Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

207 

 

əлемге  жайылған  ғалымдар  болулары  да  əсер  еткен  шығар.  Өйткені  аталған  тілдерге  қатысты 

салыстырмалы еңбек жазғандардың ішінде түркі нəсілді ғалымдар да аз емес. 

Араб  ғалымдары  негізінен  туыстас  түркі  халықтар  тілдерінің  салыстырмалы  сөздіктерін  жасау, 

сол  сөздіктер  көлемінде  əр  топтағы  тілдердің  бір-бірінен  дыбыстық  ерекшеліктері  мен 

ұқсастықтарын саралау, морфологияға байланысты жеке мəселелерді салыстыру жəне түркі сөздерін 

араб,  парсы  тілдеріне  аудару,  практикалық  мəнді  шағын  көлемді  оқу  құралдарын  жазу  жəне  т.б. 

көлемді мəселелермен айналысты. 

Араб  тілінде,  араб  графикасымен  жазылған  түркологиялық  еңбектерде  түркі  тілдерінің 

салыстырмалы,  салғастырмалы  сөздіктерін  жасау,  шағын  көлемді  грамматикалық  очерктерін  жазу 

саласында едəуір еңбектер сақталған. Бірақ сол жұмыстар соңғы уақытқа дейін лингвистика əлемінде 

онша  ескерілмей  келді.  Оның  негізгі  себебі,  біріншіден,  ғылым  тарихы  еуропалық  дəстүрмен 

дамытылды, екіншіден,  араб ғалымдары  еңбектерін  түркі  тілдерінің  фактілеріне  сай  келмейтін  араб 

грамматикасы үлгісімен жазылған, схоластикалық, жасанды құралдар деп бағалады, үшіншіден түркі 

тілдес  этностардың  тілі  мен  тарихын  зерттеу  еуропалық  ғалымдар  еншісінде  болғандықтан,  ғылым 

тарихын  еуропадан  əлдеқашан  бұрын  бастаған  Шығыс  ғылымы  əлемдік  кеңістікте  өз  орнын  ала 

алмады. Айтылған пікірлер жаңғырығы, мəселен, В.А. Звегинцевтің «араб түркологтары еңбектерінде 

бөтен тілдер араб тілі көлеңкесінде қаралды. Құрылымдық ерекшеліктері ескерілмей, олар араб тілі 

грамматикалық  категориясы  үлгісімен  жазылған»  деген  пікірімен  қоса,  тіл  теориясы  ғалымы 

В.М.Алпатовтың

 

«салыстырмалы-тарихи  тіл  білімі  еуропада  ХІХ  ғасырдың  І-жартысында  ғылым 

ретінде қалыптасса, түркілер бұл саланы М. Қашқаридің Диуанында бұдан əлденеше ғасыр бұрын (ХІ 

ғ.) қалыптастырғанын, түрлі қоғамдық-саяси факторлардың салдарынан əлем ғылым кеңістігінде бұл 

жаңалық  ескерілмегенін,  бұл  салада  əлі  ғылымға  қосылатын  үлестің  зор»  екендігін  атап  көрсететін 

көзқарастар да жоқ емес.  

Араб  филологтарының  еңбектеріне  мəн  берудің  қажеттігін  П.М.  Мелиораиский  өткен  ХІХ 

ғасырдың  аяқ  кезінде  жарық  көрген  «Араб-филолог  о  турецком  языке»  дейтін  еңбегінде  айтқан 

болатын.  Шындығында  да,  сыншылар  айтқандай,  олқылықтары  болған  күннің  өзінде  де,  араб  тілді 

ғалымдар  еңбектерінің  түркі  тілдері  жөніндегі  ғылымның  алғашқы  əліппесі  екенін, 

қарапайымдығына, жұпынылығына қарамастан ол еңбектердің бұл күнде өрісін кең жайып, əлемдік 

ғылымдар  тобына  қосылған  түркологияның  алғашқы  бастауы,  қалана  бастаған  іргетасы  екенін 

ескермеу – ғылым тарихына жасалған қиянат болар еді. 

Махмұд  сөздігі – өз  заманы  ғана  емес,  күні  бүгінге  дейін  ғылыми  мəнін  жоймаған,  түркі 

тілдерінің  тарихын  зерттеуде  таптырмайтын  бірден-бір  тарихи  материал.  Мұнда  бай  тілдік 

материалдармен  қатар  түркі  халықтарының  сол  кездегі  қоныс  ыңғайлары  мен  этнографиялық 

жақтарынан  да  құнды  материалдар  бар.  Сөздік  алфавит  тəртібімен  емес,  буын  саны  тəсіліне  қарай 

жасалған.  Махмұд  сөздігі  əдеттегі  сөздіктер  сияқты  тек  лексикалық  материалдармен  ғана 

шектелмейді,  ол – өте  кең  мазмұнды  зерттеу.  Мұнда  түркі  тілінің  сөз  қолданысы,  оның 

семантикалық,  дыбыстық,  грамматикалық  сипаттары,  бір-біріне  ұқсастық,  өзгешеліктері  жан-жақты 

ғылыми  ұстамды  қолдана  отырып  жазылған – түркілердің  алғашқы  энциклопедиясы. 

Еуропалықтардан  сөздікті  алғаш  зерттеген  неміс  ғалымы  К.  Брокельмэн (C.Brockelmann). Ол 

сөздіктегі түркі сөздерін 1928 жылы жеке бастырып шығарған. 

Араб  ғалымдары  Махмұдтың  Диуанынан  кейін  де  бірнеше  салыстырмалы  сөздіктер  жасаған. 

Сондай сөздіктің бірі – Абулқасым Махмұд ибн Омар (туған, өскен жері атымен Əл-Замахшари деп 

те  атайды)  жасаған  «Муккаддимат  əл-адаб»/«Əдебиетке  кіріспе»  деп  аталатын  арабша-парсыша-

түрікше-монғолша  сөздік.  Сөздіктің  жазылу  мерзімін  Н.А.  Баскаков  ХV  ғасыр  десе,  В.В  Бартольд 

сөздіктегі сөздерді ХІІ-ХІІІ ғасырдағы Орта Азия түріктерінің əдеби тіліне тəн сөздер дегенді айтады. 

Сөздіктің  алғашқы  авторлық  варианты  сақталмаған.  Біздің  заманға  жеткені – 1305, 1392 жылдары 

жазылған көшірмесі. Сөздіктің түркіше бөлімі орыс тілінде 1938 жылы Мəскеуде басылды. 

1343  жылы  Египетте  түрікше-монғолша-парсыша  салыстырма  сөздік  жасалады.  Біраз  ғалымдар 

арабша «Китаб мажму таржуман түрки ва ғажами, ва мұғли» деп аталатын бұл сөздіктің авторы 

белгісіз десе, П.М. Мелиоранский «Араб-филолог о турецком языке» атты еңбегінде сөздіктің авторы 

Мұхаммед ибн Қайса дегенді айтады. Қолжазбаның түркі тілдерінің фонетикасы мен грамматикасына 

арналған бөлімі тым шағын. Қолжазбада парсы, монғол тілдеріне қатысты да бөлімі бар. Еңбек төрт 

бөлімнен құралған: бірінші бөлімі есім сөздерге, екінші бөлім етістікке арналған. Етістіктер бұйрық 

рай  формасында  беріліп,  оның  көрсеткіші  деп  -қыл,  -кіл, -гіл  аффикстері  келтірілген.  Бұл 

қосымшалардың  қазіргі  тілімізде  де  барлығы  белгілі.  Үшінші  бөлім  етістіктің  жіктелуіне,  төртінші 

бөлім қосымшаларды баяндауға арналған. Етістіктің жіктелуін сөз еткенде оны үш жаққа, үш шаққа 

бөле,  болымды  жəне  болымсыз  түрде  сөз  еткен,  олардың  жекеше,  көпше  түрде  айтылатыны  да 

назардан  тыс  қалмаған.  Түркі  тілдерінде  грамматикалық  род, қосар  мəнді  сан (двойственное  число) 

208 

 

категорияларының жоқтығы да дұрыс көрсетілген. Қосымшалар деп аталатын соңғы бөлімінде түркі 

тілдеріне  тəн  біраз  аффикстер,  шылаулар,  есімдіктер  берілген.  Бұл  аффикстерді  араб  тіліне 

салыстыра қараушылық та жоқ емес. 

Сөздікті  алғаш  рет  Голландия  ғалымы  Теодар  Хоутсома 1894 жылы  неміс  тілінде  бастырып 

шығарған.  Басылымның  сөздік  бөлімінде  мың  жарымдай  түркі,  араб  сөздері,  екі  жүздей  монғол-

парсы сөздері, төрт жүздей араб-моңғол сөздері салыстыра берілген. Кейбір ғалымдардың

 

айтуынша, 

сөздікке енген түркі сөздері Кодекс куманикустегі сөздерге өте жақын дегенді айтады. 

Араб тілінің маманы Абу Хаййан 1312 жылы Каирде «Китап ал-идрак ли-лисан ал-атрак» (Түркі 

тілдерінің  түсіндірме  кітабы)  атты  еңбек  жазған.  Қолжазба  түрінде  сақталған  бұл  еңбектің  бір 

вариантын 1891 жылы  түрік  ғалымы  Мұстафа  Стамбулда  бастырып  шығарады.  Кейініректе 

профессор Ахмед Джафароғлы қолжазбаның басқа бір вариантын бастырып шығарған. Абу Хаййан 

еңбегіндегі түркі сөздері іріктеліп, жеке сөздік ретінде 1936 жылы бастырылып шығарылған. 

Абу  Хаййан  сөздігі  өз  замынындағы  түркологиялық  еңбектердің  қай-қайсысынан  болса  да  көп 

ілгері  кеткен,  араб  тілі  үлгісіне  сүйене  отырып,  түркі  тілдерінің  біртұтас  грамматикалық  жүйесін 

жасауға талпынған зерттеу дегенді көптеген ғалымдар айтады. Мұнда түркі тілдерінің лексикасы мен 

морфологиясы, синтаксисі мен ықшамды түрде қаралған фонетикасы сөз болады. 

Бұл салаларды сөз еткенде автор оларды түрікмен тілі мен қыпшақ тілі материалдарын салыстыра 

қарау арқылы айқындайды. Бұл еңбекте түркі тілдерінің, соның ішінде, қазақ тіліне тікелей қатысы 

бар қыпшақ тілінің фонетикасы, грамматикасы, лексикасы жөнінде бай материалдар бар. Абу-Хаййан 

кітабында  берілген  грамматикалық  материалдарды  қыпшақ  тілінің  тұңғыш  грамматикасы  деуге 

болады деушілер де бар. 

Фонетика саласында түркі тілдеріндегі дыбысты дауысты, дауыссыз деп бөледі. Сегіз дауыстыны 

араб  графикасымен  таңбалайды  да,  оны  жуан,  жіңішке  деп  екіге  бөледі,  əрқайсысын  жеке-жеке 

сипаттамайды. Түркі тіліндегі 23 дауыссыз дыбысқа түсініктеме береді. Еңбектің сөздік бөлімінде үш 

мыңға  жуық  сөз  бар,  Абу  Хаййан  жазбасын  арнайы  зерттеген  М.  Маженова  ол  сөздердің 875 

дыбыстық  құрамы  жағынан  да,  мағынасы  жағынан  да  қазіргі  қазақ  тіліндегі  сөздермен  бірдей, 880 

сөзінде тек азды-көпті дыбыстық өзгешелік бар да, мағынасы бірдей дегенді айтады. Бұл жағдай Абу 

Хаййан  еңбегінің  түркі  тілдерінің,  əсіресе  қазақ  тілінің  тарихын  зерттеуде  өте  құнды  материал 

екендігін  байқатады.  Абу  Хаййанда  түркі  тілін  зерттеуге  арналған  бұдан  басқа  да  еңбек  болған 

көрінеді, бірақ олар жоғалып кеткен. 

Түркі  тілдерінің  тағы  бір  көрнекті  зерттеушісі – Джамал-Ад-Дин  ибн  Мұханна.  Мұның  түркі 

тілдеріне  қатысты  еңбегі  «Қитаб  хилиат  алинсан  ва  халват  ал-лисан  /Тіл  шеберлігі  жəне  соны 

баяндау»  деп  аталады.  П.М.  Мелиоранскийдің  пікірінше,  бұл  еңбек  ХІІІ  ғасырдың  аяғында,  немесе 

ХІV  ғасырдың  басында  жазылған.  Қолжазбаның  алғашқы  авторлық  варианты  сақталмаған.  Бір-

бірінен едəуір өзгешеліктері бар алты түрлі көшірмесі сақталған. П.М. Мелиоранский қолжазбаның 

бес вариантын біріктіріп, 1900 жылы «Китаб таржуман парсы ва турки, ва монғоли /Парсы, түркі, 

монғол  тілдерінің  аударма  кітабы»  деген  атпен  бастырып  шығарады.  П.М.  Мелиоранский  өзі 

жинақтаған көшірмелердің авторы белгісіз дегенді айтады. 

1973 жылы Стамбулда өткен түркологтар конгресінде Бағдат ғалымы Ал-Махфуз орта ғасырдағы 

арабтарда  Мұхтанна  деген  атқа  ие  бірнеше  ғалым  болған.  Солардың  ішінде  талданып  отырған 

сөздікті жазған автор 1279 жылы дүние салған Ибн Мұханна ал-Убайдили деген түзету айтады. П.М. 

Мелиоранский жазбаның тілі көне азірбайжан тіліне жатада десе, С.Е. Малов оны шығыс түркістан 

ұйғырлары тіліне жақын дейді, енді біраз зерттеушілер бұл сөздіктің тілі қоспа тіл дегенді айтады. 

1921 жылы түрік ғалымы Ахмед Рифат Мұханна сөздігінің алтыншы вариантын тауып, оны «Тіл 

шеберлігі  жəне  оны  баяндау»  деген  атпен  бастырып  шығартады.  Ғалымдар  бұл  вариант  Мұханна 

еңбегінің  ең  толық  жəне  дұрыс  түрі  деп  санайды.  Бұл  еңбекте  сөздікпен  қатар  Оғуз  группасына 

жататын тілдердің фонетика, грамматика мəселелері де сөз болады. Ал сөздігі арабша-түрікше. 

ХІV  ғасырдан  сақталған  тағы  бір  материал – араб  ғалымы  Жамал-Аддин  Мұхамед  ат-Түрки 

жазған «Түрік, қыпшақ тілдерін жақсы оқып үйренуге жазылған кітап» деп аталатын сөздік. Бұл – 

қыпшақ,  оғыз  тілдерін  үйренушілерге  арналған  оқу  құралы  іспеттес  араб-қыпшақ  сөздігі.  Қолжазба 

Париж  кітапханасында  сақтаулы.  Қолжазбаны  зерттеген  жəне  оның  екі  бөлімін  екі  мерзімде (1938, 

1954) бастырып шығартқан поляк түркологы – А.А. Зайончковский. 71 беттік бұл сөздік екі белімге 

бөлінген: «Есім» деп аталатын бірінші бөлімінде астрономиялық, топонимикалық атаулар жəне үстеу 

сөздер  берілсе,  екінші  бөлімінде  етістік  сөздер  берілген.  Бұлардың  барлығы  да  арабша-қыпшақша 

сөздік түрінде берілген. Мұнда берілген сөздердің көбі Абу Хаййан сөздігінде берілгендер. Сөздіктегі 

сөз  саны – 986. Оның  көпшілігі  зат  есім – 479, етістік – 318, қалғандары  есімдік  пен  сын,  сан 

есімдерге, шылау түрлеріне жатады. Сөздікте қамтылған сөздер қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде 

кездеседі. Сондықтан оны белгілі бір ғана тілге меншіктеуге болмайды. 

ХІV  ғасырдың  аяқ  кезі  мен  ХV  ғасырдың  басында  Египетте  «Түркі  тілдерін  үйренушілерге 

арналған  құрал»  деп  аталған  еңбек  жазылған.  Авторы  белгісіз  бұл  жазба  екі  бөлімнен  құралған: 

209 

 

біріншісі грамматика мəселесіне арналған да, екіншісінде сөздік берілген. Бұл қыпшақ, оғыз тілдерін 

үйренушілерге  арналған  оқу  құралы  іспеттес.  Қолжазба  тұнғыш  рет 1928 жылы  түрік  тіліне 

аударылып, жарияланды. Бұдан кейін венгер ғалымы осы еңбектің грамматика бөлімін неміс тілінде 

1937 жылы бастырып шығарады. Бұл басылымда 500-ге тарта сөз қамтылған. 

ХІV  ғасырда  «Китаб  ат-тухфат  аз-закийат  фил-лұғат  ат-түркийат/Түркі  тілдеріне 

байланысты  жазылған  сыйлық»  деп  аталған  авторы  белгісіз  еңбек  жазылған.  Қолжазба  Стамбул 

кітапханасында  сақталған.  Ғалымдар  қолжазба  шағын  кіріспе  мен  сөздік  жəне  грамматикалық 

бөлімдерден  құралған  дейді.  Қолжазбаны 1942 жылы  Венгрияда  бастырып  шығарған.  Мұндағы  сөз 

саны үш мыңға жуық. Еңбекті түркітанушы ғалымы профессор Б. Аталай түрік тіліне аударып, 1945 

жылы  баспадан  шығарды.  Мұны  өзбек  ғалымы  С.  Муталлибов 1968 жылы  өзбек  тіліне  аударып, 

бастырып  шығарды.  Түркі  тілдерін  зерттеуде  бұл  еңбектің  де  үлкен  мəні  бар.  Еңбек  жөнінде 

Өзбекстанда  бірнеше  зерттеу  мақалалар  да  жарияланған,  соларда  бұл  туындының  тіл  тарихы  үшін 

мəнділігі баса көрсетілген. 

 

Əдебиеттер: 

1.

 

Авакова Р.А., Бектемирова С.Б. Түркі филологиясына кіріспе. – Алматы, 2013. –124-131-бб. 

 

 

Р. Бейсетаев 

с.н.с. Национального Центр гигиены труда и профзаболеваний МЗ РК, к.б.н.  

(г. Караганда) 

 

12-ЛЕТНИЙ ЮПИТЕРНЫЙ ЗОДИАКАЛЬНЫЙ КАЛЕНДАРЬ ДРЕВНИХ ЖИТЕЛЕЙ 

КАЗАХСТАНА 

 

Проблема «времени» не имеет срока давности, поскольку она научна, фундаментальна, и до сих 

пор  логически  строго  не  обоснована.  В  частности,  эта  история,  открывающая  картину  духовных, 

мировоззренческих исканий казахского народа, а также диалектического синтеза традиции и диалога, 

являющихся  основой  национальной  казахской  культуры.  Поднимаемые  здесь  проблемы  позволяют 

реконструировать материалистическую и духовную атмосферу древности и современности Великой 

Степи,  провести  линию  преемственности  и  диалога  между  поколениями.  Работа  имеет  личностной 

смысл, так как невозможно раскрыть проблему, не внося в нее собственное видение. Данная работа 

может  вызывать  неоднозначную  оценку  и  призывать  к  дискуссии,  но  ведь  это  и  есть  философский 

дискурс.  

Народы  нашей  планеты  с  глубокой  древности  наблюдали  за  видимым  движением  небесных 

светил, и прежде всего – Луны и Солнца по небесной сфере. Фактически это движение обусловлено 

вращением Земли вокруг своей оси (земные сутки) и обращением Земли вокруг Солнца (промежуток 

времени – год).  Имеются  многообразные  толкования  времени  на  протяжении  всей  культурной 

эволюции человека. Об этом первые сведения даны в использованной литературе [1, с. 17; 2, с. 5; 3, с. 

3; 4, с. 14].  

О начале употребления слова "Время" Ю.Б. Молчанов пишет: «Следует учитывать, что сама идея 

Кроноса (Hronos) – бога времени – не имеет прецедента в ранних греческих теогониях, но она была 

широко  распространена  на  Востоке  (Сидонская  космология,  зороастризм  и  т.д.).  Первые  шаги  к 

представлению о боге Времени, как прародителе всего сущего были сделаны в Месопотамии, о чем 

можно судить по шумерским божественным генеалогиям [5, с. 7]. Данное сведение Ю.Б. Молчанов 

цитирует по известной работе М.Л. Веста [6, с. 35]. 

Земля не является изолированным небесным телом, и поэтому многие явления, совершающиеся в 

ее  атмосфере,  составляющие  предмет  изучения  древних  кочевых  "астрономов",  возникают  и 

развиваются под воздействием ближайших к ней небесных тел – Луны, тяжелого Юпитера и Солнца. 

История наблюдений  за  видимыми  движениями  небесных тел – эта история, открывающая картину 

материальных, духовных и мировоззренческих исканий древнего кочевого общества Великой Степи.  

У древних тюрков интерес к небу и к астрономическим наблюдениям объясняется в значительной 

степени  их  кочевым  образом  жизни.  Каждая  семья  кочевника  имела  свою  юрту,  купол  которой 

определенную  часть  года  оставался  открытым,  а  жерди  купола  являлись  хорошим  ориентиром  для 

наблюдений в ночное время за движением планет. Позже жерди купола юрты использовались также 

как своеобразный счетчик времени. Каждая юрта являлась своеобразным «планетарием», благодаря 

чему  накапливались  и  передавались  из  поколения  в  поколение  наблюдения  за  светилами.  О  роли 

юрты в мировосприятии и миропонимании средневековых кочевников описаны  в трудах известных 

ученых  академика  А.Х.  Маргулана [7, с.11; 8, с.5],  А.Сейдимбека [9, с.121],  В.Л.  Егоровой  и  Н.Л. 

Жуковской [10, с.204-205], Д. Кенжетай [11, с.321]. Д. Кенжетай на примера Х.А. Яссауи подробно 

210 

 

описал  миропонимание  казахского  народа.  Кроме  того,  как  это  неоднократно  отмечали  ученые, 

кочевники  обладали  отличным  врожденным  зрением.  Многие  факты  остроты  зрения  кочевников 

Степи наблюдал П.А. Чихачев во время путешествия по Алтаю в 1842 г. [12, с. 336-337].  

Кочевые  тюрки  с  древнейших  времен  большое  значение  придавали  самой  крупной  планете 

Солнечной системы – Юпитеру, который совершает 1 оборот вокруг Солнца примерно за 12 лет. В.В. 

Цыбульский, например пишет: «Кочевники Центральной Азии издревле довольно широко проводили 

астрономические  наблюдения  и  накопили  немало  знаний  в  этой  области.  Идея  создания  календаря, 

условно  называемого  нами  «юпитерным»,  с  небесной  символикой  двенадцатилетнего  животного 

цикла была, вероятно, воспринята от кочевых народов Центральной Азии народами Восточной Азии, 

которые  с  появлением  у  них  письменности  и  измерительных  инструментов  начали  не  просто 

наблюдать, но и научно обосновывать астрономические явления» [13, с. 3]. 

Лунный  календарь  с  годом  в 354 суток  применялся  в  третьем  тысячелетии  до  н.э.  в  городах-

государствах,  существовавших  в  междуречье  Тигра  и  Евфрата  в  Месопотамии.  Вавилонское  (Баб 

Или) царство было образовано в том же тысячелетии, они приняли шумерский лунный календарь и 

шумерский календарь стал вавилонским. 

Астрономы  древних  майя  (народ,  близкий  к  шумерам)  определили  продолжительность 

солнечного  года  в 365,2420 дня,  что  лишь  на 0,0002 дня  меньше  принятого  в  настоящее  время 

значения тропического года и соответствует расхождению в 1 сутки за 5000 лет. Их календарь был в 

1200  раз  точнее  древнеегипетского,  в 40 раз  точнее  юлианского  и  в 1,5 раза  точнее  григорианского 

календаря,  которым  мы  пользуемся  в  настоящее  время.  Связь  между  лунными  и  солнечными 

циклами  (что  в 19 солнечных  годах  содержится 235 лунных  месяцев)  древним  майя  также  была 

известна. Ф.С.Завельский пишет: «… это открытие различными народами делалось по крайней мере 

трижды и совершенно независимо: в VI веке до н.э. – древними китайскими астрономами, в V веке до 

н.э. – Метоном  в  Греции,  а  несколько  столетий  спустя – древними  майя» [14, с.14–15].  Древние 

китайцы календарь заимствовали у тюрков (в этом они сами признаются), тогда выше приведенные 

Ф.С.  Завельским  даты  изобретения  календаря  является  фактом  проявления  евроцентризма  на  фоне 

мировой цивилизации. 

Как  известно,  древние  и  средневековые  кочевники  Великой  степи  (древние  тюрки 

→шумеры→саки→гуны→поздние  тюрки→кипчаки)  жили  в  условиях  сурового  климата  аридной 

зоны Евразийского субконтинента. На ранних стадиях развития древние жители при наличий у них 

лишь  примитивных  знаний  было  легче  установить  земные  меры,  чем  Лунные  и  Солнечные.  Один 

оборот Земли вокруг собственной оси воспринимался и определялся как "сутки". В миропонимании 

древнего  кочевника  сутки  начинались  с  восхода  Солнца,  а  продолжительность  сутки  определяется 

промежутком  длительности  от  восхода  Солнца  до  следующего  восхода.  Другими  словами,  один 

оборот Земли вокруг своей оси, земные сутки – наименьшая мера с точки зрения хронологии.  

В  связи  с  потребностями  кочевых  скотоводов  очень  удобной  оказалась  лунная  мера  времени. 

Оборот  Луны  вокруг  Земли  метризует  время – лунный  месяц.  Видимые  движения  обусловлены 

обращением Луны вокруг Земли, а также орбитальным движением Земли вокруг Солнца. Как видно 

из рис. 1, Луна непрерывно изменяет свой внешний вид, называемый фазой. Фазы Луны обусловлены 

тем,  что  она  является  темным  шарообразным  телом,  половина  которого  всегда  освещена  Солнцем. 

При  различных  взаимных  положениях  Солнца,  Луны  и  Земли  освещенная  половина  лунной 

поверхности представляется земному наблюдателю в разных фазах, из которых мы рассмотрим пять 

главных I-V (см. рис. 1). 

 

211 

 

 

Рис. 1. Орбитальное движение Луны вокруг Земли и лунные фазы. Пояснения даны в тексте. 

 

Так как Солнце отстоит от Земли значительно дальше, чем Луна, то можно принять, что лучи его 

в  пределах  лунной  орбиты  взаимно  параллельны.  В  положении L29 и L30 (фазы VI-VII) Луна 

располагается  по  одному  направлению  с  Солнцем,  к  Земле  обращена  ее  темная  половина  и  она  не 

видна.  Эта  фаза  называется  "өлі  ара" – мертвый  промежуток.  В  эти  дни  Луна  заходит  за  горизонт 

приблизительно  одновременно  с  Солнцем.  Но  так  как  Луна  описывает  свою  орбиту  за  месяц,  а 

Солнце проходит эклиптику за год, то за одни сутки Луна переместится по орбите на 130, а Солнце 

по эклиптике только на 10. Поэтому через сутки после "өлі ара" Луна зайдет за горизонт примерно на 

7-18 мин позже Солнца и будет наблюдаться в виде узкого серпа, обращенного выпуклостью вправо. 

Фаза L1 (фаза I) называется "ай туды" – новолуние. В каждый из последующих вечеров Луна будет 

наблюдаться все далее ушедшей от Солнца к востоку (~ на 50 мин), а ее светлый серп становиться все 

более утолщенным. 

Через  неделю  после  новолуния  Луна  при  заходе  Солнца  будет  видна  близ  меридиана  в  виде 

освещенного полукруга, выпуклая сторона которого по-прежнему обращена вправо. Эта фаза  Луны 

представлена положением L7 (фаза II) и называется первой четвертью. Еще через неделю Луна будет 

наблюдаться  в  стороне,  прямо  противоположной  Солнцу.  Фаза,  соот-ветствующая  положению L14 

(III)  называется  "ай  толды" – полнолунием.  В  полнолуние  с  Земли  видна  вся  освещенная  Солнцем 

половина лунной поверхности (см. рис. 1). В это время Луна восходит близ времени захода Солнца, 

заходит с его восходом и бывает видна на небе всю ночь. Ровно через неделю Луна переместится по 

орбите  в  положение L21 (фаза IV). Соответствующая  этому  положению  лунная  фаза  называется 

последней четвертью. Теперь она снова видна в форме полукруга, но обращенного выпуклостью уже 

в другую сторону. Еще через неделю Луна переместится по орбите в положение L28 (V). Данная фаза 

называется "айдың соңы" – последним, 28-ым днем месяца и будет наблюдаться в виде узкого серпа, 

обращенного выпуклостью влево. После этого Луны не видно 2 или 3 дня, прежде чем снова дойдет 

до фазы L1 новолуния. Следовательно, по истечении месяца Луна опять возвращается к новолунию, 

после  чего  ее  фазы  в  том  же  самом  порядке  повторяются  снова.  После  новолуния,  когда  Луна 

наблюдается  в  виде  узкого  серпа,  можно  видеть  весь  ее  диск,  светящийся  тусклым,  серым, 

пепельным светом. Пепельный свет представляет собой солнечный свет, отраженный Землей на Луну 

и вновь отраженный Луной. 

Таким образом, лунный месяц начинался с первого дня, когда Луна зайдет за горизонт примерно 

на 7-18 мин  позже  Солнца  и  будет  наблюдаться  в  виде  узкого  серпа,  обращенного  выпуклостью 

вправо. В  последний 28 день  Луна  также  видна  в  виде узкого  серпа, но  обращенного  выпуклостью 

влево. В дальнейшем были введены лунные месяцы по 28 дней в каждом + 2-3 дня "өлі ара". Здесь 28 

212 

 

лунных  дней,  видимые  простым  глазом  дни,  а  "өлі  ара" – невидимые  простым  глазом 2-3 дни. 

Согласно  миропонимания  казахов  первый  видимый  простым  глазом  форма  Луны  (узкий  серп, 

обращенный выпуклостью вправо) называется "новолунием", а последний видимый простым глазом 

форма  Луны  (узкий  серп,  обращенный  выпуклостью  влево)  называется  последним  днем  месяца. 

Продолжительность лунного месяца определяется промежутком, на основе видимых форм Луны на 

небе – от видимого первого дня Луны до следующего видимого первого дня.  

Один  оборот  Луны  вокруг  Земли  по  продолжительности  примерно  в 12 раза  меньше  видимого 

годового оборота Солнца и поэтому легче воспринимался кочевниками. В миропонимании кочевника 

сутки  начинались  с  восхода  Солнца.  Тогда  продолжительность  лунного  месяца  определяется 

промежутками,  на  основе  чередования  различных  фаз  Луны.  Другими  словами,  один  оборот  Луны 

вокруг  Земли,  лунный  месяц – также  небольшая  мера  с  точки  зрения  последовательного  учета 

астрономических  событий  во  времени.  Поэтому  с  дальнейшим  развитием  скотоводства  и 

общественных отношений появилась потребность в более крупной единице времени. 

Очень удобной оказалась более крупная Солнечная мера времени. Оборот Земли вокруг Солнца 

метризует время – солнечный год. Время оборота Земли вокруг Солнца примерно в 12 раза дольше 

времени  одного  оборота  Луны  вокруг  Земли  и  поэтому  легче  воспринимался  кочевниками.  В 

миропонимании  кочевника  солнечный  год  начинался  со  дня  весеннего  равноденствия.  Тогда, 

продолжительность солнечного года определяется промежутками, на основе чередования различных 

климатических сезонов на Земле с одного весеннего равноденствия до следующего (см. рис. 2).  

 

 

 

 

 

 

Рис. 2. Орбитальное  движение  Земли  вокруг  Солнца  и  смена  времен  года.  Пояснения  даны  в 

тексте. 

 

Вращаясь  вокруг  своей  оси,  Земля  одновременно  движется  вокруг  Солнца.  При  этом 

воображаемая  ось  суточного  вращения  Земли  не  изменяет  своего  направления  в  пространстве,  а 

переносится  параллельно  самой  себе  (см.  рис. 2). 20–21  марта  наступает  весеннее  равноденствие – 

Солнце  в  своем  видимом  годичном  движении  проходит  через  точку  весеннего  равноденствия  из 

южного  полушария  в  северное.  В  эти  даты  длительность  дня  и  ночи  равна.  Под  влиянием 

притяжения,  действующего  на  Землю  со  стороны  других  планет,  параметры  орбиты  Земли,  в 

частности  ее  наклонение  к  плоскости  небесного  экватора  изменяются.  Усредненный  промежуток 

времени  между  двумя  последовательными  прохождениями  центра  диска  Солнца  через  точку 

весеннего равноденствия называется истинным или тропическим годом. Продолжительность его, по 

данным  астрономии,  равна 365, 2421988 суток,  или  же 365 дней 5 часов 48 минут  и 46 секунд. 

Истинная же продолжи-тельность тропического года в каждом конкретном случае колеблется вблизи 

указанного значения с амплитудой, равной нескольким минутам. 

В  связи  с  закономерным  изменением  высоты  Солнца  над  горизонтом  происходит  закономерная 

смена  времен  года.  У  кочевников  Степи  год  начинаетя  цветущей  теплой  весной,  затем  сменяется 

щедрым  урожайным  летом,  и  с  золотистыми  красками  и  затяжными  дождями  осенью,  после  всего 

идет зима с ее сильными морозами и буранами (см. рис. 2). 

Земля обращается  вокруг Солнца по эллиптической орбите, и поэтому ее расстояние от него на 

213 

 

протяжении года несколько изменяется. Ближе всего к Солнцу наша планета бывает 2-5 января, в это 

время  скорость  ее  движения  по  орбите  является  наибольшей.  Поэтому  продолжительность  сезонов 

года  неодинакова:  весны – 92 дня,  лета – 94, осени – 90 и  зимы 89 дней  для  нашего  северного 

полушария. Весна  и  лето  в  северном  полушарии  продолжаются 186 дней, тогда  как  осень  и  зима – 

179.  Поэтому  хорошее  знание  нравов  природы,  циклических  закономерностей  движения  небесных 

тел  и  светил,  и  соответствующих  циклических  закономерностей  изменения  погоды  на  земле  были 

нужны кочевникам Степи для регулярного развития скотоводства. 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: