Литература:
1.
Балтабаев М.Х. Современная художественная культура Казахстана: гносеология, ментальность,
преемственность, перспективы. – Алматы: РНЦПК, 1997. – 156 с.
2.
Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в 5-ти томах. – Т.2. – Алма-Ата, Политиздат, 1962. – С.31–89
3.
Кшибеков Д. Национальная идея. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 198 с.
4.
Габитов А.Т. Культурология. Учебник. – Алматы: OST XXI век. 2003. – 256 с.
5.
Зиммель Георг. Религиозное искусство. - М.: ART-Пресс, 2003. – 178 с.
6.
Алимжанова А.Ш. Динамика эстетических ценностей художественной культуры казахского народа, - Алматы:
Раритет, 2004. – 120 с.
7.
Аккозин М. Казахские пословицы и поговорки – Алматы: Алматыкитап, 2007. – 272 с.,
8.
Ибраева К.Т. Казахский орнамент. – Алматы, 1994. – 195 с.
9.
Исагулов З.И. Воображение и его роль в литературно-художественном творчестве.- Алматы: Китап, 1971. – 203
с.
10.
Калыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики казахов. – Алматы: Баур, 2005. – 200
с.
11.
Гумилев Л.Н Этносфера: история людей и история природы. – М.:София, 1993. – 314 с.
12.
Баллер Э.А. Коммунизм. Kультypa. Человек. – М.: Сов. Россия, 1984. – 269 с.
13.
Вульфов Б.З., Иванов В.Д. Основы педагогики. – Москва.: РИАЛ-пресс, 2000. – 287 с.
Ш.Ш. Əлиев
əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың
философия кафедрасының оқытушысы,
философия Ph.D (Алматы қ.)
ХАДИС ДАНАЛЫҒЫ МЕН ТҮРКІЛІК ОЙШЫЛДАР ДҮНИЕТАНЫМЫ АРАСЫНДАҒЫ
ҮНДЕСТІК
Қай халықтың да философиясы сол халықтың тарихымен бірге туып, бірге қалыптасып, дамиды
деген қағида бүгінде өміршеңдігін көрсетуде. Түрлі себептермен ұзақ жылдар бойы бай мұрамыздың
ерте кезеңі зерттелмей, оқытылмай келгені мəлім. Соның салдарынан сан ұрпақ ертеден келе жатқан
ғажайып жыр-дастандар мен ақыл-ойға тұнып тұрған даналық кітаптарын біле алған жоқ.
Тəуелсіздікке қол жеткізген кезеңнен кейін ғана рухани мұрамыздың терең тамырларына батыл
барлау жасап, оның көзін ашып, қайта қауышуға мүмкіндік алдық.
Түркі мəдениетінің нəрлі бұлағынан сусындап, мұсылман өркениетінің қуатты ықпалымен
толысқан ойшылдарымыздың даналық ойлары мен дініміздің діңгегі болып табылатын Хадис
арасындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді зерттеу бүгінгі таңның басты міндеттерінің бірі деп
ойлаймыз.
Хадис – Ислам дінінде Құран Кəрімнен кейінгі екінші орында тұрған қасиетті сөздер жиынтығы.
Бұған тұтастай алғанда Мұхаммед пайғамбарымыздың көзі тірісінде айтқан діни-философиялық
өсиеттері мен тұжырымдары негіз болған. Хадистер əуелі ауызша таралып, VII-IX ғасырларда қағазға
түсіріле бастаған. Пайғамбарымыз кім болса соның жанынан Хадис шығаруға тиым салған. Сондай-
ақ өзі шығарған шын хадисті жалған хадистерден ажыратудың жолдарын да көрсеткен. Енді осыны
хадистің өз сөзімен түсіндірер болсақ: бұл – ең ақылға сыйымды қағидалар жиынтығы. Ақылға
сыймаса, тыңдаушыларын иландырмаса, ол шын хадис емес. Өйткені, ең қарапайым хадисте терең
философиялық мəн жатады.
«Хадис» сөзiнiң тiлдiк мағынасы – жаңа, сөз, əңгiме дегенді білдіреді» [1]. Хадис Құраннан
кейінгі екінші құқықтық құжат. Хадистерді тексерудің қағидалары мен ілімін зерттеп сын елегінен
өткізетін мамандарды мухаддистер деп атайды. Хадис орта ғасырларда мұсылман мəдениетінің ең
негізгі білім көзіне айналды. Хадис ғылыми еңбектердің бірден-бір дəйектемесі, сондай-ақ мақал-
мəтел, нақыл сөздер ретінде де кеңінен пайдаланылады.
Ислам діні адамдарды тазалыққа ғана емес, имандылық пен əдептілікке тəрбиелеуді басты мақсұт
тұтады. Айталық, ораза ұстауда үлкен мəн бар. Діннің тағы бір тірегі – намаз оқыған адам күніне бес
рет тазаланып, дəрет алады. Бұл дене тазалығы дейік. Екінші жағынан ол рухани тазарып отырады.
Өйткені, намаз оқыған кісі құлшылық үстінде дүние қамын ойламауға, басқа сөз сөйлемеуге, бүкіл
ойын бір Аллаға арнайды. Демек, бір сəт болса да, оның ішкі жан сарайы күніне бес рет тынықты
жəне тазарды деген сөз. Ең бастысы, қасиетті хадистердің жүздеген жылдар бойы ескірмей, маңызын
кемітпей, қайтадан жаңара беретін өміршеңдігі. Ендеше, Ислам діні де, оның негізгі қағидаларын
насихаттайтын хадистер де əрбір адал ниетті адам басшылыққа алып отыратын асыл мұраттардың
247
қайнар көзі екені хақ.
Түркілік ойшыл бабаларымыз қалдырған ақыл, білім, тіл өнері жайлы айтқан ақыл-кеңес,
өсиеттерінің дініміздің діңгегі хадистермен үндес келуі табиғи заңдылық. Себебі, екеуінің де қайнар
көзі, ағысын алар бастауы бір.
Пайғамбарымыздың Хадистерінде «білім» турасында былай делінген:
81. Тіпті қытайдан болса да білім алуға ұмтыл, өйткені білім алуға əрекеттену – əрбір діндардың
парызы.
340. Алладан пайдалы білім сұраңдар. Пайдасызынан қашыңдар.
370. Ілім үйрену əрбір мұсылман үшін парыз. Ілімге талпынсаң дүниедегі барлық нəрсе, тіпті
теңіздегі балыққа дейін күнəңе ортақтасып, Алладан сені құтқаруды сұрайды.
371. Жастықта алынған білім – тасқа ойылған нақыш.
371. Бір сағат ілім үйрену – бір түнгі ғибадаттан артық. Ал бір күндік дəріс – бір ай ұстаған нəфіл
оразадан абзал.
504. Ілім үйреніп, одан соң оны басқаларға үйретпеу – мол дүние жиып, оны керегіне жаратпай,
көміп қойғанмен бірдей.
519. Ғұламалардың алдында мақтану, надандармен сөз таластырып, айтысу, ілімді адамдардың
назарын өзіне аудару үшін тыраштану – күнəқарлықтан басқа ештеңе емес.
574. Қайсыбір ғалым ілім сұрағанға қызғанышпен ештеңе айтпаса, қиямет күні оның аузына оттан
ауыздық салынады [2].
XI ғасырда өмір сүрген білікті ғұламамыз, ойшыл Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни - ақын, ғалым,
мемлекет қайраткері. Жүсіп Баласағұнидің есімі əлемдік философия пен мəдениет тарихында "Құтты
білік" дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазіргі жыл
санау бойынша 1070 жылы жазып бітірген. Дастанның бізге жеткен үш нұсқасы бар. "Құтты білік"
дастаны белгілі бір мағынада елдегі Ата заң (Конституция) қызметін атқарған. Жүсіп Баласағұнидың
“Құтты білігінде” өмір мəні пайымдалып, жалпы адамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика,
өнер жəне даналықтың мəні сараланған. Сондықтан ол ғылым мен білімге зор мəн берген. Жүсіп
Баласағұни жалпыға ортақ парасаттың танымның нəтижесі ретіндегі білімге көшуі адам
мүмкіндігінің жүзеге асуы деп біледі. Ғұлама білімнің туа бітетіндігі жайлы пікірге қарсы шығып,
оған парасатты іс-əрекеттің нəтижесінде қол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан
сусындаған адам ғана көп нəрсеге қол жеткізе алады. Оның пікірінше, білім – даналық, денсаулық
жəне жан толысуы. Өзінің «Құтты білік» поэмасында білім жайында былай дейді:
144.Тəңірі адамдарды жаратты, үздік етті.
Оған өнер, білім, ақыл, ой берді;
146. Білім берді: адам бұл күндері шырқау биікке көтерілді,
Ақыл берді: осының арқасында шешілмейтін түйін шешілді;
153. Білімсіз кісілердің барлығы – ауру,
Ауруды емдемесе, адам тез өледі;
154. Кел бері, ей білімсіз, ауруыңды қарат,
Білімсіздік – сор, ал білімділік – бақыт;
156. Ер ақылға ие болса, сынап көр, пайдасы көп,
Оған білім қосылса, қадір-қасиеті артады;
157. Білім ал. Кісі бол. Өзіңді жоғары көтер,
Яки мал атан да, адамдардан іргеңді аулақ сал,- деп келтірген [3].
«Білім – байлық, азаймас һəм жоғалмас, қарақшы, ұрыға да тоналмас!».
Білік-білім туралы Жүсіп Баласағұни өзіне ақыл кеңес береді: «Білім біліп – төрден орын
аларсың, Білім білсең, күшті, берік адамсың», «Білім-түпсіз, шетсіз-шексіз бір теңіз, қанша сімір,
сарқылмайды білсеңіз!». Бұлардың барлығы қарапайым трактат. Əрбір сөзі кез – келген адамның
көкейіне қона кететін оңтайлы орамдар.
Сол заманда өмір сүрген тағы бір ғұлама ғалымдарымыздың бірі Ахмет Йүгінеки. Туып-өскен елі
Түркістан қаласы маңындағы Жүйнек деген жер. Ол түркі халқы əдеби тілінің қалыптасуына ықпал
еткен. Өзінің атақты "Ақиқат сыйы" деген еңбегін жазады. Кітап 466 жол өлеңнен тұрады, 20 шақты
тақырыптарға бөлінген. Шығарма түркі тілінде жазылған. Ол өзінің «Ақиқат сыйы» атты еңбегінде
«білім» турасында былай деген:
Білім туралы айтамын. Сөзіме ден қой,
Уа дос өзіңді білімдіге жақын тұт.
Білім ал. Бақыт жолын ізде.
Білімді кісі қымбат бағалы динар сияқты.
Білімсіз надан – құны жоқ бақыр.
Білімді мен білімсіз қашан тең болып еді.
Білімді əйел – ер, надан еркек – əйел.
248
Білімсіз тірісінде көрде жатқан өлік сияқты.
Білімді адамның өзі өлгенмен аты өлмейді,- деп білімнің маңыздылығын атап өтеді [4].
Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистерінде «сабыр» мəселесіне де көбірек көңіл бөлінген.
Хадисте «сабыр» туралы:
94. Иманның абзалы – сабырлылық пен кең пейілділік.
136. Бақытты адам дегеніміз – қастандықтан қашық жүретін, қайғы-қасіретке тап болғанда сабыр
сақтай білетін кісі,- деп айтылса [2], Ахмет Йүгінеки сабырлылық туралы:
Жақсылықтан үміт етсең, сабыр ет.
Сабырлы кісі сауабын ұстап қалады,- деген екен.
Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистері арқылы тілге, көп сөзділікке де тыйым салынады. Ол
туралы:
107. Адам бəлені көбіне тілден табады.
107. Бұл дүниеде қисынсыз көп сөйлеген адамның ол дүниеде (қияметте) күнəсі көп болады.
319. Тілін түзеген адамға Алланың нұры жаусын.
284. Ар-ұят пен аз сөзділік – иманның екі түрі болып табылады. Ал ұятсыздық пен көп сөзділік –
монтаны арамдықтың екі жағы.
Бұл турасында Жүсіп Баласағұни өзінің «Құтты білік» еңбегінде тіл, сөздің қадірі турасында
туралы былай дейді:
162. Мені тіл аса көп азапқа салды.
Басым кесілмес үшін, тілімді кесейін.
163. Сөзіңді күзет, басың кетпесін.
Тіліңді күзет, тісің сынбасын.
168. Көп сөзден артық пайда көрмедім,
Жəне сөйлегеннен олжа таппадым.
169. Көп сөйлеме, аз сөйле бірер ғана,
Мың сөздің түйінін бір сөзбен шеш,- деп айтса, Ахмет Йүгінеки «Ақиқат сыйында» «аз
сөзділік» туралы:
357. Ойлап сөйле – асығыс сөйлеме.
358. Сөзіңді арашала – сонда кейін басыңды арашалайсың,- деп айтқан екен.
Түркілік ойшыл бабаларымыз қалдырған ақыл, білім, тіл өнері жайлы айтқан ақыл-кеңес,
өсиеттерінің дініміздің діңгегі асыл хадистермен үндестігін ұрпақтар санасына сіңіру, түп негізімізді
тани білуге баулу, бабалар ұлағатын келешек ұрпаққа аманаттау - біздің басты міндетіміз!
Əдебиеттер:
1.
Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
2.
Хадистер жинағы. – Алматы: «Көкжиек-Б» баспасы, 2011. – 656 б.
3.
Баласағұн Ж. Құтты білік / Аударған А. Егеубаев. – Астана, 2003.
4.
Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық жəне
поэтикалық аудармасы. Баспаға дайындағандар: Ə. Құрышжанов, Б. Сағындықов. – Алматы, 1985.
С.Д. Атдаев
н.с. Института археологии и этнографии АН Республики Туркменистан
(г. Ашгабат, Туркмения)
МИР РАСТЕНИЙ В ЖИЗНИ ТУРКМЕН
(НАРОДНЫЕ ВЕРОВАНИЯ И ТРАДИЦИОННЫЙ БЫТ)
У туркмен существовал ряд обычаев, обрядов, поверий и представлений, направленных на охрану
и преумножение растительного мира. С миром растительности связано множество легенд, народных
преданий и рассказов. Посадка дерева считалась делом благородным и богоугодным - “sogap”. В
народе говорят: “Agaç eken, köpri guran, guýy gazan adamyň ömri haýyp geçmeýär” (Кто посадил
дерево, построил мост, выкопал колодец, у того жизнь прожита не зря). Про того, кто посадил дерево,
в народе обычно говорят: “Agajynyň miwesini adam iýse-de, it guş iýse-de, üstünde guş saýrasa-da,
kölegesinde adam dynç alsa-da uly sogap bolýar, sebäbi miweni iýip, töwür edilende ekene rahmet diýilýär”
(Если люди и птицы будут есть плоды дерева, на его ветвях птицы будут петь свои песни, а люди
отдыхать в его тени, то все это – доброе, благородное дело – согап. Ведь люди, поев плоды дерева,
читают молитвы и благодарят того, кто посадил дерево).
Образ дерева занимает значительное место в древних легендах и верованиях туркмен. У туркмен
бытовало почитание древа жизни “ömür agajy”. Деревья, растущие у святых мест, считаются
священными. Их нельзя рубить, жечь, ломать ветки. Совершающих подобные действия ждёт, суровое
249
наказание. Деревья в народных представлениях выступают как пример тесной связи природы и
человека. Запрещалось рубить одинокорастущее дерево, так как оно имело сверхъестественную силу.
Фруктовые деревья позволялось вырубать только после их высыхания. Бережное отношение людей к
деревьям позволяло некоторым видам расти более сотни лет. Автор данной статьи может гордиться
тем обстоятельством, что в конце XIX века, одним из его предков был посажен тутовник, который и
поныне радует глаз сельчан [1, c. 19].
Обычаем туркмен запрещалось изготовлять посуду и кухонную утварь из фруктовых деревьев.
Это объяснялось тем, что древесина подобных деревьев сильно горчит и непригодна для пищи.
Данное табу распространялось и на изготовление из фруктовых деревьев чабанского посоха. При
креплении стенок колодцев использовали особые сорта деревьев, не влиявших на вкусовые качества
воды. Пригодными для этого дела считались: песчаная акация, гандым, фисташка, тутовник и арча [2,
c. 31]. Саксаул для крепления колодцев не использовался, так как его употребление делало воду
горькой. По некоторым сведениям, в редких случаях применялся черный саксаул [3, c.76]. Другая
традиция, направленная на сохранение расительноси пустыни, это запрет при рубке кустарников на
топливо, повреждать их корни.
Такие параметры деревьев как: огромная высота, долгожительство и прочность древесины,
делали чинару и тутовник особо любимыми. Однако наиболее популярным растением у туркмен
издавна является арча. На керамике некоторых джейтунских поселений неолитического времени
часто встречается изображение арчи. Эфирное масло, добываемое из арчовой хвои, имело широкое
применение в туркменской народной медицине. Арча могла сдужить прообразом символа
мифического дерева дэрэхт-е хеййат - “ömür agajy” [4, c. 95].
Арча обладала достаточно плотной древесиной и широко использовалась при строительстве
дворцов и мечетей. К примеру, арки барабанов знаменитого мавзолея Сультана Санджара выполнены
из арчи. Посещавшие подобные святые места паломники верили в чудодейственную силу этого
дерева и всячески пытались прихватить с собой кусочки этой древесины, помогающей при головной
боли и других болезней. Располагаясь близ святых мест, арча часто становилась предметом культа.
Арча является наиболее долголетним и сильно фитонцидным древесным растением. Она
содержит большой процент эфирных масел, она создает вокруг себя зону с целебным воздухом и
служит людям как дерево-фармацевт. Она выполняет роль реконструкторов и прогнозистов климата,
ряда геофизических и астрономических явлений [5, c. 56].
Дерево дагдан (ясень) характерно тем, что обладает очень прочной древесиной. В народе оно
именуется как: “berk agaç”, “demir agaç”. Дагдан считается священным - “keramatly agaç” и
используется против дурного глаза [6, c. 18]. Чтобы уберечь ребенка от злых сил и дурного глаза, а
также наделить его крепким здоровьем, детали из дагдана использовали при изготовлении детских
колыбелек – “sallançak agaç”, “legek” [7, c. 72].
Дагдан широко использовался и в оградительной магии. Для этого высохший дагдан вкапывали в
виде столба перед приусадебным участком [8, c. 17]. В некоторых районах Туркменистана
встречаются святые места, связанные с этим деревом. К примеру, это святилище Алты-дагдан в
этрапе им. Махтумкули, а также Дагдан-овлия в этрапе Сердар Балканского велаята.
Растение гармала - “üzärlik” получило особе распространение в магической практике туркмен. В
некоторых туркменских диалектах встречаюся и иные варианты его названия – “iswent”, “adraspan”
[9, c.30]. Целебные свойства этого расения были широко известны на Востоке. Великий Ибн Сина
(Авиценна) в своём знаменитом «Каноне медицинской науки» вводит гармалу в состав рецептуры
лекарств мочегонного, противовоспалительного и болеутоляющего характера. Применялась йузерлик
при лечении ран, порезов, а также упоминался в заговорах, при отчитывании больных, пострадавших
от укусов ядовитых змей и пауков.
Использованию йузярлика придавались разичные магические свойства. При помощи дыма от
горячих стеблей йузярлика окуривают жилые помещения, что уничтожает болезнетворные микробы
и оказывает благотворное воздействие на нервную систему человека. С лечебно-оздоровительной
целью ранее в селах устраивали огненные костры, через которые больные должны были
перепрыгнуть трижды. По народным поверьям, густой дым и удушливый запах йузярлика пугали и
отгоняли злых духов. Между подобными кострами, прогоняли свой скот и пастухи, желая уберечь их
от различных болезней.
В искусстве раннего периода Азии при анализе его семантики часто выделяется тема
обожествления растительных сил природы. Этот сюжет свидетельствует о существовании у древних
жителей культа природы (растителльных начал, возрождения жизни, плодородия и круговорота в
природе). Если у древних земледельцев это был культ таинственной силы прорастания зерна (всходы,
посевы, древо жизни), то у скотоводов эта идея связывалась с таинствами оплодотворения, рождения
новой жизни.
Поволжские и сибирские татары, и алтайцы считали, что магической силой обладают
250
можжевельник, береза и сосна. У балкарцев и карачаевцев в особом почете большие одинокие сосны
и дикие груши. По материалам средневековых письменных источников, проживавшие в прошлом на
территории Северного Дагестана гунны, издавна поклонялись огромным священным дубам. Согласно
русским народным представлениям, бревна изб и прочих хозяйственных построек продолжают
хранить особую целительную силу, которой наделяются живые деревья. Маленьких детей,
страдающих бессонницей, матери стукают пятками ножек о деревянные стенки нежилых строений.
Система запретов в священных ритуальных рощах у многих народов, в конце концов,
трансформировалась в виде моральных норм и религиозных правил. Дж. Фрэзер описывая
Палестину, указывал, что: «Люди не пользуются священными деревьями, ни для каких целей, в то
время как кругом ощущается нехватка в дровах. Горе арабу, осмелившемуся срезать с него сук, ветку
или даже лист. Дух или присущая дереву сила покарает его на месте. В прикосновении листьев
такого дерева скрыта целебная сила, любой бедуин не упустит случая провести зеленой веткой по
лицу, дабы избавиться от болезни или набраться сил. Больные спят возле дерева. Любое
прикосновение сообщает больному крепость дерева» [10, c. 438].
Поклонение священным рощам и обращение к ним в надежде вымолить осадки имело широкое
распространение в мировоззрении древних тюрков. Чтобы вызвать дождь, люди приходили к
священным рощам, совершали молитвы и приносили жертвоприношения.
Поклонение дубам мы находим в традициях других народов. Считается, что общение с дубами
дает силу, мужество и мудрость, помогает в трудных обстоятельствах, позволяя выбрать правильное
решение. Крымские караимы (карайлар) убеждены, что их судьба во многом зависит от отношения к
этой святыне и верят, что людей, проявивших неуважение к дубам, постигнет кара. По древней
традиции вот уже много веков караи стремятся хотя бы раз в году совершить паломничество и
прикоснуться к Священным Дубам, веря, что Тэнгри исполнит загаданные у дубов сокровенные
желания” [11, c. 78]. По татарскому поверью, вера в существование чудодейственной силы дуба
спасает их от многих недугов, а сон около корня этого дерева избавляет от яжелых болезней.
Местные жители используют кору дерева для “илача”, то есть для лекарства, которым они лечатся от
всех недугов. Отношение к деревьям, как к божеству в образе Тенгри, со временем перешло в разряд
благородного обычая ухаживать за деревьями. Почтенные старцы уходили в горы и занимались
прививкой дикорастущих деревьев. Этот обычай назывался “ашлама” [12, c. 64].
В Туркменистане в горах Койтендага рядом с селом Койтен расположена священная роща унаби,
называемая в народе Чилон-ата. Унаби - “elnap”, “arnap”, является лекарственным растением.
Согласно преданиям стариков, давным-давно здесь у ручейка решил передохнуть один святой
человек. Он воткнул свою трость у ручья в землю, ветка укоренилась и распустила листья. Из этого
единственного дерева и образовалась роща. Данная роща издавна охраняется местным населением.
Никто не осмеливается рубить здесь деревья. По периметру она огорожена каменными кладками,
дабы сюда не заходил скот. Пасти здесь скотину считается большим грехом.
Священные рощи - это настоящие посредники в общении людей с природой. «Само по себе
сложившееся в народе отношение к священным рощам, - пишет Н. Морохин, - оказывается и в наши
дни мощным эколого-воспитательным фактором. Уважение, любовь к роще воспитывается наряду с
уважением и любовью к традициям, культуре, памяти предков. В роще не позволяется сорить,
ругаться, ссориться, туда приходят в дни праздников в чистой одежде, помывшись в бане, как место
общения с высшими силами природы. Любовь и преклонение перед рощей, как перед возвышенным,
определяет подчиненное положение к миру живого и неживого в целом, стремление к гармоничным
отношениям с ним» [13, c. 239].
Достарыңызбен бөлісу: |