Issn 2308-0590 Индекс 74661 ШӘКӘрім
жүктеу/скачать 1,73 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ 2013 №4 (21) 87 ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ
- С.СҮТЖАНОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты 2013 №4 (21) МҮШЕЛТОЙ
- СҰЛТАНМАХМҰТ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТҮРІКШІЛДІК
- 2013 №4 (21) МҮШЕЛТОЙ
- 2013 №4 (21) МҮШЕЛТОЙ Resume Резюме
- 2013 №4 (21) Ж.СЕКЕЙ, филология ғылымдарының кандидаты Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
- Тірек сөздер
2013 №4 (21) 86 күйттеген, оқу-білімді бас пайдасына жаратуға ғана пайдаланатын бейнелер тобы жасалды. Абай оқу, білім тақырыбына жазған өлеңінде білім мен оқудың мақсаты – адамның шын ғылымға ден қоюы. Оқу мен білім пайда, зияны мен бар қыр-сырына зер салған ақын білім мен оқудың зарарын да анық көре білген. Ол зарарлық – білім арқылы арамдықпен мал табу, шен мен шекпенге ие болу. Сондықтан да «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» де ғылым мен халыққа қызметтің біртұтастығын ашады. Бұл ұлы Абайдың «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» деген өлеңіндегі «Шен алсын, шекпен алсын деп бермедім» деген күйзелісін тереңдете түсер «Интернатта оқып жүр» өлеңінде тамаша өрілген. Білімді, оқуды мансап пен атақ таласына салған ел ісіне күйінген Абай олардың ғылым қадірін білмеген көңілдерін сынайды. Оқыған адам адамшылықты насихаттаған оқымыстылардан үлгі алуы керек, солардан үйрене алса, жұртын бақытқа жеткізерін суреттейді. Ақын тағы да оқу, білім адамның адамшылығына қызмет етуі керек деген ойын жалғастыра түседі. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ел басқару, қазақты билеудегі қоғамдық-саяси рефо рмалар халықтың сол басқару мен билеуге бейімделе бастаған кезін суреттейді. Абай өлеңдері – оқыған ел азаматтарының неғұрлым кең көлемде суреттелген бейнесін жасап қана қойған жоқ, болашақта осындай мінез-құлықтың белең алатынын да байқатты. Оқу, білім алу бұрынғыдай елге қызмет етуден гөрі жеке бастың жайын көбірек күйттеуге айнала бастағаны ХІХ ғасыр ақындарының өлеңдерінде аз кездеспейді. -ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жеріне жүргізілген реформадан соң, ел билеушілері мен көкірегі ояу алдыңғы қатарлы өкілдері оқу мен білім қажеттілігін сезінді; -ХІХ ғасырдағы оқығандар бейнесін жинақтаушы Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарин болды; - ақындар өлеңдерінде оқығандар санының көбеюі – ескілік пен ұлтты артқа тартар жаман әдеттерден безу ретінде де керек екендігімен бейнеленді; - оқығандар бейнесі Абайда ойшылдық қалыппен көрінсе, Ыбырай
ұстазда дидактикалық мағынамен ерекшеленді; -орыс оқуына сусындаған кейіпкерлер шығыстық, халықтық үлгіде де көрінді; -оқыған адам ұлт тағдырына жауапты болуы керек, адамшылықпен жұртына қызмет етуі қажет деген ой түйеді; -ХІХ ғасырдағы шығармалардағы оқығандар бейнесі халықтық дәстүрге лайық жасалып, дәстүрді жаңа заманға лайықтаған кейіпкерлер ретінде жасалды; - орыс оқуын оқыған көркем бейнелерде ұлттық қалыпты сақтаумен бірге бұдан бұрынғы жасалған шығыстық үлгі де қатар сақталуы шарт болды; -қазақ ортасында оқығандардың білім мәдениеті, сыртқы қалпы, әдет пен әдеп үлгілері де бөлек болды. Бұл ұлттың білім мен оқуға талпынуына үлкен ықпал етті; - ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ ақындарындағы о қығандар бейнесінің нақтыланған ортақ қалпы жасалған жоқ, әркім өз мақсатына, өз ұстанымына қарай суреттеді; - Ыбырай Алтынсариннің өлеңдеріндегі оқығанға қойылған талап елді рухани жақсылыққа жеткізу, білімнің қадірін өзге жұртқа насихаттау - орыс оқуын үйренуге шақырды;
-Абайдың о рыс оқуына ден қойған оқығанға шарты – қазақ пен орысты білім арқылы тең ету идеясына тіреледі. «Адам баласы адам баласынан білім, ақылмен асады, өзгемен асам деу ақымақшылдық» дейтін ойшыл ойын тағы бір дәлелдеді. Әдебиет 1 Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 2-том, – Алматы: Жазушы, 1995 2 Әл-Фараби Философиялық трактаттар – Алматы: Ғылым, 1973 3 Баласағұни Ж. Құтадғу білік – Алматы: Жазушы, 1986 4 Алтынсарин Ы.Таза бұлақ – Алматы: Жазушы, 1988 ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ 2013 №4 (21) 87 ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕ 2013 №4 (21) Resume Резюме Автор анализирует педагогические взгляды в произведениях Абая Кунанбаева и Ыбырая Алтынсарина. The author analyzes the pedagogical views in the works of Abay's and Ybyray Altynsarin's. 88 С.СҮТЖАНОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты 2013 №4 (21) МҮШЕЛТОЙ ӘОЖ 821.512.122 СҰЛТАНМАХМҰТ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТҮРІКШІЛДІК Әлбетте, этникалық сана-сезімнің өрлеу тұсында барлық ұлттың өкілдерінің өздерінің өткен тарихына, рухани құндылықтарына деген қызығушылықтары жаңа бағыт, арнаға түсері рас.
Тарих беттерін парақтасақ, жалпы түрікшілдік идеясы сонау Түркі қағанатының тұсында тасқа
қашалып жазылған
жәдігерлерден бастау алып, бертінгі Осман империясы құлағанға дейін ұласты. Тек XVIII- XIX ғасырдағы батыс алпауыттары мен Ресей империясының әлемдік иелікке ұмтылысы қарқынды бәсеңдетіп, Түркиядағы жас түріктер (младотюрки) қозғалысына әкелді. Осындай қозғаушы күштердің әсерінен Таяу Шығыс елдері ғана емес, Ресей түрік мұсылмандары да ояна бастады. Тағдыры мен тарихы ұқсас, түбі бір түркі халықтарының тұтасу процесінде тіл мен дін ерекше рөл атқарады десек, бұл тұрғыда зиялы қауым өкілдерінің еңбектері өлшеусіз. Басқаға қарағанда, ұлттық санасы ертерек оянған татар халқы қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, т.б. ұлттарға үлгі-өнеге көрсетті. Қазан, Қырым жерлерінің түлектері бүкіл түркі халықтарының саяси-әлеуметтік, азаттық үшін күрестерінің алдыңғы қатарынан көрінді. Тұтасу, бірігу арқылы азаттыққа апаратын бұл даңғыл жолды түркілік түлектер жаппай қуаттады. Олар ұлт мүддесі тұрғысынан ой өрбітіп, Ресей құзырындағы мұсылман халықтарына қатысты ортақ мәселелердің шешімін күн тәртібіне қойды. Сөйтіп, әлеуметтік-экономикалық, тұрмыстық және мәдени-идеологиялық қатынастарды қозғады. Ұлттық зиялылар мәдени-ағарту орындарын көбейту, баспасөз ісін дамыту, халықтың экономикалық жағдайын жақсарту сияқты өзекті мәселелерді көтеріп, тіл, дін бостандығын талап етті. Алайда, өкімет орындары, патша әкімдері ұлт өкілдерінің талап-тілектерін аяқ-асты қылып, олардың іс-әрекеттеріне барынша кедергі келтіруге тырысты. Ұлт мүддесін үлпектеген ұландар саясат майданынан ауытқымай, халық үшін қатерлі жолдан таймады.
Қазақ зиялылары да отаршылдыққа қарсы тұрып, сол тұстағы саяси әл-ахуалды ұлттық мүддеге сай міндеттермен ұштастыруды ұсынды. Әлбетте, саяси аренадан енді көрініп келе жатқан жас қазақ интеллигенциясы саяси- экономикалық, шаруашылық мәселелерді шешуде біржақты принцип ұстанған жоқ. Өйткені жаңа қалыпт аса баст аған қазақ зиялылары ұлт мүддесін қорғау мақсатында елдің прогреске жету жолдарын іздестірумен ғана шектелді. Осыған орай ұлт өкілдері көтерген идеялар жаппай халықтық тұрғыда қолдау көрген жоқ. Себебі ол ұстанымдар қоғамдық санаға ықпал ететіндей деңгейде Тірек сөздер: С.Торайғыров, түрікшілдік, Алтын ғасыр әдебиеті. Сөз зергері С.Торайғыров өз дәуірінің перзенті ретінде жаңалық жыршысы, түркінің түлегі ретінд е үн қосты. Автор мақалада осындай ойларды ортаға сала отырып оның шығармаларындағы ұлттық рухты бағамдайды. Мақала С.Торайғыровтың туғанына 120 жыл толуына арналған. 89 көрінбеді. Бір сөзбен айтқанда «Алаш ұранды» азаматтар түркішілдік идеясының ұрығын сеуіп, Рес ей мұсылмандарына арнап айтқан И.Гаспринскийдің «Тілде, істе, пікірде- бірлік» деген девизін басшылыққа алып, өздерінің саяси-идеялық көзқарастарын қалыптастырды. Отаршылдық езгі жағдайында түркі халықт арының әдеби-мәдени қарым-
қатынастары оңай қалыптаспады. Түркілік алдыңғы қатарлы қоғам қайраткерлері патша жандармының қатаң бақылауында болды. Еділ- Жайық бойында орналасқан мәдени орталық – шаһарлардағы жаңа оқу үлгісінде дәріс түзген мектеп-медреселерде оқитын татар, башқұрт, қазақ, өзбек, қырғыз шәкірттері қара тізімге ілікті. Сондай-ақ, тиым салынған прогресшіл негіздегі баспа, басылымдардың таралуы қатты қараланып, жазаланды. Бұған нақты дәлел ретінде қазақ қаламгерлері – М.Ж.Көпейұлы, М.Дулатов секілді ақын-жазушылардың шығармаларының (алдыңғынікі – «Хал-ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі», соңғынікі – «Оян, қазақ») тәркіленіп, өздерінің қудалануын айтсақ та жеткілікті. Түрікшілдікті түрлендіріп, оны Алашқа ұластырған сөз зергерлері Мағжан, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбектердің ұлттық рухпен нәрленген ұранды сөздері халықты күреске жігерлендірді. Міне, осындай ой-пікір, идея өзегінде өскен өркендер жас құрақт ай жайқалып, тез жетілді. Түркі жұртының сүйінішінен күйініші көп тағдыр – талайы, қилы тарихы, т.б. – бәрі үркердей топқа үлкен жүк артты. Жалпы, түрікшілдіктің түпкі мақсаты- Ресей аймағындағы қанауға түсіп езілген халықтардың ұлттық санасына қозғау салынып, олардың ынтымақ, бірлігіне басшылық жасау болатын. Зиялы қауым өкілдері, әсіресе, ақын- жазушылар бұл идеяны іле көтеріп әкетті. Өз дәуірінің төл перзенті Сұлтанмахмұт та бұл істен қалыс қалмай, жаңалық жаршысы, ұлт ұланы, түркінің түлегі ретінде үн қосты. Ол дала ақынының атынан сөйлеп, түріктігін, қазақтығын мақтаныш етеді: Ер түрік ұрпағымын даңқы кеткен Бір кезде Европаңды тітіреткен,- дей келіп: Мен-қазақ, қазақпын деп мақтанамын Ұранға алаш деген атты аламын Сүйгенім - қазақ өмірін, өзім - қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын? [1] десе, онысы- уақыт талабына орай, әдеби- тарихи процесс үрдісінен шыға білуі. Ал, түрікшілдікті түрлендірген, ұлттық идеяны көтерген алдымен татар зиялылары болды десек, біздің ұлт ұландарының азамат болып өсуіне ол ортаның ықпалы мол болғаны- тарихи шындық. Жалпы, бұл концепцияның түркілік таным, мұсылмандық қағидамен астасып жатқанын білмек керек. Олай дейтініміз, түркілік пен мұсылмандық халықтық қасиеттермен біте қайнасқан, қазақи қалпымызды танытатын әрі
ұлттық менталитетімізді айқындайтын сипаттар екені анық. Қазақ әдебиетінің тарихын жаңаша пайымдап, таразылаған сындарлы да салиқалы зерттеу еңбектері ХХ ғасыр әдебиетін “Алтын ғасыр әдебиеті” деп атауға негіздейді. Ал оның бастау көзін “Алаш ұранды әдебиет” өкілдері құрайтыны жөнінде айтылып та, жазылып та жүр. Академик Рымғали Нұрғалидің сөзімен айтсақ, “...табиғатынан дарынды жаратылған бұл буын өкілдері қазақы тал бесікте тербетіліп, исламның иманды бұлағынан нәр алып, мұсылманша хат танып, орысша оқып, орта, жоғары дәрежелі білім алған... көзі ашық зиялыларының”[2.6] алтын сақасы дерлік. Шынында да, олар жаңа сипатты қазақ әдебиеті мен мәдениетінің негізін қалаушы – Шоқан, Ыбырай, Абайлардың озық дәстүрлерін жалғастырып, рухани мұрамызды байытты, өрісімізді кеңейтті. Осы талантты шоғырдың таңдаулы өкілі, Алаш ұранын ұлықтаған, жалындаған жастықта жан берген Сұлтанмахмұт Торайғыровтың артында қалған мұра көпқырлы әрі саналуан. Олай деуге толық негіз бар. 2013 №4 (21) МҮШЕЛТОЙ 90 Баянның баурайында бапталып, Ақбеттің шыңында шындалған жас Сұлтанмахмұт киелі сөз өнерінің өрісіне баспасөз арқылы аяқ басты. Әуелде көсемсөзші ретінде көсілген ол әдебиеттің басқа да жанрларында қалам қарымын қалыптастырды. Публицистикадан бастап, по эзия, про за және драматургия салаларындағы сапалы дүниелері оның дарынын ғана емес, ізерлі ізденістерінің де іздерін аңғартады. Ақын шығармашылығына қатысты арнайы зерттеу жүргізіп, тәуелсіздік тұғырынан тұжырымдар жасап, көлемді еңбек жазған ғалым Арап Еспенбетовтің пікіріне назар аударсақ, оның: “Сұлтанмахмұт поэтикасы тілге тиек болғанда, оның көріктеу тәсілдерінің ішіндегі мәндісі символға назар аудару шарт”[3.107] деуі, көкейдегі ойды кестелеуге итермелейді. Шығыс поэзиясынан бастау алған бұл көркемдік дәстүр кейін Батыс әдебиетіне жұғысты болды. Шығыстың шамшырақтарына табынып, тамсанған немістің ұлы ақыны Гете және тағы басқа батыс, орыс елдерінің ақындары символдық көркем образ беру тәсілін меңгеріп қана қоймай, оны дамыта түсті. “Өнер өнер үшін” деген қағидада бұл көркем- эстетикалық тәсілді олар жан күйзелісін, көңіл- күй, сезім иірімдерін жеткізудің амалы ретінде қолданды. Егер әдебиеттану терминдер сөздігіне иек сүйенсек, “символ” сөзінің анықтамасы – “әдебиетте ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Жалпы халықтық тілде кездесетін символда бір нәрсені өз қалпынан басқаша сипатта көрсетіп, сондай-ақ нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің, не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады”[4. 35].
Қазақ ғалымы Ш. Елеукенов ХХ ғасыр басындағы орыс поэзиясында «қанды алау», «өрт», «буырқанған теңіз», «найзағай», «боран» тәрізді символикалық образдардың кеңінен қолданылғанына назар аударады. Оның айтуынша, бұл образдар қазақ әдебиетінде де орын алды. Мысалы, уақыт тынысын, өз халқының мұң-қайғысын жан-тәнімен сезіне білген Сұлтанмахмұт, Мағжан, Бернияз поэзиясында осы іспеттес бейнелі образдар жиі кездеседі. Мәселен, ойшыл ақын Мағжан адамды мәңгілік уақыт пен кеңістік ауқымында ала отырып, осы мәңгілік уақытты – бір ғана сәт, ал адамды – мәңгілікпен салыстырғанда бір нүкте ретінде қарастырады [5. 58]. Осы орайда, сол кезең ақындарының көркем сөз тұрғысында жеткізу тәсіліне, әдеби амалына тоқталған жөн. Олай дейтініміз, татар, өзбек, қазақ ақындары батыс, орыс әдебиеттерінен сусындай отырып, үлгілі туындыларынан үйренді, кейбір ақын- жазушылардың жазу мәнеріне, көркемдік тәсіліне еліктеді де. Сол тұстағы о рыс әдебиетінде көрініп, көршілес елдердің сөз өнеріне ептеп енген символизм туралы осыны айтуға болады. Сұлтанмахмұт, Мағжан, Бернияздардың 1917-20 жылдардағы аласапыран, қым-қиғаш уақыт кезеңін суреттеу барысындағы шығармашылық жаңа ізденістері, біріншіден, жақсылықтан үміткер адам ұмтылысын се здірсе, екіншіден, бұл – талантты топ өкілдерінің идеялық қана емес, өзіндік стилін анықтар эстетикалық деңгейін де көрсетеді. Бұл тараптағы олардың шығармашылық ізденістері нәтижелі де болды. Бұндағы символдық көріністер үлгісі
аталмыш ақындар
поэтикасында маңызды орын алды. Осы кезеңдегі қоғамдық-саяси жағдай тек орыс ақын-жазушыларының жаңа бой көтере бастаған тоталитаризммен «эстетикалық күресін» тудырып қана қойған жоқ, басқа түркі халықтары қаламгерлерінің де
ішкі толғаныстарын, нанымдарын тың әдеби тәсілдермен беруге итермеледі. Егер келтірілген шығарманың ішкі мазмұнына қарасақ, оның идеясына ғасыр басындағы төңкерістердің айрықша поэтикалық қатысы бары байқалады. Ғасырлар то ғысында өмір сүрген C.Торайғыров бірқатар шығармаларының тақырыбы – сол тұстағы адамзат өміріндегі жағдайлар. Ақынның лирикасында өмір шындығы бейнелене отырып, рухани және ішкі жан дүниесі де анықталады. Басты дүниетаным – адам, һәм адам жаны және ол – нағыз қатал да мейірімсіз шайқастар аренасы. Мәселен, «Дауылдағы әбігер» өлеңіндегі:
91 Бұл күнде толып жатыр көп әбігер, Кімі шын, кім өтірік, – кейін көрінер. Ғайсаның айтқаны қисыны рас болса, Дауылдан соң, кешікпей, бір тексерер [1. 70], – деуі осыған саяды. Әлемдік тарихи үдерістер тұрғысындағы пәлсапалық пайымдар мен көркемдік сезімдердің шиеленісі Сұлтанмахмұт сынды ақындарға жақын о нжылдықт ағы жағдайларды көруге ғана емес, бүкіл жүзжылдықтың көрінісін бейнелеуді маңдайға жазған іспетті. Әсірес е Сұлтанмахмұт шығармашылығындағы ұлттық наным тұрғысындағы өзіндік терең пәлс апалық пайымдары біз о сындай о йға жетелейді. Мысалы, “Сарыарқаның жаңбыры” өлеңінде: Бұл мысалдың мәнісін ұға алсаң сен, Келген заман – бостандық жаңбырмен тең. Уақытша тезек құрғақ болмады деп, Кемпірдей қашпа Құдай рахметінен. Жаңбырдан соң көгерген Сарыарқадай, Бостандықтың күшімен көгерген ел... [1. 55] – дейді. Бұл жөнінде ғалым А.Еспенбетов былай дейді:
“Жаңбыр – Сұлтанмахмұт шығармаларындағы революциялық рухты танытатын алғашқы поэтикалық символ. ... “Жаңбыр” арқылы С. Торайғыров 1917 жылғы ақпан айындағы революцияны бейнелеп, астарлап айтып отыр”[3. 109]. Шынында ақын бұл тұста жаңбырды, яғни табиғаттың ерекше сыйын, оның жұртшылыққа тигізер пайдасын о быр патшаны тақт ан құлатқан төңкеріспен шендестіреді. Қорыта айтқанда, ХХ ғасырдың алғашқы жылдары орыс және қазақ әдебиеттерінде романтикалық және реалистік бағытт ар құлашын кең жайды. Сонымен қатар, модернистік, оның ішінде символистік бағыт та қатар өрбіді. Екі халықтың да өміріндегі тарихи әлеуметтік ұқсастықтар әдебиетте қатарласа көрініс берді. Орыс әдебиетіндегі романтикалық шығармалар ерекше үрдіске ие болып, оның тамаша үлгілері дүниеге келді. Қазақ әдебиеті де осы үдерісті басынан кешіп, талантты шоғырдың шоң жұлдыздары шоқтығы биік шыңнан көрінді. Бұған “Ер түріктің ұрпағымын“ деп, жыр өрнектеген Сұлтанмахмұтқа қатысты жоғарыда айтылып, келтірілген дәйектемелер нақты дәлел болмақ.
1 Торайғыров С. Алаш ұраны. – Алматы, Жазушы, 2002. – 252 б. 2 Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры.– Астана: Күлтегін, 2002.– 528 б. 3 Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. – Алматы: Ғылым, 1992. – 200 б. 4 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Семей-Новосибирск: Талер-Пресс,2006. – 398 б. 5 Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы: Санат, 1995. –384 б.
92 2013 №4 (21) Ж.СЕКЕЙ, филология ғылымдарының кандидаты Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ «ҚАМАР СҰЛУ» РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ Белгілі бір қаламгер шығармаларындағы образдар жүйесіне үңілу, көріктеу құралдары мен тәсілдеріне мән беру – қазіргі әдебиеттануда бел алған басты бағыт. Романның тіл кестесі айрықша бай, жазушы халық тілінің қалыпты, айшықты тізбегін төгілдіріп отырады. Мәселен, Нұрымның Қамарға жақындағысы келген сәт: «Қамардың шыбындай жаны шығарға орын таппай шырқырап, қиналғандағысын құдай мұсылман баласының басына бермесін! Қандай талмаусып, әлсізденіп жатса да, қалай маңайына Нұрым келді, солай шағатын жылан келе жатқандай тітіркеніп, қысыла бастаушы еді, без- без етіп, қырғидың тырнағы таянған торғайша шырылдап тулағанда, денесін кез келген нәрсеге соғып, бұрынғысынан он есе төмендеп қалушы еді» [1] - деп суреттелген. Сұлтанмахмұт Торайғыров – өзіне тән стильдік ерекшелігі қалыптасқан қаламгер. Жазушы өз шығармаларында баяндайтын оқиғаларды бірқалыпты жағдайда суреттеп отырған. Жазушының «Қамар сұлу» романында өзіндік көркемдік ерекшелігі байқалады. Романдағы сюжет желісінің даму үрдісі де бірқалыпты, сырттай баяу. Алайда жазушының шеберлігі де осында. Романның кей эпизодтары диалогқа құрылған. Шығармадағы әрбір диалогтың өзіндік көркемдік қызметі бар. Диалог тәсілі арқылы жазушы шығармасында кейіпкерлердің арманы, мақсаты белгілі болып, көңіл-күй өзгерістері анық танылады. Мәселен, «Бастығы өзінің ағасы Қалтан, Оспан болып жиылысып барып, іс-міс жоқ Омарға қайырлы болсын айта бастады:
- Қамаржан бала сияқты бала еді, бақытына қарай жайлы орын кез келді. Тек құдай ұзағынан сүйіндірсін! Жылы суға қолын малып, ақбөкендей ордаға кіре түседі. ...Ал енді қайырлы болсын, жабдығына даярлан! – деді. - Құдай, құран, көз жас, обал деген нәрсе естеріңде бар ма?! – деп ұшып көкке, ұшып жерге түсті. Сол арада отырған отағасылар: - Омар, сен ол томырық мінезіңді қоя тұрып, сөз тыңдашы, ақыр ұнамаса, біреуді- біреу зорламайды ғой, - деп ал кеп төністі» [1]. Сондай-ақ романда өткен күндердің елесі кейіпкер ойымен астасып жатады. Шығармада кейіпкердің туған жеріне деген сағынышы, балалық шағының тәтті елесі, кейіпкердің ішкі сезімі, алғашқы махаббаты әсерлі бейнеленген. С.Торайғыров қарапайым адамдардың сан қырлы тағдырына көз жүгірте отырып, олардың өмірі жайлы нәзік сыршылдықпен ой қозғайды. Қаламгер шығармаларында ерекше жарқ етіп көзге түсер, жарқ-жұрқ еткен оқыс оқиғалар жоқ, көпшілігі баяндау тәсілімен берілгендіктен, ӘОЖ 821.512.122 Автор мақалада С.Торайғыровтың «Қамар сұлу» романының көркемдік ерекшелігін сөз етеді. Қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайын суреттеудегі, кейіпкер психологиясын сомдаудағы жазушының стильдік даралығын қарастырады. Мақала С.Торайғыровтың туғанына 120 жыл толуына арналған. Тірек сөздер: С.Торайғыров, "Қамар сұлу" романы, кейіпкер, образ, стиль. МҮШЕЛТОЙ |