Э П И Д Е М И Я Л Ы Қ   П Р О Ц Е С С   ТУ РА Л Ы   ІЛ ІМ

Эпцдемиялық процесті толық түсіну үпгін сң алдымсн оның негізі 

мен табиғатын  анықтап алган жөн.

Эпидемиялық  процесс  туралы  ілімнің  өзіңдік тарихи  түп  негізі 

бар.  Ж ұқпалы  аурулардың кең  көлемде  пайда болуы,  қоғамда тара- 

луы, азаюы мен жоғалып кету себептері туралы мөселелер өр уақытта 

зерттеушілердің алдында тұрды. Адамдардың жүқпалы аурулар мен 

паразитгер  түрлерінің  арасындагы  байланысты  білмей  түры п-ақ, 

ертеректе,  алдымен,  аурулардың  ж үқпалы лы ғы   (контагиоздігі) 

туралы  түсініктер  пайда  болтаны  белгілі.  Атап  айтқанда,  дэл 

осы  түсініктеріді  қазіргі  эпидемия  ж әне  эпидемиялы қ  процесс 

туралы  үгымдардың  қалыптасуындағы  алгаш қы  қадам  деп  есеп- 

теуге  болады.

Гносеологиялық жөне  этимологиялық түрғьщан  қарағанда,  бүл 

түсініктер бір-біріне үқсас келеді. Дегенмен де, эпидемия деген түсінік 

қоғамдағы инфекцияның таралуының бір көрінісі ғана, ал эпидеми- 

ялық процеске келсек, ол өлдеқайда кең жөне күрделі түсінік. Оның 

түпкі  мақсаты  тірі  организмдерде  немесе  қоршаған  орта объекгіле- 

рінде  табиғи  өмір  сүретін  жөне  өртүрлі  берілу  механизмдерінің 

көмегімен инфекция қоздырғыштарының организмдерге енуі арқы- 

лы  болатын  ауруды  жүқгыру  заңдылықтарының  көрінісін,  соның 

салдарынан инфекциялық жөне эпидемиялық гтроцестердің дамуын 

зерттеу болып табылады.

Эпидемиялық  процесс туралы  ілім  қоғамдағы  өртүрлі жүқпалы 

аурулар  эпидемиясының  пайда  болуын  жоне  таралуын  эмпирика- 

лы к  бақылау  негізінде  бірте-бірте  қалыптаса  бастады.  Сонымен 

жүқпалы  аурулардың  жаппай  таралу  заңцылықтарын  зерттеп,  дө- 

лелдеу  үшін  үш  топтан  түратын  себептер  талданып,  зерттелді.  Ол 

топтарға жататындар:  1) қоздырғъшпың ерекшелігі (оның вирулент- 

тілігінің өзгеруі);  2)  халықтың  қабылдағыштығы  (мысалы,  үзақ  со­

тые  немесе  аштық  кезінде  адам төзімділігінің  өлсіреуі);  3)  қоздыр- 

ғыштың  берілу  жағдайының  өзгеруі  (мысалы,  субстраттық,  яғни 

сыртқы орта объектілеріндегі қоздырғыштардың жиналган саны мен 

сапасы,  т.  б.).

Осы  багытта  Сталлибрастьщ  (1936)  көптеген  эпидемиялардың 

шығу  факторларын  зерпгтеудегі  жасаган  түжырымдамасының  орны

44

ерекше. Ол факторларға мыналар жатады:  1) вирустың (қоздыргыш- 

тың) вирулентгілігінің жөне инфективтілігшің өзгерушілігі;  2)  берілу 

механизмінің  өтімділігі;  3)  халықтың  қабылдағыиггығы.  Оның пікі- 

рінше  осы  үш  басталқы  факторлар  инфекцияның  халық  арасында 

таралуының басты  себептері болып  саналады.

Белііяі  австралиялық  вирусолог  Bumet  (1947,  1951)  эпидемия- 

лык  процесті  экологиялық  проблема  ретінде  қарап,  оның  негізі  — 

қоздырғыш  пен  макроорганизмнің  қарым-қатынасы  деп  санайды 

және  эпидемияның  пайда  болу  себебі  -   қоздырғыппың  вирулент- 

тілігінің артуына байланысты деген  ойға келеді.

Эпидемиялық  процестің  пайда  болуы  мен  тоқтауында  өлеумет- 

тік жөне экологиялық (табиғаттық) факгорлардың шешуші ролі бар 

деген  көзқарастар  XIX  ғасырда  Ресейде  туа  бастаған  (Ф.  Эрисман, 

А.  Доброславин).  Мүндай  бағыт  эпидемиялық процестің пайда  бо­

луы мен даму жағдайларын түсіндіруде қазіргі көзқарастарға сөйкес 

келеді  жөне  осы бағыт кейіннен  кең өріс  алды.

Эпидемия  жөне  эпидемиялық  процесс туралы  бірқатар  теория- 

лык  көзқарастар  көптеген  орыс  ғалымдарының  белгілі  еңбектерін- 

де  орьш  алды  (Д.  Н.  Заболотный,  В.  А.  Башенин,  М.  Н.  Соловьев, 

Н. А. Семашко,  В.  Н. Беклемишев,  В.  М. Жданов,  И. И. Елкин, т. б.). 

Әсіресе,  солардың  ішінде  осы  салага  Е.  Н.  Павловский,  Л.  В.  Гро- 

машевский,  ал  соңғы  жылдары  В.  Д.  Беляков,  В.  И.  Покровский, 

Б. Л. Черкасский,  Ю.  В. Литвин,  Э.  Н.  Шляхов көп үлес қосты. Осы 

бағытта  Қ азақстан   ғалымдары  да  (С.  Әміреев,  Ж.  Тем ірбеков, 

И.  Шуратов, А.  Исмағүлов, А.  Айқымбаев,  т.  б.)  көп еңбектеніп,  оз 

үлестерін  қосты.

Эпидемиялық процесс, жоғарыда айтылғандай, көп қырлы жөне 

күрделі қүбылыс болғандықтан,  оның мөнін,  негізін жөне тағы бас­

ка да жақтарын толық түсініп меңгеру үшін осы бөлімге  қатынасты 

мәселелерді  жеке-жеке  тарауларға  бөліп,  арнайы  тоқталғанды  жөн 

көрдік.

45

5-mapay

ПАРАЗИТИЗМ,  ОНЫ Ң ТҮРЛЕРІ

ЖӘНЕ  ПАРАЗИТАРЛЫҚ  ЖҮЙЕ

Жұқпалы ауру қоздырғышы ашылудан 2500 жыл бүрын медици- 

наның негізін қалаушы Гиппократтың айтқан бір ойын еске түсірейік. 

Ол  көп  тараған  (эпидемиялық)  аурулардың  пайда  болуы  адамды 

қоршаған табиғи ортамсн  (сумен,  ауамен, топырақпен)  байланысты 

екенін анық түрдс көрсеткен. Кейіннен эпидемиялық процесгің мөнін 

түсіндіруді  экологиялық  жағдаймен  байланыстыру  бірте-бірте  тия- 

нақты орныға бастады.  Бүл бағъпта Е.  Н.  Павдовскийдің, А. А.  Фи- 

липчснконың,  В.  А.  Догельдің,  В.  Л.  Беклемишевтің,  К.  И.  Скря- 

биннің,  В.  М.  Ждановтың  ғылыми еңбектерінің орны  ерекше.  Осы 

мөселе  туралы  В.  М.  Ждановтың  (1964)  қысқа да толық  анықтама- 

сын  айта  кету  керек:  “Эпидемиялық  процесс  адам  қоғамьшдағы 

жүқпалы  ауру  қоздырғышының  экологиясьш  қамтып  көрсетеді”. 

Эпидемиялық процестің осындай ерекшелігіне В. Д. Беляков (1983), 

Б.  Л.  Черкасский  де  (1984)  ерекше  көңіл  бөлді.  Эпидемиялық 

процесті меңгеруде экологияльіқ принципті пайдалану үшін “эколо­

гия”, соның ішіңце “паразитгің экологиясы” деген үгымның анықта- 

масын  айта  кетейік.  “Паразитгің экологиясы дегеніміз  организмдердің 

(адам, хайуанат, өсімдік, микроорганизм) өмір сүру ортасымен қарым- 

катынастыгы”  Микроорганизмдердің экологиясына келетін болсақ, 

олардьщ  паразиттілік  қасиеті  (паразитизм)  туралы  сөз  қозғаймыз. 

Сонымен, Е.  Н. Павловскийдің анықтамасы бойынша: “паразитизм” 

дегеніміз  — түрлі  организмдердің  бір-бірімен  карым-қатъшастық  түрі, 

бір  оргаяизмніц  (паразіптің)  екіншісін  (иені)  тамақ  регінде  жәие  ор- 

иықты  емір сүру ортасы ретінде  пайда.іануы.

Паразитгер басқа организм түрлерін (өзінің иесін)  өмір сүру ор­

тасы ретінде  пайдалану арқылы өзінің тіршілік ету процестерін  (та- 

мақтану,  өсіп-өну)  атқарады.  Қоздырғьпіггар  мен  оның  иелерінің 

қарым-қатынастық жиынтығы осы түрлердің ерекше биоценотика- 

лық жүйесін  қүрайды.  Ол  “паразитарлық жүйе” деп  аталады.  Пара- 

зитарлық жүйе туралы үгымды ғылымга алгашқы рет  Martiny (1932, 

1936)  енгізді.  Паразитарлық жүйе паразит пен иесінің қарым-қаты- 

насын көрсететін биологиялық қүбылыс ретінде ғана қаралады. Егер

46

адам  организмі  паразит  популяциясының  экологиялық  өмір  сүру 

ортасы  ретінде  қаралатын  болса,  яғни  паразиттің  иесі  адам  болса, 

“адам” биологиялық объект ретінде зертгелуге ыңғайлы болуы үшін 

әдейілеп  абстракцияланып,  шартпен  бөліп  қаралған  паразитарлық 

жүйенің қүраушы  бвлшегі  болып  саналады.

В.  Н.  Беклемишев  (1945-1956)  паразитарлық жүйенің әр  алуан- 

дылығын ескере келіп, оны екі мүшелі,  үш мүшелі жөне көп мүшелі 

деген топтарға қосты,  сонымен қатар осы топтарды өз кезегінде жай 

және  күрделі деп бөлді.

Паразитгіліктін  бүл  қырлары  арнаулы  кафедраларда  (биология, 

микробиология,  медициналық паразитология)  толық түрде  оқыты- 

латьшдықтан,  оларға  көп  тоқталмаймыз.  Дегенмен  де,  паразитті- 

лікті  эпидемиялық  процесс  түрғысынан  қарап,  қоздырғьшзтардың 

(паразитгік) өмір сүру ортасына бейімделуін,  оның арнаулы адапта- 

циялық  механизмдерінің  пайда  болуын  төменде  қысқаша  қарас- 

тырайық.

Адаптациялық  (бейімделушілік)  қасиет  бейімделушіліктің  эво- 

люциялық даму кезінде, ең алдымен паразиггің организм иесіне енуі 

және  қалыптасуы  үпгін,  содан  кейін  сол  ортада  белгілі  бір  уақыт 

аралығында өмір сүруі үшін қажет. Сонымен қатар бейімделу кезінде 

паразит  өзіне  төн  органда  тіршілік  етуді  және  осының  арқасында 

ерекше  берілу механизмін  қалыптастырады.

Қоздырғыштардьщ  адаптациялық  мүмкіншіліктері,  эволюция 

ксзінде  дамуына  орай,  өртүрлі  болады.  Ол  ең  алдымен  жоғарыда 

айтылғандай, тірі организмге енуі, көбеюі үшін қажет. Бүл қасиетін, 

өсіресе, фагоцитозды тежеуде үлкен ролі бар.  Осы мақсатга қоздыр- 

гыштар  өртүрлі  ферменттер  (гиалуронидаза,  фибринолизин,  т.  б.) 

шыгарады.  Қоздырғьгштардың осы қасиеттерін жете білу эпидемия- 

лы к  процесті  зерттеуде,  қарсы  шаралар  үйымдастыруда  және  оны 

қадагалауда қажет екенін ескеру  керек.

Осы айтылған жағдайлар Л.  В.  Громашевский (1941,  1949)  ойлап 

тапқан  эпидемиялық процесс  туралы  заңның  негізі  болды.  Бүл  заң 

бойынша қоздыргьшпың берілу механизмі оның организмдегі белгілі 

бір  мүшеде  орналасуына  байланысты.  Қоздырғыштардың  берілу 

механизмі  эпидемиялық  процестің  екінші  буыны  (звеносы)  болып 

саналады.

47

Адам және хайуанат организмдерінде микроорганизмдердің ора- 

сан зор саны өмір сүреді. Олар макроорганизммен өзара тиімддлікген 

(мутуализм)  бастап  антогонистілікке  (паразитизм)  шейін  өртүрлі 

симбиотикалық қарым-қатынаста болады.  Ж ан-жақты симбиотика- 

лық қатьгнастардың ішіндс микроорганизмдердің паразитгі өмір сүруі 

жүқпалы  патологияның тууына өкеліп  соғады.

Осы түста  паразиттің  патогендік  қасиеті  туралы  бірер  сөз  айта- 

лық. Патогендік паразитгің макроорганизмге енуі саддарынан жүқпа- 

лы  аурудың айқын  клиникалық түрін тудыру қісиеті  пайда болады. 

Патогенділж деген паразитизм деген үгымнан өлдеқайда ксң түсінік, 

өйткені патогеңділік (ауыртқыштық)  тек қана паразитке төн қасиет 

емес,  ол  макроорганизмнің  де  функдиясы,  иммундық  статусы  бо- 

дып табылады.  Патогеңді миқробтар тобы паразит-микробтардан өл- 

деқайда көлемді.  ІІІартты-патогеңді микроорганизм топтары да бар. 

Олар организм иесіне дағдылы жаідайда ешқаңцай зиянын тигізбейді, 

бірақ кейбір жағдайда осы организм иесіне патогеңдік қасиетін корсе­

те алады. Соңғы кеэдерде бүрын сапрофиттер тобына жататын көпте- 

ген микроорганизмдер адам организмі үшін патогеңдік қасиетін кор­

сете бастады.  Мүндай тенденция болашақта үдей түсуі мүмкін.  Осы- 

ган орай  Е.  Н.  Павловскийдің (1934)  өте көрегенділікпен түжырым- 

даған  пікірін  айта  кетпекпіз:  “Паразиттердің  патогсндігі  мен  пато- 

генсіздігі арасында да,  симбиоз бен паразитизм жөне жыртқьшггық- 

тың  арасында  да,  еркін  жөне  паразиттілік  өмір  сүру  арасында  да 

кенетген  пайда болатын  шекара ж оқ”.

Эпидемиологияда экологиялық түсініктің пайымдалуына байла- 

нысты паразитизмнің белгісі  оның өмір сүру ортасы екендігі  қазіргі 

жагдайда  ешқандай  күмөн  туғызбайды.  Бірақ  оның  қандай  да  бір 

өмір сүру ортасы күмөнсіз паразитгікті анықтайды, міне, осы жөніңде 

әртүрлі  көзқарастар бар.  Мысалы, тек организм  иесі ғана патогенді 

микроорганизмдердің табиғи  өмір сүру  ортасы болып  саналады де- 

ген  түрақты  позицияны  И.  И.  Елкин  (1960),  Л.  В.  Громашевский 

(1965), т.  б.  қолдайды.  В.  Н.  Беклемишевтің пікірінше, паразит үшін 

организм иесі түрақты түргын ортасы болғанымен, паразит өмір сүру 

уақытының біраз  бөлігін  сыртқы  ортада  өткізеді.

Көптеген патогенді  микроорганизмдер үшін сыртқы орта объек- 

тілері  түрақты  өмір  сүру  ортасы  болып  саналады  (В.  И.  Терских, 

1958).  Мүндай  қоздырғыштар тобын  сапроноздар деп  атайды.

48

Жоғарыда келтірілген уш түрлі көзқарастарда ещқандай қайшы- 

лық  жоқ.  Олар  паразитизмнің  өртурлі  объективті  түрлерін  айқын- 

дайды.  Сондықтан  “паразит” деген терминге  жинақтылық  мағына- 

сында қарау ксрек.

“Паразитизм  дөреж есі”  туралы  сөз  қозғағаңда  паразиттің  орга­

низм  иесінде  өтетін  циклы,  өмір  сүруі  үш ін  өз  иесін  ауыстырыл 

түру  қажеттілігі,  өзі  қүрып  кетпес  үш ін,  яғни  оның  облигаттылық 

немесе  факультативтік  қасиеттері  ж өнінде  айтамыз.  Осы  жайлар 

патогенді  паразиггерді  экологиялық  талдауда  ж өне  топтастыруда 

популяциялық төсілдің  н еіізі  больш  саналады.

Популяциялық-экологиялық  түрғыдан  паразиттерді  үш  катего- 

рияга  бөлугс  болады:  облигаттық,  факультативгік  жөне  кездейсоқ 

пайда болатындар.  Осы ретте бірте-бірге  иенің монополиялық жөне 

міндетті  өсері  азая  түседі  д е,  паразит  популяциясының  өмір  сүру 

мүмкіншілігінде  сыртқы  ортаның ролі  көбейе түседі  (3-ксстс).

3  -  к е  с  т с.  Патогеяді мндфооршнизмдердің 

паразитизм түрлері мев  паразитарлық  жүіелерді үіымдасгыру

Паразитизм

түрдері

Қоздырғыш- 

тың өмір 

сүру ортасы

Экологиялык

кезеңдер

Популяцияның 

қүралым  мүшесі

Паразитарлык

жүйе

орга-

сыр- пара- салро-

гос-

век-

орга-

жа-

ж а р т ы -

ашык

низы

ткы

зит-

фит-

таль-

тор-

низм-

бық

лай

иесі

орта

тік

ТІК

дық*

лы к

СІЗ

жабык

Облигатты

+

-

+

-

+

+ -

-

+

-

-

Факульта-

+

+ -

+

+ -

+

+ -

+ -

-

+

-

тивті

Кездейсок

+ -

+

+ -

+

+ -

-

+

-

-

+

* госгальдык — иснің ерекшелігіне байланысгы коздырғыиі реэервуарының (өмір 

сүру ортасынын) саны  мен түрі.

Облигатты  паразиттер  популяциялық  циклдың  қай  сатысьшда 

болса да тек иелермен байланысты болады. Олардьщ өмір сүру орта- 

сы ретінде өр уақытта басқа организм қызмет етеді (3-кестеге қара). 

Сондықтан мүндай  қоздырғьшггар қандай жолмен берілсе д е,  иеле- 

ріне  ерекш е  төуелділігімен  байқалады.  Жүқпалы  аурулар  қоздыр- 

ғыштарының іш інде облигатты паразиттердің бір организмнен екін-

49

шісіне  енгенде  еш  уақытга  сыртқы  ортаға  түсу  мүмкіншілігі  бол- 

майды.  Бүл жағдай қоздыргыштың бірінен екіншісіне тікелей берілуі 

арқылы  іске  асады:  трансмиссивггік  (буынаяқтылар  арқылы),  жы- 

ныстық,  трансплацентарлық,  сауған  кезде  (сүтпен),  сонымен  қатар 

жылықандыларда тістеу арқылы берілу; буынаяқтыларда — трансфа- 

залық  жөне  трансовариальдық берілу.  Облигатгық  паразитизм  қоз- 

дырғыпггың трансмиссивтік жолмен таралу механизміне  өрқашанда 

сөйкес келе бермейді.  Мысалы,  кейбір зооноздардың қоздырғыигга- 

рының берілуі, сыртқы ортаның қатысынсыз, иенің бірінен екіншісіне 

тікелей берілуі арқылы (жыныстық жолмен, тістеу арқылы) іске аса­

ды.  Демек,  осындай трансмиссивті  емес  зооноздардың қоздырғыш - 

тары  облигатты  паразиттерге  жатады.

Сондықтан  облигатты  паразитизмде  тек  қана  бір  экологиялық 

кезең  — паразиттік  кезең болады  (3-кесгені  қара).

Егер  паразиттің жылықандылы  (сақтаушысы)  жөне  буынаяқты- 

лы  (тасымалдаушысы)  екі иесі  болса,  оның  популяциясы  өр  уақытта 

екі  бөлікген түрады  (3-кестені қара)  — гостальдық жөне  векторлық. 

Бүл,  мысалы,  лейшманийда,  трипоносОмада,  боррелийде,  арбови- 

рустарда, т. б. кездеседі.  Паразиттің бір жылықанды иеден екіншісіне 

берілуінің  басқа  түрлерінде  (тістеу  арқылы  берілу,  “вертикальды” 

берілудің кез келгсн түрінде)  қоздыргыш  популяциясы  тек госталь- 

ды қ бөлік арқылы  көрінеді.  Қоздырғыштың таралуы  көптеген  жол- 

дармен берілсе,  осы  екі нүсқаның байланыстыру мүмкіншілігі  қам- 

тамасыз  етіледі.

Облигатты  жөне  факультативті  паразиттердің  шекарасы  айдан 

анық:  облигатты паразиттер тек организм иесімен байланысты бола­

ды және  олардың  сыртқы  ортада  өмір  сүруі  мүмкін  емес.

Факультативті  паразиттер  таралу  процесінде  организм  иесімен 

қатар  сыртқы  ортаны да бірдей пайдаланады.  Осы  паразиттер  кате- 

гориясы  әртүрлі  болып  келеді.  Қоздыргыштардың  факультативтік 

паразитизм түрі  (олардың  саны  өте  көп)  таралу кезінде  сыртқы  ор­

таны  пайдалану  немесе  қоздырғыштың  сақталу  мүмкіншіліктеріне 

байланысты  анықталады.  Әртүрлі  жагдайда  қоздырғыш  популя­

циясы   үш  мүшеден  -   гостальды,  векторлы  жөне  организм сіз,  не 

2  гостальды және  векторлы,  не  кез келген соңғы екі мүшеден  қүра- 

луы  мүмкін.

50

Кездейсоқ  паразиттер  экологиялық  түрғыдан  қарағанда  өзгеше 

болып  келеді.  Бұл  топты  түрлі  сапроноздардың  қоздырғыпггары 

қүрайды.  Олар упгін сыргқы орта (топырақ, су, өсімдіктер жөне басқа 

да органикалық субстратгар) өдеттегі өмір сүру ортасы болып саналады. 

Кесгеде көрсетілгендей, олардың экологиялық фазалары сапрофиттік 

(негізгі) жөне паразитгік (анда-санда) түрде бөлінеді. Трансмиссивтік 

таралу  жолы  болмағандықтан,  кездейсоқ  паразиттер  популяциясы 

екі мүшедсн  (гостальды жөне  организмсіз)  қүралуы  мүмкін.

Кездейсоқ  паразиттерге төн  қасиет  ретінде  олардың дербес  тір- 

шілік етуін жөне  сыртқы ортада жинақталуын  атап айту керек.

К ездейсоқ  паразиттердің  сапроф иттік  өмір  сүруі  оларды ң 

ерекшелігі  болып  табылады,  ал  паразиттік  фазасы  кездейсоқ  жағ- 

дайда  білінеді.  Факультативтік паразиттерден  айырмаіпылығы  —ка- 

тегорияның  арасы  кең  “өтпслі  аймақпен”  бөлінсді.  Сондықтан  да 

осы екі топтың қоздырғыштары өртүрлі тсрминологиялық түсінбсуші- 

лікті туғызады.  Мысалы, лептоспирлер, ішек иерсинийлері, жалған- 

туберкулез микробтары жылықаңды иелердің арасында таралған. Осы 

түргадан келгенде олар факультативті паразиттер тобына, ал үйлесілщі 

аурулары  типті  зооноздарға  жатады.  Басқа  жағынан  қарасақ,  осы 

аурулардың  қоздыргыштары  үшін  сыртқы  орта  резервуар  ретіңде 

болуы  айдан  анық,  сондықтан  олар  топырақта  немесе  суда  өніп- 

өскендіктен  олардың  кездейсоқ  паразиттерге  үқсастығының  бар 

екенін  байқаймыз,  ал  бүлардың  көптеген  эпидемиологиялық  заң- 

дылықтары сапроноздарга сөйкес келеді.

Соңдықтан  кейбір  ғалымдар лептоспирлерді  немесе  иерсинийді 

факулътативті  паразиттер  қатарына  жатқызады,  ал  лептоспироздар 

мен  жалғантуберкулезді  зооноэды  инфекцияларға  қосады,  ал  кей- 

біреулер  олардың паразиттілігін  кездейсоқ құбылыс деп санап,  осы 

инфекцияларды  сапроноздар тобына жатқызады.

Көптеген осы сияқты жағдайларда бөлінген категориялар белгілі 

піамада шартгы болып келеді және олардың шеңберіне тек қана шеткі 

түрдері — неғүрлым өдеттегі өкілдері сенімді түрде кіре алады. М ыса­

лы,  обаның зооноздарға немесе легионеллездің сапронозға жататы- 

нына бөрі  келіседі.

Сонымен патогенді микроорганизмдердің экологиялық өзгешелік- 

тері,  олардың  өргүрлі  паразиттілік  қасиеттері  жөңе  тага  басқа  да

51

жақтары  паразитарлық  жүйегс  функциональдық  мінездеме  беруде 

сенімді  критериі  болып  саналады.

ГІаразитарлық 

жүйе  дегеніміз  паразит  популяциясы  мен  оның 

биологиялық  иесінің  (трансмиссивтік  инфекцияларда  оның  тасы- 

малдаушымен) өзара қарым-қатынасы арқасында жөне оларға тиісті 

жағдай  болғанда  бірге  күнелтетін,  өзін-өзі  реттейтін  биоценотика- 

лы қ  жүйе.  Паразитарлық  жуйенің  қүрамына  байланысты  оны  то- 

лык  жөне  жан-жақты  жіктеген  ғалым  —  В.  Н.  Беклемишев  (1970). 

Осы жікгеу бойынша паразитарлық жүйе екі мүшелік (қоздырғыш - 

тасымаддаушы) және үш мүшелік (қоздырғыш — тасымалшы — тасы- 

малдаушы)  түрден қүралады.  Біріншісінде қоздырғыштың таралуы- 

на  трансмиссивтік  берілудің  қажеті  жоқ,  екіншісінде  —  ол  қажет. 

Паразитарлық жүйенің осы екі түрі де күрделі және қарапайым (жай) 

болып кездеседі. Жай паразитарлық жүйе көбінесе антропоноздарға 

төн,  ал көпшілік зооноздар күрделі паразитарлық жүйеге төн.  Пара- 

зитизмнің  түріне  жөне  оның  басты  экологиялық  ерекшеліктеріне 

қарай  оның  функционалдық  үйымдастыруы  жабық,  жартылай  жа- 

бық және  ашық болып  келеді  (3-кестені қара).

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: