальными  действиями,  выделены  действия 
смыслового  чтения,  связанные  с  осмыслением  цели  и  выбором  вида  чтения  в 
зависимости  от  коммуникативной  задачи  и  определением  основной  и  второстепенной 
информации,  с  формулированием  проблемы  и  главной  идеи  текста.  Для  смыслового 
понимания недостаточно просто прочесть текст. Необходимо дать оценку информации, 
откликнуться  на  содержание.  Понимание  начинается  еще  до  его  чтения, 
разворачивается  по  ходу  чтения  и  продолжается  в  размышлениях  о  прочитанном 
материале. 
Продуктивность  учебной  деятельности  зависит  от  умения  ориентироваться  в 
информационных  потоках,  искать  и  использовать  недостающие  знания  или  другие 
ресурсы  для  достижения  поставленных  целей. Важно  развивать  у  учащихся  умения 
читать тексты с разным уровнем понимания содержащейся в них информации: 

 
с пониманием основного содержания (просмотровое чтение); 

 
с полным пониманием содержания (изучающее (аналитическое чтение); 

 
с извлечением необходимо значимой информации (поисковое чтение); 

 
критическое понимание информации. 
Умение читать предполагает как владение всеми видами чтения, так и легкость 
перехода  от  одного  его  вида  к  другому  в  зависимости  от  изменения  цели  получения 
информации из текста. 

149 
 
 
Сегодня о чтении принято говорить не столько как об учебном предмете, столько как о 
процессе осознанного освоения текста и формирования таких универсальных учебных 
действий,  как: коммуникативных –  дети  учатся  формулировать  свои  мысли,  понимать 
собеседника; познавательных –  обучающиеся  приобретают  умения  находить  нужную 
текстовую информацию и интерпретировать ее; 
личностных –  анализируя  текст,  ученики  учатся  формулировать  оценочные 
суждения; регулятивных –  школьники  приобретают  навыки  работы  по  плану 
(алгоритму). 
Как  правило,  в  начальной  школе  выделяются  три  вида  чтения:  изучающее, 
ознакомительное,  просмотровое  [3].  В  основе  этой  классификации  лежит  характер 
предполагаемого использования извлеченной из текста информации. 
Если требуется максимально полное и точное понимание содержащейся в тексте 
информации  и  адекватное  ее  воспроизведение  в  тех  или  иных  учебных  целях,  то 
читающий  должен  как  можно  полнее  охватить  все  содержание  текста,  вникнуть  в 
смысл  каждого  из  его  элементов.  Такой  вид  чтения  квалифицируется  как изучающее 
чтение. 
Если  перед  читающим  ставится  задача  найти  главное  в  тексте,  выявить,  что 
сообщается по интересующему вопросу (что говорится о ...), либо охватить содержание 
каждой 
из 
частей 
текста 
в 
самом 
общем 
виде, 
то 
используются 
приемы ознакомительного чтения. 
Если  перед  читающим  ставится  задача  получить  самое  общее  представление  о 
содержании  текста  (о  чем  говорится  в  тексте),  то  потребуется  понимание  текста  в 
общих чертах. Такой вид чтения называется просмотровым. 
Задачей ознакомительного  чтения является  понимание  основных  идей  каждого 
абзаца  (каждой  части)  и  текста  в  целом,  усвоение  его  содержания  без  специальной 
установки  на  последующее  воспроизведение.  Ознакомительное  чтение  базируется  на 
приемах, требующих умений определять тему текста по заголовку, по названию, по его 
началу  и  концовке,  прогнозировать  содержание  текста,  ориентироваться  в  его 
композиции,  членить  текст  на  смысловые  части  и  устанавливать  отношения  между 
ними,  выделять  главную  и  конкретизирующую,  существенную  и  несущественную 
информацию, видеть ключевые, несущие основную нагрузку слова. 
Чтение 
в 
данном 
случае 
направляется 
специальными 
заданиями, 
конкретизирующими  задачу  учащихся:  изложить  сжато  содержание;  найти  часть 
текста;  кратко  сформулировать  основную  мысль  текста  (указанного  абзаца);  найти  ту 

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: