Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы

 
68 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Д.Б. Қасқабаева 
Халықаралық 
шарт – 
халықаралық 
қатынастарды 
реттеудегі 
құқықтың негізгі 
қайнар көзі
 
Халықаралық 
шарттар 
мемлекеттер 
арасындағы  қатынастарды  реттеудің  негізгі 
құралдарының бірі болып табылады. Әрбір шарт, 
негізінде,  ерікті,  тең  құқылы,  өзара  тиімді  және 
халықаралық 
құқықтың 
жалпы 
танылған 
қағидалары  мен  нормаларына  қайшы  келмеуі 
тиіс. 
Жоғары  заңды  күшке  және  республика 
аумағында  тікелей  әрекетке  ие  Қазақстан 
Республикасы  Конституциясының  4-бабының  3-
тармағында  Республика  бекiткен  халықаралық 
шарттардың  Республика  заңдарынан  басымдығы 
болады  және  халықаралық  шарт  бойынша  оны 
қолдану  үшiн  заң  шығару  талап  етiлетiн 
жағдайдан  басқа  реттерде,  тiкелей  қолданылады 
делінген.  Онда  халықаралық  шарттар  басымды-
лыққа,  біріншіден,  егер  де  ратификацияланған 
болса,  ал  екіншіден,  бұл  басымдылықтың 
жоғарғы  деңгейі  –  тек  қана  заңдары  алдында 
екендігі  бекітілген.  Халықаралық  шарттар 
Конституцияға қайшы келмеуі тиіс. 
Қазақстан  Республикасының  Конституция-
лық 
Кеңесі 
Республиканың 
халықаралық 
шарттарын 
бекiткенге 
дейiн 
олардың 
Конституцияға  сәйкестiгiн  қарайды.  Қазақстан 
Республикасының Конституциясына сәйкес емес 
деп  танылған  халықаралық  шарттарға  қол 
қойылмайды,  не  тиiсiнше  бекiтiлмейдi  және 
күшiне енгiзiлмейдi. 
Халықаралық  шарт  жасасу  –  мемлекеттің 
өзі  үшін  халықаралық  шарттың  міндетті 
екендігіне  келісім  білдіруі.  Әр  мемлекет 
халықаралық  шарттар  жөніндегі  қабылдаған 
заңына  сәйкес  әрекет  етеді.  Қазіргі  таңда 
Қазақстан 
Республикасының 
халықаралық 
шарттарын  жасасу,  орындау,  өзгерту  және 
қолданылуын  реттейтін  негізгі  нормативтік-
құқықтық  акт  Қазақстан  Республикасының  2005 
жылғы 30 мамырдағы «Қазақстан Республикасы-
ның халықаралық шарттары туралы» заңы болып 
табылады.  Аталған  заңға  сәйкес  Қазақстан 
Республикасының  халықаралық  шарты  дегеніміз 
– Қазақстан Республикасы шет мемлекетпен (шет 
мемлекеттермен)  немесе  халықаралық  ұйыммен 
(халықаралық  ұйымдармен)  жазбаша  нысанда 
жасасқан  және  мұндай  келісімнің  бір  құжатта 
немесе  өзара  байланысты  бірнеше  құжаттарда 
екендігіне  қарамастан,  сондай-ақ  оның  нақты 
атауына 
қарамастан, 
халықаралық 
құқық 
реттейтін халықаралық келісім. 
 

 
69 
Қазақстан 
Республикасының 
халықаралық 
шарттары: 
1) 
Қазақстан 
Республикасының; 2) Қазақстан Республикасы Үкіметінің; 3) Қазақстан Республикасының 
Президентiне  тiкелей  бағынатын  және  есеп  беретiн  Қазақстан  Республикасының 
мемлекеттiк  органдарының,  сондай-ақ  Қазақстан  Республикасының  орталық  атқарушы 
органдарының  атынан  Қазақстан  Республикасының  заңнамасында  айқындалған  өз 
құзыретi шегiнде шет мемлекеттермен және (немесе) халықаралық ұйымдармен жасалады.  
Қазақстан  Республикасы  халықаралық  шарттарын  жасау  туралы  ұсыныстарды 
Қазақстан  Республикасы  Президенті,  Үкіметі  немесе  Сыртқы  істер  министрлігі  енгізеді. 
Халықаралық шарттардың тіліне келетін болсақ екі жақты халықаралық шарттар, әдетте, 
келіссөздерге қатысушы тараптардың мемлекеттік тілінде жасалады. Тараптардың келісуі 
бойынша  халықаралық  шарттардың  тілі  ретінде  өзге  тіл  таңдап  алынуы  мүмкін.  Көп 
жақты  халықаралық  шарттар  келіссөздерге  қатысушы  тараптардың  келісуі  бойынша 
белгіленген  тілдерде  жасалады.  Халықаралық  шарттарға  өзгерiстер  мен  толықтырулар 
олар жасалған тiлдерде ресiмделедi.  
Қазақстан  Республикасының  қатысушы  болу  ниеті  бар  халықаралық  шарттарға, 
сондай-ақ халықаралық  шарттар жобаларына өз құзыретіне қатысты мәселелер бойынша 
Қазақстан  Республикасының  мүдделі  орталық  мемлекеттік  органдарымен  келісілгеннен 
кейін  міндетті  түрде  Қазақстан  Республикасы  Әділет  министрлігінде  заңдық  сараптама 
жасалуы  тиіс.  Қазақстан  Республикасы  Әдiлет  министрлiгiнiң  сараптамасынан  өткен 
Қазақстан  Республикасының  қатысушы  болу  ниетi  бар  халықаралық  шарттар,  сондай-ақ 
халықаралық  шарттардың  жобалары  Қазақстан  Республикасы  Сыртқы  iстер 
министрлiгiнде  келiсiлуге  тиiс.  Келіссөз  жүргізуге  және  халықаралық  шарттарға  қол 
қоюға  өкілеттіктер  Президент  және  Үкіметпен  беріледі.  Қазақстан  Республикасының 
Президенті  халықаралық  шарттарды  жасауға  қатысты  барлық  актілерді  өкілеттіктерсіз 
жасауға  құқылы.  Сонымен  қатар,  Үкімет  басшысы,  Сыртқы  істер  министрі  келіссөз 
жүргізе, халықаралық шарттарға арнайы өкілеттіктерсіз қол қоя алады. 
Қазақстан  Республикасы  халықаралық  шарттарын  Парламент  ратификациялайды. 
Қазақстанның тәжірибесінде ратификациялауға жататын халықаралық  шарттардың тізімі 
бар:  
1) нысанасы адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары болып табылатын; 
2) орындалуы қолданыстағы заңдарды өзгертуді немесе заңдарды қабылдауды талап 
ететін,  сондай-ақ  Қазақстан  Республикасының  заңдарында  көзделгеннен  өзге  ережелерді 
белгілейтін; 
3)  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттiк  шекарасының  өтуi  туралы,  сондай-ақ 
Қазақстан  Республикасының  ерекше  экономикалық  аймағын  және  құрлықтық  қайраңын 
межелеп бөлу туралы халықаралық шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының 
басқа мемлекеттермен аумақтық межелеп бөлiнуi туралы;  
4)  мемлекетаралық  қатынастардың  негiздерi  туралы,  қарусыздану  немесе  қару-
жараққа  халықаралық  бақылау  жасау,  халықаралық  бейбiтшiлiк  пен  қауiпсiздiктi 
қамтамасыз  ету  жөнiндегi  мәселелер  бойынша,  сондай-ақ  бiтiмгершiлiк  халықаралық 
шарттар мен ұжымдық қауiпсiздiк туралы халықаралық шарттар;  
5)  Қазақстан  Республикасының  мемлекетаралық  бiрлестiктер  мен  халықаралық 
ұйымдарға  қатысуы  туралы,  егер  мұндай  халықаралық  шарттар  Қазақстан 
Республикасының  егемендiк  құқықтарының  бiр  бөлiгiн  жүзеге  асыруды  оларға  берудi 
көздейтiн  болса  немесе  олардың  органдары  шешiмдерiнiң  Қазақстан Республикасы  үшiн 
заңдық тұрғыдан мiндеттiлiгiн белгiлесе;  
6) мемлекеттiк қарыздар туралы;  
7)  гуманитарлық  көмектi  қоспағанда,  Қазақстан  Республикасының  экономикалық 
және өзге де көмектер көрсетуi туралы;  
8)  қол  қою  кезiнде  келiссөздерге  қатысушы  тараптардың  кейiннен  оларды 
ратификациялау туралы келiскен;  

 
70 
9) егер халықаралық шарттарда мұндай келiсiм ратификациялау арқылы бiлдiрiлетiнi 
көзделсе, халықаралық шарттар ратификациялауға жатады.  
Ратификациялауға жатпайтын халықаралық шарттарды Қазақстан Республикасының 
атынан  қол  қойылғандарын  -  Қазақстан  Республикасының  Президентi,  Қазақстан 
Республикасының  Үкiметi  атынан  қол  қойылғандарын  Қазақстан  Республикасының 
Үкiметi  бекiтуге,  қабылдауға  тиiс.  Қазақстан  Республикасының  халықаралық  шарттарға 
қосылуы  туралы  шешiмдердi  Қазақстан  Республикасының  Президентi,  Парламентi  және 
Үкiметi  қабылдайды. Қол  қойылған  шарттарын  және  мемлекеттің  алған  міндеттемелерін 
сақтауды  Президент  және  Үкімет  қамтамасыз  етеді.  Халықаралық  шарттардың 
орындалуын Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі жүзеге асырады.  
Сыртқы iстер министрлiгiнiң ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының күшiне 
енген  халықаралық  шарттары  "Қазақстан  Республикасының  халықаралық  шарттары 
бюллетенi"  жинағында,  Қазақстан  Республикасының  Парламентi  ратификациялаған 
халықаралық  шарттары  Қазақстан  Республикасы  Парламентiнiң  ресми  басылымдарында 
жариялануға  жатады.  Қазақстан  Республикасының  халықаралық  шарттарын  тiркеудiң, 
есепке  алудың  және  сақтаудың  бiрыңғай  мемлекеттiк  жүйесi  Қазақстан  Республикасы 
Сыртқы  iстер  министрлiгiнiң  жүргiзуiнде  болады.  Қазақстан  Республикасы  халықаралық 
шарттарының  мемлекеттiк  тiзiлiмiн  жүргiзу  Қазақстан  Республикасының  Үкiметi 
айқындайтын тәртiппен жүзеге асырылады. 
Шарттарды  жасасу  мен  жүзеге  асырудағы  басты  роль  мемлекеттің  ішкі  құқығына 
тиесілі.  Оған  байланысты  маңызды  ережелер  конституциялық  құқықта  қамтылған.  Ал 
одан  нақтырақ  нормалар  мемлекеттік  органдар  тәжірибесінде,  сот  органдарының 
тәжірибесінде қалыптасады. Конституциялық құқық шарттарды бекіту тәртібін, мемлекет 
органдарының  құзыретін,  ратификациялауға  жататын  шарттар  түрлерін  және  т.б. 
анықтайды.  Мемлекеттердің  жаңа  конституцияларында  ішкі  заңдарға  қатысты 
ратификацияланған  шарттардың  басымдығын  бекіту  беталысы  байқалады.  Ішкі 
мемлекеттік құқық халықаралық құқықтың сәйкес нормаларының қалыптасуына өз әсерін 
тигізеді  [1,  46].  Кез  келген  мемлекеттің  конституциясының  мәтінін  талдау  арқылы  сол 
мемлекеттің  ұлттық  құқығы  мен  халықаралық  құқықтың  арақатынасын  нақтырақ 
анықтауға болады.  
Өз кезегінде халықаралық құқық халықаралық-құқықтық нормалар жиынтығы және 
жүйесі  ретінде  халықаралық  қатынастарды  реттейді.  Халықаралық  құқық  нормалары 
мемлекеттердің  келісілген  еркін  білдіреді  және  халықаралық  құқықтың  қағидалары  мен 
нормалары мемлекетаралық, көбінесе, саяси нәтижелерге жету құралы болып табылатын 
саяси  қатынастарды  реттейді.  Өз  кезегінде,  халықаралық  құқық  нормалары  мемлекет 
ішілік  қатынастарды  реттей  алмайды  және  реттемейді  де,  өткені  ол  әрбір  мемлекеттің 
өзінің  ерекше  құзыретіндегі,  міндетті  жүріс-тұрыс  ережелерін  мемлекеттің  өзіне  ғана 
емес,  сонымен  қатар  ішкі  мемлекеттік  қатынастар  субъектілеріне  белгілейтін  мемлекет 
өзінен  жоғары  тұрған  билік  құрылымына  бағынышты  еместігі  туралы  объективті 
шындықты  көрсететін  сала  болып  табылады.  Сондықтан  мемлекеттер  арасындағы  өзара 
қарым-қатынастарды халықаралық-құқықтық реттеудің жалғыз құралы заңды нормалары 
бар келісімдер мен шарттар болып табылады [2, 69]. 
Соңғы кездегі халықаралық құқықта қалыптасқан қатынастар халықаралық шарттың 
көмегімен  күрделі  халықаралық  мәселелерді  шешу  процесіне  оң  әсерін  тигізуде.  Кейбір 
ғалымдар  халықаралық  құқықтың  қосымша  қайнар  көздерін  атап  көрсетеді.  Оған, 
көбінесе, құқықтық әдет-ғұрып, халықаралық ұйымдардың резолюциялары, халықаралық 
соттардың  немес  арбитраждардың  шешімдері  немесе  статуттары  жатады.  Профессор 
Г.И.Тункиннің  пікірі  бойынша,  олар  халықаралық  құқық  нормаларына  қатысты 
мемлекеттер арасындағы келісім бекітілетін нысан болып табылмайды, бірақ келісімдерді 
құру  процесінде  маңызды  орын  алады,  халықаралық  құқық  нормасының  фактісін 
белгілеуге көмектеседі [3, 31]. 

 
71 
Халықаралық  құқықтың  дамуында  шарттың  басымдылығы  жаңаша  құбылыс, 
шарттың объективті қасиеттері, құқықтық әдет-ғұрыпқа қарағанда, құқықтық нормаларды 
құрудың  тәсілі  ретінде  халықаралық  қатынастардың  даму  қажеттілігіне,  көлеміне, 
қарқына  сәйкестеу  болады.  Халықаралық  құқықтың  қарқынды  дамуы  келісімдік 
тәжірибеге  байланысты.  Халықаралық  құқықтық  нормаларды  жасаудың  келісімдік 
процесі әдеттегі нормаларды құру процесіне қарағанда едәуір артықшылыққа ие. Әдеттегі 
нормаларды құру өте баяу жүреді және оның нәтижелері көп жағдайда белгісіз.  
Халықаралық шарт (келісім, пакт, конвенция) халықаралық құқықтың негізгі қайнар 
көзі  ретінде  танылады.  Атауына  қарамастан,  барлығы  бірдей  заңды  күшке  ие.  Шарт, 
әдетте, жазбаша нысанда жасалады. Оның мәтінінің астында қол қойылып, мөр басылады 
[4, 401]. 
Әдет-ғұрып болса, халықаралық құқықтың дамуында да едәуір рөл атқаруда. Ерекше 
атап кететін жайт, қазіргі кезде нормаларды құруда келісімдік және әдеттегі процестердің 
өзара  әрекеттесуі  жүріп  жатыр.  Мұндай  өзара  әрекеттесу  әр  алуан.  Оның  негізі  – 
келісімдік және әдеттегі нормалар мемлекеттер еркінің келісу нәтижесі болып табылады. 
Шартты жүзеге асыру, көбінесе, халықаралық  құқықтық әдет-ғұрыпқа сүйенеді. Әсіресе, 
шартты  жасау  және  оны  күшіне  ену  тәртібіне,  сонымен  қатар  ратификациялау,  тілі, 
түсіндіру тәсіліне, күшін жоюға т.б. қатысты.  
Әдет-ғұрып  халықаралық  құқықпен  қатар,  ұлттық  құқықтың  қайнар  көзі  болып 
табылады.  Көп  рет  қайталанатын  әрекеттер  құқық  субъектілерінің  біртіндеп  міндетті 
жүріс-тұрыс  ережелеріне  айналады.  Ұлттық  құқықта  әдет-ғұрып  азаматтардың,  адам 
топтарының  және  мемлекеттің  үйреншікті  әрекеттерінен  құрылады,  әдеттегі  ережелерді 
қорғап,  оларға  міндетті  мәртебе  береді,  ал  халықаралық  құқықта  арадағы  қатынастарды 
реттейтін  халықаралық  құқықтық  әдет-ғұрыпты  мемлекеттердің  өздері  жасайды. 
Халықаралық  құқықта  мемлекеттердің  халықаралық  қатынаста  бірыңғай  жүріс-тұрыс 
нормаларды  орнататын  бірыңғай  орталық  болмағандықтан,  халықаралық  қатынастардың 
шарттық  реттелуінің  толық  еместігі  байқалады.  Сондықтан  ұлттық  құқыққа  қарағанда 
халықаралық  құқықтағы  әдет-ғұрыптың  рөлі  едәуір  үлкен.  Мемлекеттердің  қарым-
қатынасының даму тарихы бойында әдет-ғұрып халықаралық құқықтың маңызды қайнар 
көзінің  бірі  болды,  қазіргі  кезде  де  әдет-ғұрып  айтарлықтай  маңыздылығын  жоғалтқан 
жоқ деп айтуға болады [2, 75]. 
Дипломатиялық,  сыртқы  сауда  және  басқа  да  қатынастар  әдет-ғұрып  көмегімен 
реттелгенін  халықаралық  қатынас  тарихынан  көз  жеткізуге  болады.  Халықаралық 
байланыстарды  жүзеге  асыру  барысында  мемлекеттердің  қайта-қайта  қайталанатын 
әрекеттері  әдеттегі  ережелерге  айналды.  Олар  ұзақ  уақыт  пайдаланғандықтан, 
мемлекеттердің  жүріс-тұрыстарын  реттейтін  халықаралық  құқықтық  қайнар  көз  күшін 
иемденді.  Сыртқы  сауда  қатынастары  әдеттегі  құқық  нормаларымен  реттелді.  Олар 
халықаралық  сауда  әдет-ғұрыптары  деп  аталып,  екі  тараппен  де  орындалатын. 
Тараптардың  сауда-экономикалық  қатынастарында  өзара  құқықтар  мен  міндеттерді 
тудыра  отырып,  бұл  ережелер  біртіндеп  халықаралық  сауда  шартына  айналды.  Шарттар 
әдет-ғұрыпқа  қарағанда  халықаралық  құқықтың  негізгі  қайнар  көзі  ретінде  танылғанына 
көп уақыт болмаса да, алар орны ерекше. Шарттар келіссөздер жүргізу барысында пайда 
болады  және  оның  нақты  қайнар  көзі  нормативтік  акт  болып  табылады,  ал  әдет-ғұрып 
мемлекеттердің  ресми  емес  жүріс  тұрыс  тәжірибесі  негізінде  құрылады.  Әдет-ғұрып 
өзгеріп, кейіннен шарттық нысанға айналып немесе мүдделі тараптартардың шарттарымен 
өзгертілуі мүмкін.  
Халықаралық  шартты  халықаралық  құқықтың қайнар көзі  ретінде қарастыру құқық 
шығармашылық процесінде мемлекеттердің халықаралық бағытын келісу ерекшеліктерін 
анықтауды талап етеді. Мемлекеттердің құқық шығармашылық тәжірибесі көрсеткендей, 
арадағы  келісім  нақты  мәселе  бойынша  талаптар  ұсыну  нәтижесінде  пайда  болады. 
Шарттық  нормалар  құру  процесі  кезінде  мемлекеттердің  анық  келісімінің  болуы  және 

 
72 
нақты мәселе бойынша бағыттардың сәйкес келуі міндетті болып табылады. Халықаралық 
құқықтық шарттық норма оны басқа нормалардан айыратын бірқатар ерекшеліктерге ие. 
Ең  біріншіден,  ол  халықаралық  құқық  субъектілері  көмегімен  жасалады.  Екіншіден, 
нормада  қатысушылары  үшін  жалпы  міндетті  сипатқа  ие  болатын  нақты  жүріс  тұрыс 
ережесі  бекітіледі.  Үшіншіден,  шарттық  нормалар  «pacta  sunt  servanda»  -  «шарттар 
орындалуы  тиіс»  қағидасы  негізінде  мемлекеттер  және  басқа  да  субъектілермен 
орындалады.  Аталған  екінші  ерекшелік  шартты  халықаралық  ұйымдар  шығаратын 
резолюциялар, ұйғарымдардан ерекшелендіретінін атап айту қажет.  
Қорыта келе, халықаралақ шарт неліктен халықаралық құқықтың негізгі қайнар көзі 
екендігін  түсіндіретін  себептерін  атап  өтуге  болады:  біріншіден,  халықаралық  шарт  өз 
табиғаты  бойынша  халықаралық  құқықтың  жалпы  қайнар  көзі,  өйткені  халықаралық 
нормалардың  көпшілігі  халықаралық  шартпен  тікелей  реттелетін  халықаралық  құқық 
субъектілері  арасында  қатынас  орнату  нәтижесінде  пайда  болады;  екіншіден, 
халықаралық  қатынастардағы  мемлекеттер  егемендігінің  артуына  байланысты 
халықаралық  шарт  үлкен  қолданысқа  ие;  үшіншіден,  халықаралық  шарт  әдет  ғұрыптан 
халықаралық  құқық  субъектілері  арасындағы  келісімнің  нақты,  айқындалған  нысанымен 
ерекшеленеді;  төртіншіден,  халықаралық  шарт  өзгермелі  халықаралық  құқықтық 
байланыстар жүйесінде көбірек икемділікке ие, жаңа шарттар жасау арқылы халықаралық 
құқықтық  қатынастар  субъектілерінің  қажеттіліктерін  жақсырақ  қанағаттандыру 
қамтамасыз  етіледі;  бесіншіден,  халықаралық  шарт  субъектілердің  шектелмеген  санына 
қолданылуы мүмкін.  
 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 
1.
 
Лукашук  И.И.  Современное  право  международных  договоров.  Т.1  Заключение 
международных договоров. М., 2004. 658 с. 
2.
 
Орманова  Ш.Ш.  Нормативный  договор  в  системе  действующего  права 
Республики Казахстан. Монография. Астана, 2010. 
3.
 
Тункин Г.И. Основы современного международного права. М., 1960.  
4.
 
Тункин Г.И. Теория международного права. М., 1970. 511 б. 
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматривается роль и место международного договора как основного источника 
регулирования  международных  отношений.  За  последнее  время  отношения,  строящиеся  в 
международном  праве,  оказывают  более  позитивное  влияние  на  процесс  решения  сложных 
международных проблем с помощью международных договоров. 
 
RESUME 
This  article  examines  the  role  and  place  of  international  agreement  as  the  main  source  of 
international relations regulation. For the last time relations which are built on the basis of international 
law influence more positively the process of solving of international problems by means of international 
agreements.  
 

 
73 
 
 
 
 
 
 
Экономика
 

 
74 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
К.Т. Аленова 
 
 
Состояние и 
направления 
развития  
статистики  
в современных 
условиях 
 
Статистика,  как  любая  другая  наука, 
возникла  из  практических  потребностей 
людей.  Еще  в  древнем  мире  необходимость 
сбора налогов, несения военной службы и для 
других 
общественных 
целей 
породила 
потребность учета населения, его размещения, 
рода  занятий.  В  средние  века  с  развитием 
феодализма 
учет 
распространился 
на 
имущество, земельные угодья и т.д. В крупных 
хозяйствах 
организуется 
даже 
внутри-
хозяйственный учет. 
Все эти и другие формы  учета и анализа 
носили  чисто  практический  характер.  Однако 
нередко 
проводились 
эпизодически, 
на 
примитивном уровне. 
Возникновение  и  развитие  капитализма 
потребовало  обширной  и  достоверной  инфор-
мации  о  состоянии  производства,  источниках 
сырья, рынках труда и сбыта продукции и т.п. 
Развитие 
внутренней 
и 
международной 
торговли 
расширили 
разнообразие 
информации, 
включая 
информацию 
об 
иностранных государствах. Начиная с XVI в. в 
Италии, Голландии и др. странах составляются 
и  издаются  сборники  о  разных  странах:  о 
политическом 
устройстве, 
населении, 
промышленности, 
сельском 
хозяйстве, 
торговле,  путях  сообщения.  Накапливается 
опыт  по  сбору,  систематизации  и  обработке 
первичных 
статистических 
материалов. 
Появляется  потребность  в  их  анализе  для 
выявления  закономерностей  общественного 
развития. 
Однако,  рассматривая  разнообразные 
случаи  накопления  и  обобщения  сведений  в 
прошлые  столетия,  необходимо  помнить,  что 
смысловое содержание статистической работы 
тоже 
изменялось. 
Так, 
например, 
в 
современной  статистике  рассматриваются 
только  сведения,  имеющие  количественные 
выражения. К статистике не относят сведения 
о  том,  является  ли  данное  государство 
монархией или республикой, какой язык в ней 
принят в качестве государственного и т.п. Но к 
статистике  относятся  количественные  данные 
о  численности  жителей,  пользующихся  тем 
или  иным  языком  в  качестве  разговорного. 
Общей  чертой  сведений,  составляющих 
статистику,  служит  то,  что  они  всегда 
относятся 
не 
к 
одному 
единичному 
(индивидуальному)   явлению,   а   охватывают 

 
75 
связанными  характеристиками  целую  группу  таких  событий  (элементов).  Исчезновение 
одного  из  элементов  этой  группы  (как  говорят,  совокупности)  не  уничтожает  ее  как 
таковую. Так, население города остается как таковым и после того, как один житель его 
умер  или  переехал  в  другую  местность.  Вместе  с  тем  качественно  отличное  от  других 
явление  будет  учитываться  статистикой  и  в  том  случае,  если  представлено  одним 
элементом. 
Понятие  об  исследовании  количественных  сторон  объектов  и  явлений 
сформировалось  очень  давно,  с  момента  развития  у  человека  элементарных  навыков 
работы  с  информацией.  Однако,  термин  «статистика»,  дошедший  до  нашего  времени 
заимствован  гораздо  позднее  из  латинского  языка  и  происходит  от  слова  «status»,  что 
означает  «определенное  состояние  вещей».  «Status»  употреблялось  также  в  значении 
«политическое  состояние»  и  закрепилось  почти  во  всех  европейских  языках  именно  в 
этом  смысловом  значении:  английское  «state»,  немецкое  «Staat»,  итальянское  «stato»  и 
производное  от  него  «statistа»  -  знаток  государства.  Широкое  применение  слово 
«статистика» получило в XVIII веке и применялось в значении «государствоведение». 
Итак,  статистика  -  общественная  наука,  изучающая  количественную  сторону 
качественно 
определенных 
массовых 
социально-экономических 
явлений 
и 
закономерностей  их  развития  в  конкретных  условиях  места  и  времени.  В  науку  этот 
термин введен в XVIII в. немецким ученым Готфридом Ахенвалем, выпустившим книгу о 
государствоведении.  Во-вторых,  статистика  понимается  в  широком  смысле  как  наука, 
изучающая  все  массовые  явления,  к  какой  бы  области  они  не  относились.  В-третьих, 
статистикой  называют  сам  процесс  сбора  многочисленных  (массовых)  и  разнообразных 
данных,  их  обработку  и  анализ,  а  людей,  которые  этим  занимаются,  называют 
статистиками.  В-четвертых,  термин  «статистика»  понимается  в  узком  смысле  как 
некоторый  параметр  (результат),  полученный  из  наблюдений  в  какой-либо  области 
явлений.  Если  рассматривать  статистику  как  инструмент  изучения  социально- 
экономических явлений и процессов, то предмет статистики состоит в изучении размеров 
и количественных соотношений массовых общественных явлений в конкретных условиях 
места  и  времени,  а  так  же  числовое  выражение  проявляющихся  в  них  закономерностей. 
Статистика изучает: 

 
массовые  общественные  явления  при  помощи  статистических  показателей 
(количество  произведенной  продукции  разнообразных  видов  за  определенный  период 
времени, численность населения и т.д.), 

 
количественную  сторону  общественных  явлений  в  неразрывной  связи  с  их 
качественным содержанием в конкретных условиях места и времени, 

 
количественные связи между общественными явлениями с помощью специальной 
методологии. 
Если классифицировать существующие научные направления по предметам, которые 
они  исследуют,  то  статистика  находится  на  стыке  естественных  и  гуманитарных  наук. 
Количественные методы статистического анализа базируются на методах математической 
статистики,  теории  вероятностей,  теории  размытых  множеств  и  других  математических 
методах. Тогда как основанием для качественного анализа служат методы, разработанные 
социологией, экономическими науками, биологией, географией и др. 
Таким образом, статистика находится на «перекрестке» наук, или, другими словами, 
является  связующим  звеном  и  базой  для  различных  отраслей  знаний.  Взаимосвязь 
статистики с другими отраслями науки нагляднее всего отражает ее методология. Система 
статистических  методов  и  способов,  изучающих  количественные  закономерности, 
применяется  в  таких  отраслях  науки,  как  социометрия,  биометрия,  эконометрика, 
метеорология,  социогеография,  история  и  др.,  то  есть  практически  в  каждой  научной 
ветви  знаний,  изучающих  общество  или  результаты  человеческой  деятельности. 
Статистическая  совокупность  -  совокупность  социально-экономических  объектов  или 

 
76 
явлений  общественной  жизни  с  общей  связью,  объединенных  качественной  основой,  но 
отличающихся  друг  от  друга  отдельными  признаками.  Совокупности  могут  быть 
однородными  и  разнородными.  Совокупность  называется  однородной,  если  один  или 
несколько  изучаемых  существенных  признаков  ее  объектов  являются  общими  для  всех 
единиц.  Совокупность,  в  которую  входят  явления  разного  типа,  считается  разнородной. 
Единица  совокупности  -  первичный  элемент  статистической  совокупности,  являющийся 
носителем  признаков,  подлежащих  регистрации.  Признак  -  качественная  особенность 
единицы  совокупности.  По  характеру  отображения  свойств  единиц  изучаемой 
совокупности признаки можно разделить на две группы: 

 
признаки,  имеющие  непосредственное  количественное  выражение  (возраст,  стаж 
работы, количество детей и т.д.); 

 
признаки,  не  имеющие  непосредственного  количественного  выражения.  В  этом 
случае отдельные единицы совокупности различаются свои содержанием. 
Статистический  показатель  -  это  количественная  оценка  свойств  изучаемого 
явления.  Статистические  показатели  подразделяются  на  учетно-оценочные  и 
аналитические.  Учетно-оценочные  показатели  отражают  объем  или  уровень  изучаемого 
явления.  Аналитические  показатели  используются  для  характеристики  особенностей 
развития  явления,  распространенности  в  пространстве,  соотношения  его  частей, 
взаимосвязи  с  другими  явлениями.  Система  статистических  показателей  -  это 
совокупность статистических показателей, отражающая взаимосвязи, которые объективно 
существуют  между  явлениями.  Статистическая  методология  представляет  собой 
совокупность  общих  правил  (принципов)  и  специальных  приемов  и  методов 
статистического исследования. Общие правила статистического исследования исходят из 
положений  социально-экономической  теории  и  принципа  диалектического  метода 
познания. Они составляют теоретическую базу статистики. Теоретический (качественный) 
анализ  явления,  основанный  на  социально-экономических  науках,  всегда  предшествует 
его  статистическому  изучению.  Он  является  необходимым  условием  правильной 
организации статистического исследования и безошибочного толкования его результатов. 
Необходимым условием статистического изучения является: 

 
понимание сущности изучаемого объекта или процесса; 

 
знание законов развития; 

 
знание особенностей конкретной обстановки.  
Так,  прежде  чем  провести  статистическое  исследование  влияния  отдельных 
факторов  на  изменение  производительности  труда  работников,  необходимо 
предварительно  уяснить  понятие  производительности  труда,  обосновать  метод  расчета 
показателя  для  той  отрасли  экономики,  к  которой  относится  предприятие,  определить 
состав  факторов  и  характер  их  воздействия.  Решение  этих  вопросов  требует 
соответствующих знаний экономики отрасли. 
Руководствуясь  положениями  социально-экономической  теории,  статистика 
занимается следующим: 

 
обогащает социально-экономические науки фактическими данными, полученными 
в статистическом исследовании;  

 
дает статистическую информацию для проверки, обоснования или иллюстрации их 
теоретических положений. 
В процессе исследования своего предмета статистика может использовать и другие 
общенаучные методы: 

 
аналогию (перенесение свойств одного предмета на другой); 

 
гипотезу  (научно-обоснованное  предположение  о  возможных  причинных  связях 
между явлениями). 

 
77 
Опираясь  на  теоретическую  базу,  статистика  применяет  специфические  методы 
цифрового освещения явления, которые находят свое выражение в трех этапах (стадиях) 
статистического исследования: 
1.
 
Массовое  научно  организованное  наблюдение,  с  помощью  которого  получают 
первичную информацию об отдельных единицах (фактах) изучаемого явления. Например, 
при  переписи  населения  регистрируются  заранее  обусловленные  признаки  всех  жителей 
страны по тщательно разработанному плану. Массовое статистическое наблюдение (учет 
большого  числа  или  всех  входящих  в  состав  изучаемого  явления  единиц)  представляет 
исходный материал для статистических обобщений, для получения объективных выводов 
об  изучаемом  явлении.  Получение  сведений  о  достаточно  большом  числе  единиц  дает 
возможность  освободиться  от  влияния  случайных  причин  и  установить  характерные 
черты изучаемого объекта. 
2.
 
Группировка и сводка материала, представляющая собой расчленение всей массы 
случаев (единиц) на однородные группы и подгруппы, подсчет итогов по каждой группе 
или  подгруппе  и  оформление  полученных  результатов  в  виде  статистической  таблицы. 
Группировки  дают  возможность  выделить  из  состава  всех  случаев  единицы  разного 
качества,  показать  особенности  явлений,  развивающихся  в  разных  условиях.  После 
проведения  группировки  приступают  к  обобщению  данных  наблюдения  по  выделенным 
частям  и  целому,  т.е.  к  получению  статистических  показателей  в  форме  абсолютных 
величин  (учетно-оценочные  показатели),  при  помощи  которых  измеряют  объемы 
(размеры)  явлений.  Эта  ступень  работы  носит  название  сводки.  Например,  первичная 
информация, полученная при переписи населения, подразделяется на социальные группы, 
группы  по  полу,  возрасту  и  т.д.;  по  каждой  выделенной  группе  подсчитывается 
численность населения. 
3.
 
Обработка  статистических  показателей,  полученных  при  сводке,  и  анализ 
результатов  для  получения  обоснованных  выводов  о  состоянии  изучаемого  явления  и 
закономерностях  его  развития.  Выводы,  как  правило,  излагаются  в  текстовой  форме  и 
сопровождаются графиками и таблицами. 
При  обработке  данных  исчисляют  аналитические  показатели,  отражающие 
особенности отдельных однородных групп (подгрупп), соотношения и взаимосвязи между 
ними.  Они  определяются  в  форме  средних,  относительных  величин,  показателей 
вариации, индексных показателей. Для этого этапа исследования характерно применение 
всего 
арсенала 
статистических 
методов; 
применение 
специальных 
методов 
предопределяется поставленными задачами и особенностями первичной информации. 
Таким образом, специфический метод статистики основан на соединении анализа и 
синтеза. Сначала выделяются в составе изучаемого явления и раздельно изучаются части 
(группы и подгруппы), оценивается существенность или не существенность наблюдаемых 
различий  в  величине  признака,  выявляются  причины  различий,  а  затем  дается 
характеристика  явления  в  целом,  во  всей  совокупности  его  сторон,  тенденций  и  форм 
развития.  Все  стадии  статистической  работы  тесно  связаны  друг  с  другом;  недостатки, 
возникающие  на  одной  из  них,  сказываются  на  всем  исследовании  в  целом.  Поэтому 
строгое  соблюдение  правил  статистической  науки  обязательно  на  всех  стадиях 
статистического  исследования.  В  настоящее  время  происходит  усиление  макро  и 
микрохозяйственных  связей  между  странами.  Для  налаживания  их  необходима 
информация о деловых партнерах за рубежом, а также о странах, с которыми развиваются 
различные  связи.  Это  вызывает  все  большую  потребность  в  соответствующей  цифровой 
информации,  ее  содержании  и  методологии  публикуемых  показателей  других  стран, 
чтобы  сравнивать  с  имеющимися  данными  Казахстана.  В  мире  сейчас  существует  191 
страна  с  государственным  статусом,  которые  регулярно  публикуют  свои  статистические 
ежегодники,  справочники,  бюллетени,  материалы  переписей  населения,  жилищ, 
промышленности,  сельского  хозяйства,  лесов  и  многочисленных  результатов 

 
78 
обследований социально-экономического развития, а также помещают важнейшие данные 
в  Интернете.  Национальные  статистические  органы  имеют  свои  собственные  системы 
сбора  и  обработки  исходной  информации,  основанные  на  их  многолетнем  опыте  и 
традициях,  а  также  учитывающие  потребности  в  статистической  информации  самих 
стран. 
Помимо этого, существует примерно 5 тыс. различных международных организаций, 
многие  их  которых  также  выпускают  свои  статистические  справочники,  бюллетени, 
аналитические обзоры и т.д. 
Международные  организации  собирают  от  национальных  статистических  служб 
интересующую  их  информацию  по  своим  программам  для  обобщения  и  выведения 
региональных  и  мировых  итогов.  Международная  статистика  также  обобщает  опыт 
разных  стран  и  вырабатывает  свои  системы  статистических  показателей  и  методы  их 
единообразного исчисления. В наибольшей степени такой опыт разных стран обобщается 
Статистической комиссией ООН и ее специализированными учреждениями. 
Предметом статистики зарубежных стран (далее СЗС) служит выявление общих черт 
и  особенностей  организации,  задач,  методологии  и  прочих  аспектов  деятельности 
статистических  служб  отдельных  зарубежных  стран.  Ее  важнейшая  задача-  достижение 
сопоставимости  состава  социально-экономических  показателей  других  стран  для 
выявления  общих  тенденций  и  результатов  развития  этих  сравниваемых  стран,  а  также 
эффективности хозяйственной и иной деятельности казахстанцев. Объектом СЗС  служат 
национальные  системы  статистической  информации  отдельных  стран,  выявление  их 
сходств и различий по сравнению с казахстанской системой статистической информации. 
СЗС  по  своему  объему  и  содержанию  шире  объема  и  содержания  международной 
статистики,  ибо  последняя  основана  на  единых  международных  стандартах  учета  и 
статистики,  которые  по  содержанию  и  охвату  уже  большинства  национальных  систем 
статистической  информации.  Исходные  данные  зарубежных  стран  чрезвычайно 
разнообразны,  а  международная  статистика  оперирует  более  обобщенными,  но  менее 
детальными  группировками  данных  на  базе  международных  классификаций.  Все  это 
вызывало  потребность  приведения  данных  зарубежных  стран  к  сопоставимому  виду  с 
помощью специальных методологических приемов. 
СЗС  выработала  для  этих  целей  и  решений  соответствующих  задач  свои 
специфические методы, хотя широко использует и общие методы статистики. Среди таких 
специфических методов прежде всего следует выделить определение сходств и различий 
состава показателей сравниваемых стран и характеризуемых ими аналогических явлений в 
разных странах. Помимо этого, особо выделяется составление «переходных ключей» для 
пересчета  значений  показателей  других  стран  применительно  к  составу  показателей 
Казахстана как основы достижения сопоставимости сравниваемых явлений разных стран. 
Наиболее специфическим методом СЗС являются расчеты значений сводных показателей 
в  одинаковых  денежных  единицах.  Все  такие  методы  существенно  расширяют 
возможности сравнительного анализа информации о зарубежных странах.  
При  анализе  цифровых  данных  и  методологических  пояснений  к  ним  в 
статистических  публикациях  выявляется,  что  под  одинаковыми  названиями  показателей 
нередко  понимаются  разные  по  содержанию  понятия  характеризуемых  явлений.  Такие 
различия  часто  встречаются  в  статистике  безработицы,  минимального  прожиточного 
уровня, уровня образования, размера жилищ и т.д. 
Более  того,  национальные  единицы  измерения  также  нередко  серьезно  отличаются 
от  общепринятых  метрических.  Например,  вес  ряда  видов  продукции  (черных  металлов, 
угля  и  пр.)  в  США  измеряется  в  «коротких  тоннах»  (907,2  кг),  в  Великобритании  -  в 
«длинных  тоннах»  (1016  кг),  в  России  и  большинстве  стран  –  метрических  тоннах.  Для 
измерения веса во многих странах используется «унция», но она бывает «торговая» (28,35 
кг),  или  «тройская»  (31,1  кг).  Гораздо  шире  унция  применяется  для  измерения  объема 

 
79 
жидкости; в США она равна 29,57 куб. см, а в Великобритании- 28,41 куб. см. Сыпучие 
вещества  во  многих  странах  измеряются  в  «бушелях»  (специальных  мерах  объема,  в 
основном,  для  сухих  продуктов,  зерна,  овощей  и  пр.,  но  больше  для  зерновых),  вес 
которых для овса в США равен 14,5 кг, а в Великобритании - 17,7 кг и т.д. Для измерения 
объема  жидкостей  до  сих  пор  используются  «бочки»  (баррели),  которые  равны  0,1192 
кубометра, но для нефти они составляют 0,15899 кубометра. 
Не  меньше  различий  в  денежных  единицах.  Так  «доллар»  служит  основной 
денежной  единицей  в  Австралии,  на  Барбадосах,  в  Белизе,  Брунее,  Зимбабве,  Канаде, 
Малайзии, Сингапуре, Гонконге, Ямайке и ряде других стран. Но все они отличаются от 
доллара  в  США  по  содержанию  золота  и  меняют  свои  котировки  по  отношению  к 
последнему. Франки существуют в названиях денежных единиц многих стран. 
Такие  различия  поставили  задачу  изучения  особенностей  статистических 
характеристик, систем показателей, а также метрологии в разных станах. Наряду с этим, 
встала  и  решается  задача  изучения  организации  статистических  наблюдений  и  наличия 
статистических  публикаций  как  с  фактическим  данными,  так  и  с  методами  сбора  и 
обработки данных для них. 
Казахстан  остается  одной  из  немногих  стран  с  централизованной  системой 
статистики;  базируется  она  преимущественно  на  данных  статистических  отчетов. 
Агентство РК полностью перешло на принятую в международной практике систему учета 
и  статистики  в  соответствии  с  требованиями  рыночной  экономики.  Это  дополнительно 
ставит  задачу  более  глубокого  изучения  зарубежной  практики.  Вполне  естественно,  что 
при  решении  таких  задач  немаловажное  значение  имеет  знание  СЗС,  которая  помогает 
корректно использовать данные других стран при экономическом сравнительном анализе, 
при  решении  проблем  двусторонних  экономических  отношений,  выявление 
эффективности функционирования казахстанской экономики в мировом сообществе. 
Агентство  РК  по  статистике  осуществляет  международное  сотрудничество  с  рядом 
национальных  статистических  служб  развитых  стран  в  части  методологии  и  практики 
совершенствования  разных  разделов  статистики.  Наряду  с  этим,  имеются  отдельные 
определенные обязательства Казахстана по представлению статистической информации в 
ОНН  и  другие  международные  организации.  Все  это  вызывает  потребность  в  изучении 
особенностей  СЗС,  устранении  несопоставимости  состава  системы  статистической 
информации. 
Тем  самым  основной  задачей  СЗС  является  изучение  конкретных  систем 
статистических показателей и методов их исчисления в других странах для приведения их 
к сопоставимости с показателями казахстанской статистики. 
Несопоставимость  показателей  зарубежных  стран  обычно  возникает  в  следствие 
следующих причин: 
- разного понимания и определения объекта статистического наблюдения; 
- различных методов сбора и обработки исходной информации; 
- территориальных изменений; 
- неодинакового периода и момента наблюдения; 
- разных единиц измерения; 
-  уровней  цен  на  внутренних  рынках  и  соотношений  покупательной  способности 
национальной валюты и прочих фактов. 
СЗС  разработан  принципиальный  метод  достижения  сопоставимости  сравниваемых 
показателей  разных  стран,  который  получил  название  «переходный  ключ».  Он  легко 
может  быть  выражен  соответствующим  алгоритмом  для  автоматизированной  обработки 
информации.  Суть  этого  метода  можно  наглядно  проиллюстрировать  следующими 
схемами: 

жүктеу/скачать 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: