Issn 2308-0590 Индекс 74661 ШӘКӘрім

63

2- BAKARA SÛRESİ 

 

 

B:24 (2) Taķı eger ķılmadın{gız erse taķı hergiz ķılmaġay siz. Ķorķun{g (3) otdın ol kim anın{g tamduķı kişiler 

taķı taşlar. (4) Anuķ ķılındı kāfirlerġa. 

 

24 Eğer, yapamazsanız -ki hiçbir zaman yapamayacaksınız- o hâlde yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten sakının. 

O ateş kâfirler için hazırlanmıştır. 

 

B:25 Taķı müjde birgil anlarġa kim bittiler (5) taķı ķıldılar eđgü Ǿamellerni. Ĥaķįķat üze anlarġa būstānlar, [4b1]

aķar astındın arıķlar. Tegme bir kez kim rūzį birildiler (2) andın mįvedin rūzį. Aydılar; bu ol kim (3) rūzį birilduk 

aşnudın,  taķı  kelindiler  yaǾnį  körüldiler  anın{g  birle  oħşaşġan.  (4)  Taķı  anlarġa  anın{g  içinde  cüftler  bar  arıġ 

ķılınmış. Taķı anlar anın{g içinde (5) cāvidāneler.  

 

25  İman  edip  salih  ameller  işleyenlere,  kendileri  için;  içinden  ırmaklar  akan  cennetler  olduğunu  müjdele. 

Cennetlerin  meyvelerinden  kendilerine  her  rızık  verilişinde,  “Bu  (tıpkı)  daha  önce  (dünyada  iken)  bize  verilen 

rızık!”  diyecekler.  Hâlbuki  bu  rızık  onlara  (dünyadakine)  benzer  olarak  verilmiştir.  Onlar  için  orada  tertemiz 

eşler de vardır. Onlar orada ebedî kalacaklardır. 

 

B:26 Ĥaķįķat uze Tan{grı uftanmas  kim ursa  [5a1] meŝel sin{gekni yaǾnį

 

uftanıp  ķoymaz sin{gek birle  meŝel 

urmaķnı,  taķı  ol  nerse  kim  andın  üstün.  Anlar  kim  (2)  bittiler,  bilürler  ĥaķįķat  uze  ol  ĥaķ  turur  anlarnın{g 

İđisindin.  Taķı  (3)  anlar  kim  kāfir  boldılar,  ayturlar;  ne  turur  ol  kim  tiledi  (4)  Tan{grı  munun{g  birle  meŝel. 

Azdurur anın{g birle  üküşni, taķı köndürür (5) anın{g birle üküşni. Taķı azdurmas  anın{g birle, meger  Tan{grı 

buyruķındın çıķġanlarnı. 

 

26 Allah, bir sivrisineği, ondan daha da ötesi bir varlığı örnek olarak vermekten çekinmez. İman edenler onun, 

Rablerinden  (gelen)  bir  gerçek  olduğunu  bilirler.  Küfre  saplananlar  ise,  “Allah,  örnek  olarak  bununla  neyi 

kastetmiştir?”  derler.  (Allah)  onunla  birçoklarını  saptırır,  birçoklarını  da  doğru  yola  iletir.  Onunla  ancak 

fasıkları saptırır. 

 

B:27  [5b1]  Anlar  kim  bozarlar  Tan{grının{g  Ǿahdni  berkitmişdin  son{gra.  (2)  Taķı  keserler  anı  kim,  Tan{grı 

buyurdı anın{g birle. Kim ulansa (3) taķı fesād ķılurlar yerde. Anlar Anlar (4) ziyān ķılġanlar yaǾnį köni yolnı 

ķođup azġunluķnı tutġanlar. 

 

27 Onlar, Allah’a verdikleri sözü, pekiştirilmesinden sonra bozan, Allah’ın korunmasını emrettiği bağları (iman, 

akrabalık,  beşerî  ve  ahlâkî  bütün  ilişkileri)  koparan  ve  yeryüzünde  bozgunculuk  yapan  kimselerdir.  İşte  onlar 

ziyana uğrayanların ta kendileridir. 

 

B:28 Neteg kufr keturursuz Tan{grıġa (5) taķı erdin{giz ölügler, tirgürdi sizni. Andın son{gra oldurur sizni, [6a1]

andın son{gra tirgürür sizni. Andın son{gra anın{g tapa ķaytarılursuz. 

 

28  Siz  cansız  (henüz  yok)  iken  sizi  dirilten  (dünyaya  getiren)  Allah’ı  nasıl  inkâr  ediyorsunuz?  Sonra  sizleri 

oldurecek, sonra yine diriltecektir. En sonunda O’na donduruleceksiniz. 

 

B:29 Ol turur kim (2) yarattı sizin{g ucun ol nerse kim yerde turur ķamuġnı. Andın son{gra uġradı kök tapa, (3) 

tüz ķıldı anlarnı, yetti kökni. (4) Taķı ol ķamuġ nerseni bilgen turur.  

 

29 O, yeryüzünde olanların hepsini sizin için yaratan, sonra göğe yönelip onları yedi gök hâlinde düzenleyendir. 

O, her şeyi hakkıyla bilendir. 

 

B:30 Taķı ol vaķtın kim yaǾnį źikr ķılġıl yaǾnį aydı; senin{g İđin{g (5) feriştelerge; ĥaķįķat üze men ķılġan men 

yerde  ħalįfe.  [6b1]  Aydılar;  ķılur  musuz  anın{g  içinde  ol  kimerseni  kim  fesād  ķılur  anın{g  icinde  (2)  toker 

ķanlarnı. Taķı biz arıġlarmiz senin{g ogmekin{g birle, taķı arıġlayurmiz (3) sini. Aydı; ĥaķįķat üze men bilürmen 

ol nerse kim bilmesler. 

 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

64

B:31 Taķı ögretti (4) Ādem’ġa atlarnı ķamuġını. Andın son{gra Ǿarża ķıldı ferişteler üze. (5) Aydı; ħaber birin{g 

man{ga munlarnın{g atları birle. Eger erdin{giz erse rāst ayġanlar. 

 

31 Allah, Âdem’e bütün varlıkların isimlerini öğretti. Sonra onları meleklere göstererek, “Eğer doğru söyleyenler 

iseniz, haydi bana bunların isimlerini bildirin” dedi. 

 

B:32 [7a1] Aydılar; arıġlıķ san{ga, hįç bilig yoķ bizge, meger ol kim ögrettin{giz bizge. Ĥaķįķāt üze sen (2) sen

1

bilgen, üstüvār işlig. 

 

32  Melekler,  “Seni  bütün  eksikliklerden  uzak  tutarız.  Senin  bize  öğrettiklerinden  başka  bizim  hiçbir  bilgimiz 

yoktur. Şüphesiz her şeyi hakkıyla bilen, her şeyi hikmetle yapan sensin” dediler. 

 

B:33  Aydı;  ey  Ādem;  ħaber  birgil  anlarġa  (3)  atları  birle.  Ol  vaķtın  kim  ĥaber  birdi  anlarġa,  anlarnın{g  atları 

birle. Aydı; (4) aymadım mu sizge. Ĥaķįķat üze men bilür men köklerin örtüglügin taķı yernin{g ortuglugin. (5) 

Taķı bilür men ol nerseni kim āşkārā ķılursız taķı ol nerseni kim örter erdin{giz.  

 

33 Allah, şöyle dedi: “Ey Âdem! Onlara bunların isimlerini söyle.” Âdem, meleklere onların isimlerini bildirince 

Allah, “Size, goklerin ve yerin gaybını şüphesiz ki ben bilirim, yine açığa vurduklarınızı da, gizli tuttuklarınızı da 

ben bilirim demedim mi?” dedi. 

 

B:34  [7b1]  Taķı  ol  vaķt  kim  ayduķ  feriştelerge;  secde  ķılın{g  Ādemġa,  secde  ķıldılar  (2)  meger  İblįs  unmadı. 

Taķı uluġsundı. Taķı erdi (3) kāfirlerdin. 

 

34 Hani meleklere, “Âdem için saygı ile eğilin” demiştik de İblis hariç bütün melekler hemen saygı ile eğilmişler, 

İblis (bundan) kaçınmış, büyüklük taslamış ve kâfirlerden olmuştu. 

 

B:35 Taķı ayduķ; Ey Ādem, ķarār ķılġıl sen (4) taķı cüftün{g uçmaĥda. Taķı yen{g andın kin{grü, ķayda kim (5) 

tilesen{giz. Taķı yawuman{g bu yıġaçķa, bolġay siz [8a1] küç ķılġanlardın. 

 

35  Dedik  ki:  “Ey  Âdem!  Sen  ve  eşin  cennete  yerleşin.  Orada  dilediğiniz  gibi  bol  bol  yiyin,  ama  şu  ağaca 

yaklaşmayın, yoksa zalimlerden olursunuz.”   

 

Sonuc:  Özbekistan  İlimler  Akademisi,  El  Biruni  Şarkşinaslık  Enstitüsü  Nadir  Eserler  2008  numarada 

kayıtlı bulunan bu Kur’an tercümesinin eksik bir nüsha olduğunu daha önceden belirtmiştik. Baştan Fatiha suresi 

ve Bakara suresinin ilk 23 ayeti eksiktir. Bakara suresinin ilk 25 ayeti sadece Arapca metin olarak sonradan ilave 

edilmiştir.  Fatiha  suresinin  ne  sonradan  ekleme  Arapça  metni  ne  de  tercümesi  vardır.  Tercume  ise  Bakara 

suresinin 23. ayetinin sonlarından başlamaktadır. Bu durum goz onüne alırsa baştan 30 ayet tercüme edilmemiştir. 

İlk 7 ayet yani Fatiha suresi de Kur’an metninde yer almamaktadır. Tercumenin muhtelif yerlerinde eksik ayetler 

vardır  bu  kısımlar  da  herhangi  bir  tercumeye  yer  vermeksizin,  sadece  Arapça  metinler  yazılmak  kaydıyla 

sonradan eklenmiştir. 

                                                 

1

 Üstünle harekelenmiş. Sen şeklinde okunması için. 

Резюме'>ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

65

KAYNAKLAR 

 

Ata, Aysu (2004), Karahanlı Türkçesi-Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Ankara: TDK Yay. 

Atalay, Besim, (1985), Divanu Lugati’t-Turk Tercumesi c.II, Ankara: TDK Yay. 

Borovkov, A. K., (1963), Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv., Moskva. 

Borovkov, A. K. (2002), Orta Asyada Bulunmuş  Kur’an Tefsirinin Söz  Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar), (Ruscadan 

çeviren: USTA, Halil İbrahim, AMANOĞLU, Ebulfez), Ankara: TDK Yay. 

Caferoğlu, A. (2000), Turk Dili Tarihi I-II, İstanbul: Enderun Yay. 

Eckmann,  Janos  (1969),  “Two  Fragments  of  a  Koran  Manuscript  with  Interlinear  Persian  and  Turkic 

Translations”, Central Asiatic Journal XIII, Wiesbaden, s.287-290. 

Eckmann, Janos (1976), Mıddle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Transalation, Akademia Kiado, 

Budapest, 1976. 

Ercilasun, Ahmet Bican, (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yay. 

Erdoğan, Abdulkadir (1938), “Kur’an Tercemelerinin Dil Bakımından Değerleri”, Vakıflar Dergisi, C. I, s. 47-51. 

Ergin, Muharrem, (2000), Turk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yay. 

Gomec, Sadettin, (1999), Kok Turk Tarihi, Ankara: Akçağ Yay. 

Hacıeminoğlu, N. (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay. 

Hamidullah, Muhammed, (1965), Kur’an-ı Kerim Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyografyası, İstanbul. 

İnan, Abdulkadir, (1991) Makaleler ve İncelemeler c. II, Ankara: Turk Tarih Kurumu Yay. 

İnan,  Abdulkadir,  (1961),  Kur’an-ı  Kerîm’in  Türkçe  Tercemeleri  Üzerinde  Bir  İnceleme,  Diyanet  İşleri 

Başkanlığı Yay., Nr: 1, Ankara. 

Karasoy, Yakup, (2004), Satıraltı Tercümeli Bir Fıkıh Kitabı, Konya: SU TAE Yay. 

Koprulu, Mehmet Fuat, (2004), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yay. 

Na’mai Habib, (1961)  Terceme-i Tefsir-i Tabari I, Tahran. 

Ozkan, Mustafa, (2000) Turk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, İstanbul: Filiz Kitabevi. 

Sağol, Gulden, (1993) An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish, Part I: Introduction and 

Text, Harvard University. 

Sağol, Gulden, (1995), An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish, Part III: Introduction 

and Text, Harvard University. 

Sarı, Mevlut (1982), El Mevarid Arapca-Turkce Lugat, İstanbul. 

Semenov, A.A. (1957), Sobranie vostoçnıh rukopisey, Akademi Nauuk Uzbekskoy, SSSR, IV, Taşkent.  

Topaloğlu,  Ahmet,  (1978),  Muhammed  bin  Hamza,  XV.  Yüzyıl  Başlarında  Yapılmış  Kur’an  Tercümesi,  I,  II. 

İstanbul: KB Yay.  

Yazıcı, Nesimi, (2005), İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara: TDV Yay. 

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

Резюме

Мақалада автор құранның түрік тіліндегі алғашқы аудармаларын қарастырады.

В статье автор анализирует самые старинные переводы Корана на турецком языке.

Резюме

66

Ж.САРБАЛАЕВ, филология ғылымдарының кандидаты, профессор

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

МӘШҺҮР ЖҮСІПТІҢ ШЫНШЫЛДЫҒЫ

Кез  келген  әдеби  туындының  бағасы,

салмағы,  әлбетте  оның  өмір  шындығы  қалай,

қандай деңгейде ашып көрсетуімен өлшенетіні

белгілі.  Мәшһүр  Жүсіптің  шыншылдығы

дегенде  оның  қазақ  қоғамындағы  келеңсіз

құбылыстармен қатар өз тұсындағы дін иелерін

– молда, имам, ишандарды қатты сынайтынын

біз өзге де біраз еңбектерімізде айтқанбыз. Оның

өлеңдері  өміріміздің  сәулесі  десек,  мұның  өзі

ақиқатты  бейнелеу  екені  анық.  Тарихшы  –

философ С.Ақатай: «...Әдеби шығарма дүниені

көркем бейнелеуді мақсат етеді. Философиялық

ой  дүниенің  ішкі  мәніне  бағыт  алған  белсенді

зейін-зерденің  нәтижесінде  туады»  [1,112-113-

б],  -  деген  пікірі  орынды.  Ақынның  төртінші

томға  енгізілген  дін  түзеу  тақырыбындағы

өлеңдері  де  нақ  осындай  шындықты  бетке

шыжғырып айтудан басталады. Мұның әдемі бір

мысалы – «Жарты нан». Бұл шығарма да аңыз

арқылы ақиқатты айшықты жеткізетін шынайы

туынды  десек  жаңылыспаймыз.  Ақынның

мысалы – ғажап, көркемдік кестеге суарылған

өте әдемі ғибрат. Міне, осылай болғандықтан да

алдымен  тікелей  туындының  өзінен  дәлел-

дәйектерді алға тартқымыз келеді.

Айтатын құран сөзін молда қайда?

Дүние үшін ойлағаны – амал, хайла.

Айтайын бұрынғының нақыл сөзін

Қайырдан аз да болса көрген пайда.

Дүние бәйге атындай желіп-шауып,

Шөп шығар тақыр жерге жаңбыр жауып.

Бір жаяу жолаушы боп келе жатып,

Бір сандық жарқыраған алды тауып [2,80-б].

Иә,  алтынға  кім  қуанбайды?  Бірақ  бұған

тегін  емес  деп,  әйтпесе  «Осынша  олжаны

қайтемін?»  деп,  мұны  орнына  жарату  керек,

өзгелерге қарасу керек деп ойланып, қуанатын

адам бар да, тек  құдай берді деп айқайлайтын

адам  бар.  Мәшһүр  Жүсіп  кейіпкері  –  осының

екіншісі. Нағыз обыр, дүниеқоңыз жан. Мұның

үстіне  бұл  жердегі  алтын  жолығуында  діни-

адамгершілік астар да жатыр.

Қуанып ол сандыққа салды қолды,

Қолына алып еді –жылан болды.

Бір сәтте өсіп кетті айдаһардай,

Таппады құтылуға қашар жолды.

Жылан айтты: – Сен қайдан душарластың?

Жай жатқан сандық едім, аузымды аштың.

Тірілттің мені қозғап қолыңа алып,

Құйрығын жатқан жылан өзін бастың [3,80-81-

б].

Маңдай термен тапқан дүние – игілік. Ал,

оңай жолмен, алдап-арбаумен табылған дүние

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

Автор  "Мәшһүр  Жүсіптің  шыншылдығы"  деген  мақаласында  оның  қазақ  қоғамындағы

келеңсіз  құбылыстармен  қатар  өз  тұсындағы  дін  иелерін  –  молда,  имам,  ишандарды  қатты

сынағандығын, ақиқатты бейнелеуін талдап көрсетеді.

Тірек сөздер: М.Ж.Көпеев, мұра, кейіпкер бейнесі.

ӘӨЖ 821.512.122

67

– опасыз. Адамды ол екі дүниеде де жылан боп

шағуы әбден мүмкін. Мына жағдай – соның да

бір  мысалы.  Бірақ  адам  адам  болған  болса,

әйтеуір бір адамшылық-қайырымдылық жасаған

болса, онда соған орай құтылатын да жол бар.

Оны  мына  жылан  айдаһардың  өзі  де  айтып

береді.

Тығырықтан  шығар  жол  іздеп,  «әлсіреп,

сасып адам тұрғанында» көз ұшынан отыз кісі

көрінеді.

Қуанды берді ғой деп құдай жардам,

Табылды бір отыз жан жоқтан-бардан.

Жалынды байғұс жаяу алдын тосып:

Құтқар! – деп – мен сорлыны айдаһардан.

Мән-жайын бастан-аяқ көрді байқап,

Айдаһар жолатпайды бәрін жайқап.

Бәрі де көп тұра алмай кете барды,

«Болмас, болмас!» – десті де басын шайқап.

– Келеді қалай жұтсам, саған шамам,

Бастырман аяғыңды жалғыз қадам.

– Деп ақырып айдаһар тұрғанында,

Кез болды құдай айдап бір бес адам [3,81-82-б].

Кейіпкеріміз  не  істейді?  Оларға  да

жалынып, жылап бақты; зар тұтып, басындағы

мұңын шақты. Бірақ отыз кісі түк істей алмаған

айдаһарға олар не істемекші? Ат пен тон берсе

де,  айдаһардың  алмайтыны  тағы  анық.  Олар

осыны айтып, жолынан қалмай кете барады.

«Суға  кеткен  тал  қармар»  дегендей,

жаяуымыз  оған да  жалынады.  Отыз адам,  бес

кісі  түк  істей  алмаған  айдаһарға  бұл  не  істей

алмақшы  деу  қаперінде  жоқ.  Әйтеуір  жан

далбаса  да.  Міне,  ғажап.  Осы  жарты  адам

айдаһарды  жеңіп,  мұның  жанын  құтқарады.

«Қалай?» дейсіз ғой. Былай:

Жарты адам ыңғайланып тұра қалған,

Сөзіне мұның айтқан құлақ салған:

– Айдаһар, айтқаныңның бәрі өтірік,

Нанбаймын мен орынсыз сөзге жалған...

Нандырдың талай жанды таңырқатып,

Өтірігің болды әшкере – таңдай атып.

Сөзіңді әуел маған рас қылшы,

Сандықты  қылдың  мекен  қалай  жатып?

[3,82-83 -б].

Айдаһардың  кішкентай  сандықтан

шыққаны  рас  қой.  Ол  жарты  кісінің  мынадай

жаласына,  жалған  айтып  тұрсың  деп

күйдіргеніне  қалай  көнсін?!

Жаяу  жолаушы  мұндай  ғажапқа,  өзін

жарты  кісінің  керемет  ақыл-амал  тауып

құтқарғанына таң қалады.

– Жүрегім менің қорқып дүрсілдейді,

Сен неткен тайсалмайтын ерсің, – дейді.

Пері мен періштенің бірісің бе,

Жөңінді айт, жаным, жарты кісім, – дейді.

– Ақымақ, ақылын жоқ сенің өзің,

Осыған жетпей тұр ма әлі көзің?!

Не дейсің, бұл айдаһар –дәнеңе емес,

Аузыңнан абайсызда шыққан сөзің.

Ғажап ғибрат, керемет мысал. Опасы жоқ

байлық  та  –  алтындай  жарқыраған  алдамшы-

айдаһар.  Нақ  мұндай  күнәдан  –  жамандықтан

құтқаратын не? Ақынның бұл арқылы тағы да

айтары: ол – адамшылық, жақсы іс жасау, қайыр

жасау.  Бұдан шығатыны:  көмекке келген  отыз

кісі – отыз күн тұтылған ораза, «бес кісі – бес

уақыт  намаз»  екен.  Бірақ  жамандықты  жеңіп,

шайтанды шошытуға тек бұлар да аздық етеді,

жақсы  ниет,  иманды  сөз  жақсы  іске  ұласпаса,

бәрі  бекер.  Ал,  жаяу  жолаушының  өмірін

құтқарып  қалған  жарты  кісі  –  оның  өмірде

жалғыз  рет  қайырға  берген  жарты  таба  наны

екен.  Міне,  мәселе қайда?  Демек,  қайырды  да

бүтін  қылу  керек.  Бәлкім  бүтін  нанды  қайыр

қылғанда мұнша қиналмас па еді, мұнша жолдан

қалмас та еді?

Бозбала, бір көрерсің өлім бетін,

Тіл алсаң өлім бетін көрмей, күтін.

Өлгеннен күні бұрын күтінбесең,

Бұрқылдап әр тесіктен шығар түтін.

Жиылса бір араға тамам түтін,

Түтіннің не болатынын көрдің бе бетін.

Қайырысқан, сауапты жарты қылмай,

Қыла гөр күні бұрын соны бүтін [3,84-85-б].

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

68

Осындай  тақырыптағы  бір  өлеңін  ақын

«Шайтанның  саудасы»  деп  атапты.  Оның

бағдары  –  өзі  айтқандай,  «Хазіреті  Ғайса

рухолла пайғамбардан бір нақыл, жұртқа таңсық

жәдігер сөз».

Ғайса пайғамбар да жұрт жиналған базарға

келе  жатса,  шайтан  Лағын  да  базарға  беттеп

келеді екен. Он қашыр, бес есекке артқан жүгі

бар. Жұрт базарда тері-терсек, жүн, түрлі заттар

сатады. Ал, шайтан ше? Ғайса пайғамбар осыны

сұрағанда, шайтан өз мақсатын жасырмай:

Артқаным бір есекке – ылғи жалған,

Жалғанда өтірік жоқ бұдан қалған;

Жүгім бар бір есекте мекер-хайла,

Мұнымен келтіремін үлкен пайда [3,168-б], –

дей  келіп,  «бір  есекке  күншілдікті  тиеп»,  «бір

есекке  –  өңкей  зорлық»,  «бір  ес екке  –

тәкаппарлық» артқанын айтады.

Сонда  шайтан  барлық  тауарының  тез

өтетінін,  жұрт  таласып  алатынын,  сатқан  бұл

ғана  емес,  олар  да  көп  пайда  табатынын

мәлімдейді.  Ойлап  қарасақ,  шайтан  шынайы

шындықты айтып отыр.

Міне,  шындық  осылай. Әркім  өз  керегін

алады.  Айталық,  қатындар  мекерлік,  айла-

қулықты  иемденеді.  Молдалар  күншілдікке

қызықса,  жұрт  билейтін  ұлықтар  зорлықты

қалайды. Әйтпесе:

Неге болыс болады малын шашып,

Қашан болып шыққанша жанталасып.

Текке тиын біреуге кім береді,

Зорлықпенен алмаса үкімі асып.

Біреуден біреу пұттап май алады,

Біреу – қой, біреу – тайынша, тай алады,

Тәкаппарлық жүгімді қалтасы мол,

Жетілген надандыққа бай алады [3,170-б].

Ал шайтанның он қашырға артқан жүгі –

нендей  нәрс елер?  Шайтан  оны  Ғайса

пайғамбарға да айтпай қояды. Тек мәлім еткені:

«бұлардан  құны  он  есе  артық»  екендігі.  «Бұл

жерде  алушы  жоқ,  шаршамаймын.  Өткізіп

қайтқанда айтам оны», – дейді.

Қысқасы,  шайтан  саудасы  қызу  жүріп,

апарған жүктерін түгел өткізеді. Қайтар жолда

Ғайса пайғамбарға тағы кездесіп, он қашырдың

бәріне артқаны – тамиғ екенін білдіреді. Ал, осы

араб  сөзінің  мағынасы-«дәмету,  тілемсектік»

екен.  Бір  қашырдағысын  тіленшілер,  қайыр

сұраушылар, пірге қол берген сопы, пірадарлар,

жұрттан пұл жинап,  қажыға барғандар алады.

Қалған  тоғызы  өтпей,  шайтанды  шаршатып

тұрғанда  елді  жеген  қожа,  молда,  ишандар

жетіп,  оларды  еңбексіз  тапқан  табыстарына

түгел көтеріп сатып алады.

–  Біз үйде қалай шыдап жатамыз! – деп

–  Мұны алсақ, қарық олжаға батамыз, – деп.

–  Шайтаннан көтерме алған бұл тамиғты

Қыдырып үйден үйге сатамыз, – деп.

Бұл пұлмен бір мешіт салмақ болды,

Бірі мүлгіп ишан боп қалмақ болды.

Біреуде шай, біреуде ет қайнаттырып,

Жұрттан пайда шығарып алмақ болды.

Тәспіні жыбыр-жыбыр серпіп тастап,

Надандық қисық, қыңыр жолға бастап.

Онысы – жерге шашқан бидай, тары,

Торғайды келу үшін торғай бастап [3,172-б].

Көріп  отырғаныңыздай,  ақынның  бұл

шығармасы да тағылымы терең тамаша туынды.

Күллі  өмірдің  мән-мағынасын  ашатын,

оқырман-халыққа  айқындататын,  астарлы  да

ажарлы  фило софиялық  шығарма.  Қатты

ширығыс  бар,  ащы  сын  бар.  «Орнына  бұлар

жүрді, шайтан қалып». Осындай шайтандыққа

–  арзандыққа,  арсыздыққа,  дүниеқоңыздыққа

қатты күйінген ақын: «Жүзіқараның айтам деп

арсыздығын // Сияға былғамайын қалам малып»,

– деуі амалсыздықтан айтылған сөз ғана емес,

мынадай  қорқауларды,  алдамшыларды,

надандарды мақтамен бауыздап, сойып салған

өте ұтымды көркемдік тәсіл де болып тұр.

Ақынның  аса  көркем,  астарлы,  ажарлы

осы өлеңіне орай тағы бір айта кететін нәрсе –

мұның  ақжолтай,  Мәшһүр  Жүсіптің  басқа

туындыларымен  салыстырғанда  елге  ертерек

және  көбірек  танылған  шығармасы  екендігі.

Кеңес  өкіметі  кезінде  жиі  күн  тұтылып,

дауылдар соғып тұрғандықтан еліміз тәуелсіздік

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ТІЛ БІЛІМІ

2013 №4 (21)

69

алғанға дейін көбінесе құрсауда қалып, ескішіл,

діншіл, кертартпа саналған, тіпті кеңес өкіметі

қатты  қорыққан  ақынның  ауа  райы  ашық,

жылымық 

кездерде 

жарық 

көріп,

жұртшылықпен кеңірек таныстырылған өлеңі –

осы «Шайтан саудасы». Асылы, адамдар сияқты

өлеңдердің де өз тағдыры бар, өмірбаяны бар.

Сол  ретте  бұл  өлеңнің  табылып,  танылуына

белгілі жазушы Зейтін Ақышевтің қосқан үлесі

зор.  «Ол  кезде  мен  Семей  пединститутының

студенті  едім.  1937  жылдың  жазында  елге

келгем...,  –  деп  жазады  ол.  –  Баянауыл

ауданының «Қызыл қоғам» колхозынан «Жаңа

жолына»  қарай  келе  жатқамыз...  Бір

шақырымдай  жерде  жалғыз  қараша  үй  тұр».

Ары  қарай  ол  осы  үйде  Мәшһүр  Жүсіптің

қарындасы 

Мәдинадан 

туған 

жиені

Қасенғалидан осы өлеңді естіп, қағазға түсіріп

алғанын,  кейін  оны  Алматыдағы  Диқан

Әбілевке  жібергенін  айтады  [4].  Міне,  осы

жазып  алыну  себеп  болып  «Шайтанның

саудасы»    Қ.Бекхожин  мен  Е.Смайылов

құрастырған  мектеп  оқулығына  енеді.  Сөйтіп,

1940-1946  жылдар  аралығында  үш-төрт  рет

басылым көреді.

Содан  қайтадан  13  жыл  тиым  салынып,

1959 жылы ғана халыққа ұсынылады. Содан бері

қарай  жолы  ашылған  өлең  Д.  Әбілев,  М.

Қаратаев,  Ә.  Қоңыратбаев,  М.  Бөжеев,  С.

Дәуітов  тәрізді  әдебиетші-ғалымдар  назарына

ілініп, 1990 жылы жарық көрген Мәшһүр Жүсіп

Көпейұлы  таңдамалысының  бірінші  томында

басылады.  Дегенмен  ең  толық  және

жаңсақтықтардан  арылтылған  дұрыс  нұсқасы

біз қарастырып отырған 4-томдықта ғана жарық

көргенін айта кетуіміз керек.

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: