Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000

паразиттер  жартылай  жабық  жүйе  тобына  жататын  қоздырғыпггар 

тудыратын науқастарға қолданылатын қарсы шаралардың тиімділігі 

айтарлықтай  емес,  соңцықтан  жанжақты  амалдарды  пайдалануға 

душар  етеді  (көптеген зооноздар,  сапроноздар).

Ең  қолайсыз  жағдай  (қоздырғыш  үшін)  жабық  паразитарлық 

жүйеде, өсіресе, оның жай екі мүшелік түріңце байқалады.  Бүл жағ- 

дайда  қоздырғыш  тек  организм  иесіне  жөне  берілу  механизмінің 

сенімцілігіне  (акгивтілігіне)  төуелді.  Әрине,  бүл  жағдайда  мүндай 

паразиттермен күресу көп жеңілдейді  (вакцинациялау,  берілу  меха- 

низмдерін тежсуге бағытталған шаралар және т.  б.).

Қорыта  келгенде,  эпидемиялық  процесті  сипаттайтын  парази­

тизм,  онын түрлері мен паразитарлық жүйе туралы теориялық мағ- 

лүматтардың  эпидемиологтың  күнделікті  жүмыстарыңда  жұқпалы 

аурулармен күресу шараларын таңдай білудс,  жетілдіруде жөне оны 

іске  асыруда тигізстін  пайдасы  зор  екені даусыз.

Қоздырғыштардьщ биологиялық  қасиеттерінщ 

эпңдемиялық процестегі  маңызы

Эпидемиялық процесс күрделі қүбылыс болғандыктан оны жүйе- 

ленген бағытпен талдай отырьш зертгеудің маңызы зор.  Осы орайда 

эгшдемиялық процестің жүйе  қүру факторы  паразигтін адам  қоға- 

мындагы  экологиясы  болып  табылатынын  айта  кеткен  жөн.  Жүйе 

қүру факторларының қүрам  бөлшегіне  мыналар  жатады:  1)  жүқпа- 

лы  ауру қоздыргыштарының паразиттілігі;  2)  қоздыргыштың берілу 

механизму  3)  адам  қоғамының үйымдасуы.

Аталған  қүрам бөлшектерінің ішінде паразитизм феномені  басты 

орын алады, өйткені ол инфекциялық процестің мөнін жөне эпиде- 

миялық процестің ерекшелігін  көрсетеді.

Жоғарыда  көрсетілгендей,  эпидемиялық процесте  экологиялық 

түсініктің  пайымдалуына  байланысты  эпидемиологиядағы  бүрын 

басымдылық  көрсетіп  келген  антропоцентрикалық  категориялар 

өжептәуір өзгерді (В.  И. Терских,  1958; В. М. Жданов,  1964; Б. Л. Чер­

касский,  1984,  1986,1988;  В. Ю. Литвин,  1993; А. М. Фролов, А. М. За- 

рицкий,  1993,  т.  б.).  Мөселен,  көп  уақыт  бойы  антропоноз  болып 

келген коптеген инфекциялар зооноздар қатарына қосылды. Саиро-

53

ноздар  инфекцияларын  жеке  топқа  белуге  байланысты  эпидемио- 

логияның кейбір түсініктері мен категорияларын, тіпті заңдылықта- 

рын да қайта қарауға тура келеді  (мысалы, инфекция қоздырғьшіы- 

ның  көзі,  жұқпалы  ауруларды  эпидемиологиялық жікгеу принцип- 

тері,  т.б.).  Зооноз  жөне  сапроноз  инфекциясы  топтарыньщ  эпиде- 

миялық процесі басқа заңдылықтармен сипатталатыны бешілі бодды.

Осы  айтылған  және  басқа да  көзқарастарга  байланысты  эпиде- 

миялық процесгегі қоэдырғъщпардьщ маңызын, биолошялық қасиет- 

терін  басқаша багалауга тура келді.  Соның ішінде  патогеңді миқро- 

организмдердің негізгі мекендеу оргасында таралуы, өмір сүруі жөне 

т.б.  қасиеттері  туралы  үғым  біршама  толықтырылып,  жаңғьфды. 

Қоздырғыштың өмір сүру ортасы оның паразиттілігінің негізгі белгісі 

болып  есептеледі.

Эпидемиялық  процестің  дамуына  эсер  ететін  қоздыргьшгтьщ 

маңызды қасиетіне оның патогендігі жатады. Эгтидсмиялық процесгің 

маңызын  жете  түсіну  үшін  патогендік  туралы  жоғарыда  айтылған 

мағлүматтарды тағы да толықтыра түсейік.

Патогендік дегеніміз миқроорганизмдердің генетикалық белгісі, 

оның  жүқпалы  ауру тудыратын  қабілеттілігі  (Л.  А.  Зильбер,  1958, 

В.  Г.  Петровская,  1967,  Ю. В.  Езепчук,  1977 жөне т. б.)  Бүл анықга- 

маның  әлі  де  дөл  емес  екеніне  екі  дөлел  келтірейік:  бірінш і- 

ден,патогеңдіктің биологиялық иелерінщ төндік ерекш еліп; екінші- 

ден,  микроорганизмдерге  қаж ет  белгілі  табиғи  берілу  жоддары 

ескерілмеген.  Бүдан басқа патогендік қасиет микроорганизмнің енген 

иелеріне,  мөлшеріне,  сезімтал  иенің төн  немесе  төнсіз түрақтылы- 

ғына  байланысты  екені  іс  жүзінде  дөлелденді.  Мысалы,  тырысқақ 

вибрионының 01 емес тобы патогенсіз сапрофиттер больш саналған. 

Бірақ ол кейбір жағдайларда адамдар арасына ауру тудырады.  Неме­

се,  микроорганизмдердің адам денесіне  ену жолдарына,  мөлшеріне 

(дозасына)  байланысты оның патогендік деңгейі де  өзгереді.

Сонымен, жоғарыдағы айтылған жағдайларды ескере келіп, био- 

логиялық  иелерінің  төндігі  жөне  табиғи  жүғу  жолдарының  болуы 

микро- организмдердің патогендігінің міңдетгі шарты екенін атап айт- 

пақпыз. Дөл осы шарттар эгшдемиялық процеске байланысты кейбір 

түсініктерді толық корсетеді, атап айтқанда: “инфекцияның төндігің; 

“иеге бейімделген микроорганизм”; “эпидемиялық процестің төңдігі” 

және т.  б.

54

Осыған  байланысты  патогендікке  мынандай  толықтырылған 

анықтама беруге болады: патогендік дегеніміз табиғн жүгу жағдайын- 

да  микробтьщ  белгілі  неде  (адамдарда,  хайуанатга,  өсіндікте)  жук- 

палы ауру тудыра алатын түрлі генетикалық негізі бар микроорганизмнщ 

потенциаддық  қабілетгіліл  (А.  Ф.  Фролов,  А.  М.  Зарицкий,  1993). 

Осы  анықтама бойынша микроорганизмдерді  патогенді жөне  пато­

ген ез деп ажыратуға болады.

Күңделікті  төжірибеде  “шартты  патогенді  микроорганизмдер” 

деген үғым бар.  Бүл микробтьщ  “белгілі бір жағдайда”  ауру тудыра- 

тын мүмкіншілігі бар деген сөз. Бірақ, ауру тудыру үшін патогендіктің 

қандай түрі болса да “белгілі бір жағдай” керек.  Мысалы, өте жоғар- 

ғы патогендік қасиеті бар оба қоздырғышын (Versinia pest is) кеміргіш- 

тер қысқы үйқыда жатқанда, тіпті, жоғарғы дозасын жасанды түрде 

жұқтырса да олар ауырмайды.  Іш сүзегімен, дизентериямен, тырыс- 

қақпен жөне тағы  басқа да аурулармен  ауыру үшін  белгілі бір жағ- 

дай, айталық, қоздырғыштың ауру тудыратын дозасы, олардың орга- 

низмге  ену жолдары,  организмнің  қабылдағыштығы  жөне  т.  б.  бо- 

луы шарт

Осы  мөселеге  енді  басқа  қы ры нан  қарайы қ.  М ысалы,  адам 

денесінщ  терісінде,  юлегей  қабықтарында  өмір  сүретш  патогенсіз 

микроорганизмдер  кейбір  төтенше  жағдайда  (радиоактивтік  зат- 

тардың  өсерінен,  кортикостероидтармен,  антибиотикгармен  емде- 

генде, т. б.) өте ауыр науқасқа әкеліп соқтыруы ықгимал. Яғни олар 

патогенді микроорганизмдер сияқты  әрекет етеді.

Айтылган  жағдайлар>га  байланысты  патогендікті  нақты  айқын- 

дайтын факгорлар да іздестірілді, бірақ бүл өрекет те ешқаңдай нөти- 

же  бермеді.  Мысалы,  шартгы-патогеңді  Staphilacoccus aureus көпте- 

ген патогендік факторлары бар (лейкоцидин, каогулаза, экзотоксин, 

гиалуронидаза,  гемолизин,  фибриолизин,  ДНКаза,  т.  б.),  ал  адам 

үптін 

өте  патогенді болып  табылатын 

S. 

typhi тек бір  ғана факторы 

(эндотоксин)  бар.

Микробтьщ патогеңдігін анықтауга науқастың ауырлығы да өл- 

шем  бола  алмайды.  Мысалы,  шартты-патогенді  микроорганизмдер 

қатарына жататын  Clostridium  tetani  улылығы  жағынан  ең жоғарғы 

экзотоксин шығарады жөне өте ауыр ауру тудырады (сіреспе),  өлім- 

жітімге соқтыруы жағынан жоғары орын алады  (арнаулы қарсы уыт

55

пайдаланбаса,  өлім-жітімдік көрсеткіші 90-100  %  барады).  Осындай 

мысалдарды  көптеп  келтіруге  болады.

Шартгы-патогенді микроорганизмдердің ерекшелігі рстінде олар- 

дың организмдс көп уақыт бойы ауру тудырмай сақгалуын айтуға бо­

лады.  Бірақ бұл ерекшелік патогендік деңгейін анықтауға жарамсыз.

Дөлел  үшін  бірнеше  фактілерді  келтіруге  болады.  S.  typhi,  Vibrio 

cholerae  организмде  көп  уақыт  өмір  сүреді.  Көп  жылдар  бойы  бол­

тан туберкулез, мерез, безгек, гепатиттің В түрінің және т. б. да ауру- 

лардың  қоздырғыштарының сөзсіз  патогенділік қасиеттері  бар.

“Патогенді”  және  “шартгы-патогенді”  микроорганизмдер  деген 

үғымдарға  анықтама  беруде  экологиялық  жөне  филогенетикалық 

түсінікті пайдалану тиімді.  Енді осы түрғыдан жалпЫ талдап көрейік.

Осы  мөселелерге  байланысты  қазіргі  түжырымдамаларға  сүйен- 

сек,  адам  кейбір  антропоноздардың  қоздырғыштарын  адамға  үқсас 

маймылдардан  алған,  басқа  аурулар  адамның  жабайы,  көсіпшілік, 

синантроптық  жөне  үй  хайуанаттарымен  тыгыз  қарым-қатынасы- 

ның нөтижесінде  микроорганизмдердің адам организміне бейімделу 

арқасында  пайда  болтан,  келесілері  еркін  өмір  сүретін  залалсыз 

микроорганизмдердің адам организміне бейімделуінің қорьпъшдысы 

(санроноздар) болып табылады.  Микроорганизмдердің осы бейімде- 

лушілік  қасиеті  мекендеу  ортасында  комменсализмнен  (бірі-біріне 

қауіпсіз,  кей  жатдайда  пайдалы)  бастап,  облигатты  паразитизмге 

шейін дамыган.  Мүндай  филогенетикалық даму үзақ динамикалық 

жөне күрделі процестің арқасында, эволюция кезінде бірте-бірте тү- 

рақталған.  Патогендік  қасиет  —  генетиканың  заңдылықтарына  ба- 

тынтан  бейімделушіліктің  көрінісі.  Осьіның  нөтижесі  патогендік, 

шартгы-патогендік жөне  патогенсіз деген дөрежелсрмен  шектеледі.

Патогенді микроорганизмдер  үшін  иенің ауруы оның биология- 

лы қ түрін  сақтаута  қажет  қасиеті  болып табылады.  Сонымен  қатар 

олардың үзақ уақыт ие организмінде, тіпті, одан тыс жерде де белгісіз 

(“тыныш ”) жататын  (персистенция)  қабілеті де бар.  Патогенді мик- 

робтың  мүндай  жагдайы  эпидемиялық  (эпозоотиялық)  процестің 

үзілмеуін  қамтамасыз  етеді.

Шекті  патогенді  микроорганизмдер  үшін  иелерінің  науқастану- 

ының  маңызы  шамалы,  қажет  жагдай  емес,  көп  жатдайда  микроб

56

үш ін иенің ауруы “биологиялық түйыққа тірелу” ғана. Мүшеге бейім- 

делуш іліктің  салдары нан  көп  ж агдайда  оларда  нозологиялы қ 

ерекшелік болмайды.

Ауру патогенді немесе шекті патогенді микроорганизмнің өреке- 

тімен пайда болса да, оның түр бағыты мен ерекшелігі көп жагдайда 

мақроорганизмнің өзіндік төэімділігімен байқалады.

Белгигі микробтардың түрінің (немесе олардың уларының) таби- 

ғи  бсрілу  механизміңде  ауру  тудыратын  керекті  ең  аэ  мөлшерді 

патогеңці мөлшер  (доза) дейміз.

Патогенді мөлшер түсінігін дизентерия қоздырғышының таңдау- 

лы  негізгі  (алғашқы)  берілу жолдарының  талдау  теориясы  арқылы 

жеңіл  түсінуге  болады  (В.  И.  Покровский,  Ю.  М.  Солодовников, 

1979).  Мысалы,  су  көздерінен  немесе  тагамдардан  ішек  аурулары- 

ның  қоздырғыштары  табылғанымен,  осы  суды,  тағамды  пайдалан- 

ған адамдардың ауырмайтьш жагдайы болады.  Эль-Тор.тырысқагы, 

эшерипхоздар,  сальмонеллеэдер,  Зонне дизентсриясы ауруларының 

қоздырғыпггарын  тасымалдаушылар  ұжымға  жеткізсе,  осы  аурулар 

бастапқы кезде жеңіл өтеді, себебі алгашында олардьщ қоэдырғыш- 

тары тұрмыстық жағдайда ластанған қсш, түрмыстық затгар арқылы 

тарайды.  Оларда қоздырғьшггардьщ патогеңдік мөлшері жеткіліксіз 

болады.  Содан кейін эпидемиялық процестің дамуына ласганған су 

мен тагам фахторлары жагдай жасап, оңда қоздырғьшггар кенет өсіп- 

өніп көбейеді де,  олар науқастың анық жөне ауыр түрлерін тудыра- 

ды. Олардьщ таралу себепгеріне қарсы шараларды қодданғаннан кейін 

қайтадан алғашқы жеңіл, тіпті, жасырын өтетін түріне ауысуы мүмкін.

Қоздьірғьшггардың патоғендік қасиеті өтс жоғары болса,  эпиде- 

миялық процесс ерекше өтеді.  Мысалы, іш сүзегі қоздыргьшш суда 

аз мөлшерде болғанда да аурудың манифестік (айқын) түрінің пайда 

болуы  сөзсіз,  өйткені  паггогеңдік  мөлшері  аз  болғанымен,  дизенте - 

рияға қарағанда,  оның патогеңдік қасиеті басым.

Эпқдемиялық процеске эсер ететін қоздырғьшпың та ш  бір био- 

логиялық қасиеті  оны ң бактерияға қарсы  қолданылатьга препарат- 

тарга төзімділігі болып табылады.  Әрпгүрлі қоздырғыпггардьщ төзім- 

ділігі өртүрлі болады.  М әселен, іш сүзегін емдеуге көп жылдар бойы 

левомицетин  пайдаланылады,  дегенмен  де  S.  typhi  98-99  %  өлі  де 

болса осы дөріге сезімтаддығын жойған жоқ.  Соң дықтан басқа ішек

57

ауруларына қарағанда, іш сүзегімен күресуде осы жағдайды еске алған 

дүрыс.  Керісінше,  сальмонеллалардың,  шигеллалардың,  эшерихи- 

лардың көптеген дөрілерге  айқын төзімділік  қасиеті  бар.  Ішек  ин- 

фекциялары қоздырғыштарының таралуы жағдайында эволюциялық 

өзгерісгердің даму  барысында  олардың антибиотикке төзімділіктің 

пайда  болуы  жөне  вируленттілігінің  өлсіреген  түрлерінің  бағыты 

айқын бола басгады. Осыған байланысты олармен күресу, емдеу ша- 

ралары да күрделене түсті.

Сальмонеллез  ауруының  1970 жылдан  бастап  өте  тез  көбеюінің 

себеіггерін зерттегенде, оның қоэдырғыштарының бірі S.typhimurium 

түрінің  кейбір  биологиялық  қасиеттерінің өзгергендігі  анықталды. 

Оның вируленпік қасиеті өлсіреді, антибиотиктерге көптеген төзімді- 

лік (бүл қасиет микробтың R-плазмидтерінің себебінен екендігі ай- 

қьшдалды), дезинфекганттарға тұрақтылық қасиеттері пайда бодцы. 

Сонымен  қатар  өте  жас  балаларда  аурудың  клиникалық  айқын 

түрлерін туғызатын қаеиет пайда болды. Керісінше, ересек адамдар- 

да көп жағдайда бактериотасымалдаушылық қасиетінің пайда бол- 

ғаны айқындалды. Сальмонелл иггамдарының осы айтылған қасиет- 

тері бар түрлері “госпитальдық” немесе “ауруханалықң ауру”, “ауру- 

ханалық сальмонеллез” деп аталды.

Жоғарыда  айтылған  қоздырғыштардың  биологиялық  қасиет- 

терінің өзгеруі қалайда болса өлеуметтік жағдайдың әсерімен тыгыз 

байланысты екенін айта кеткен жөн. Мөселен, антибиотиктерді меди­

цин ада, ауьшшаруашылығында ретсіз көп пайдалаңды, сыртқы орта- 

ның антропогендік факторлармен ластануы (пестицидтер, дезинфек- 

тантгар және т. б.) қоздырғыштардың патогендік қасиетін төмеңце- 

туге, оның кең таралуына, аурудың этиологиялық қүрамыньщ өзге- 

руіне жөне эпидемиялық процестің ерекшелігіне эсер етеді.

Осындай эволюциялық өзгерістің нөтижесінде  кейбір жүқпалы 

аурулар қоздырғыштарының берілу механизмі үқсас болса да (мыса­

ды, ауыз арқылы) жөне үқсас әлеуметтік-экономикалық жағдай болса 

да,  эпидемиялық  процесгің  өтуі  мен  дамуы  өртүрлі  болады.  Оған 

мысал ретінде іш сүзегі мен сальмонеллез инфекцияларын алуга бо­

лады:  біріншісінде  эпидемиялық  процестің  дамуы  саябырласа, 

екіншісінде үдей түседі. Бүл, сөз жоқ, көбінесе қоздырғьшпъщ био- 

логиялық қасиетіне байланысты болып келеді.

58

Қорыта  айтқанда,  берілу  механизмі  эпидемиялық  процестің 

жалпы  барысын  анықтаса  ( “стратегиялық”  қүбылыс),  қоздырғыш- 

тың  биологиялық  қасиеті  оның  себепші  тетігін  (“тактикалық”  өз- 

гсріс)  көрсетеді.

Сонымен,  эпидемиялық процесте қоздырғыштың ролі тек оның 

берілу механизмдерінің өсерін реттеу жағьшан салыстырмалы түрде 

қарастырғанда  байқалады.  Оның  белсенділігі  өлеуметтік  жағдайға 

тығыз байланысты  екенін атап өту қажет.

Берілу  механизмдері  белсенділігінің  басгы  шарты  қоздырғыш- 

тардың  сыртқы  ортадағы  төзімділігі  болып  табылады.  Ол  -   оның 

фенотиптік біркелкі болмауын ретгейтін басты механизм. Жүғу жол- 

дары қиындаған сайын қоздыргыш популяциясының сыртқы  орта- 

да көбірек өмір сүру қабілетгілігі де өседі. Осыган байланысты оның 

өзіндік қасиеті томендейді, яғни патогеңдік дсңгсйі азаяды. Керісінше, 

жүғу жолдары  жеңіл  болса,  немесе  шиеленіспесе,  оның  патогеңдік 

деңгейі де жоғары болады, төндік қасиеті де сакталады.  Мысалы,  іш 

сүзегінің қоздырғьшіы  S.  typhi  сыртқы  ортада  аз  мөлшерде  жинақ- 

талады,  өйткені  ол  организм  иесінде  жақсы  қалыптасқандықтан 

патогендік қасиетін  сақтайды.  Басқа  энтеробакгериялармен салыс- 

тарғанда,  оның  патогендік  қасиеті  соншалықты  жеткілікті  болған- 

дықтан,  берілу  факторларыңда  (мысалы,  суда,  тағамда)  қарқынды 

түрде  көбеюі  үшін  оньщ  түрін  сақтауда  эволюциялық  қалыптасу 

қасиеті қажет емес. Қазіріі өлеуметтік жагдайда адамдардың іш сүзек 

ауруьша созылмалы бактериотасымалдаушылық бірден-бір себеп бо­

лып отыр. Осы себегггі жою мөселесі шешілсе, іш сүзек ауруын қүртуға 

мүмкіншілік туады,  өйткені  қоздырғьшпъщ бейімделушілік қасиеті 

жоқ  немесе  ол  қасиет өте  өлсіз.

Әлеуметтік жағдай,  бір жағынан,  эпидемиологиялық  “үштіктің” 

(инфекция қоздырғышының көзі,  оның берілу механизмі,  қабылда- 

гыш халық) әрқайсысына, өсіресе, берілу механизмінің белсенділігіне 

өсер  етеді,  екінші  жағынан,  эпидемиялық  процесті  тежеу  арқылы 

қоздырғыш популяциясының сүрыптаушылық артықшылығын қам- 

тамасыз  етеді.  Әлеуметгік  факторлардьщ  реттеушілік  өсері  осында 

жатыр жөне эпидемиялық процестің берілу механизмінің белее ңділігі 

мен  қоздырғыштың биологиялық қасиеті  өзгереді.  Әлеуметтік ф ак­

торлардьщ   эпидемиялық  процеске  (ашық  паразитарлық  жүйеге) 

ықпал  жасау  механизмдерін  мына схемадан көруге  болады.

59

І-

ш

і 

р

сг

тс

гі

с

х

е

м

а

. 

Ә

ле

у

м

етт

ік

 ф

ак

то

р

л

ар

ды

я

 э

п

и

л

ем

н

ал

ы

қ

 п

р

оц

ес

к

е 

ы

қ

п

ал

 ж

аса

у 

м

ех

ан

и

зм

де

р

і 

(ш

п

ы

қ

 о

ар

аз

и

та

р

л

ы

қ

 ж

үй

еде

)

Қорыта келгенде, қоздырғыпггар популяциясының биологиялық 

ерекшеліктері жөне паразитарлық жүйенің өзін-өзі реттеу механизм - 

дерінің багьггтары өлеуметтік факторлардың жанама түрлерімен анық- 

талады.  Сондықтан  эпидемиялық  процестің  қүралымында  оның 

маңызы  ерекше.

Өз бетінше дайындалуга ариалган сүршдпар

1.  “Эпидемия ” жөне  аэпидемиялық процесс ” деген түсініктердің айырма- 

шылыгы  неде? Эпидемиялық процесс туралы ілімнің қапыптасуының қысқаша 

тарихын сийаттаңыз.

2.  Микроорганизмдердің  “паразитизмі ” деген  үгымга  сипаттама  беріңіз, 

оның  түрлерін  атаңыз  жөне  оларга  жеке-жеке  анықтама  беріңіз,  оларга 

мысалдар келтіріңіз.  3-кестедегі олардың қасиеттеріне сипаттама беріңіз.

3.

 

"Паразитарлық жүйе ” деген тусінікке анықтама  беріңіз.  Оның эколо- 

гиялық  қүрамына,  функциональдық уйымдастырылуына  қарай қандай  турлері 

болатынын атаңыз жоне оларга түсініктеме беріңіз.

4.  Эпидемиялық  процесті  сипаттауда  экологиялық  көзқарастың  басты 

-- 

*ты  неде? Қоздыргыштың экологиясы  деген  үгымды  эпидемиялық  процесс

тургысынан қараганда қалай тусінесіз?

5.  Микроорганизмнің патогендігі деген угымга анык/пама беріңіз.  Осы угымга 

эпидемиялық процесс тургысынан қараганда қандай толықтыру енгізілген және 

оның  қандай  түрлері  болады,  өлшемі  қандай ?  Оларга  сипаттама  беріңіз, 

мысалдар келтіріңіз.

6.  Қоздыргыштың қандай биологиялық қасиеттерінің өзгеруі эпидемиялық 

процестің ереюиеліктеріне эсер етеді? Мысалдар келтіріңіз.

7.  1-схемада келтірілген  өлеуметтік факторлардың эпидемиялық процес- 

ке ықпалын нақтылы мысалдармен талдаңыз.

6-тарау

ЭПИДЕМ ИЯЛЫ Қ  ПРОЦЕСТЩ   ҚҮРАМЫ

Эпидемиялық процесс туралы ілімнің негізін қалаған Л.  В.  Гро- 

машевский  болып  саналады  (1941,  1949,  1965).  Ол  бірінші  болып 

эпидемиологияньщ негізгі  заңдарын жете  зертгеп,  құрастырды,  ин- 

ф екцияны ң  берілу  механизмінің  теориясын  жөне  эпидемиялы қ 

процестің  қозғаушы  күштерін  анықтады.  “Эпидемиялық  процесс” 

деген  терминді  де  бірінші  рет  енгізген  Л.  В.  Громашевский  болды,

61

“Эпидемия” деген үгымды тар магьшада “эпидемия” деп, кең мағы- 

нада  “эпидемиялық  процесс”  деп  екіге  бөлді.  Оның  өр уақьпта  өр 

жерде жекелеген жүқпалы аурулар туралы уақиғаларды ойша қиыс- 

тырып, жинақтап жөне байланыстыруы нәтижесінде “ эпидемиялық 

процесс” туралы катсгорияны ерекше бөліп қарауға мүмкіндік туды.

Әртүрлі  жүқпалы  аурулар  эпидемияларының  пайда  болу  себеп- 

терін талдау кезіңде Л.  В.  Громашевский (К. Сталлибрасс,  1936 сияқ- 

ты)  үш жағдайға көңіл аударды.  Эпидемия пайда болу упіін біріний, 

ең қажет жағдай, инфекция қоздырғышының көзі болуы қажет.  И н­

фекция  көзі  болмаса,  ешқандай  эпидемия  да,  тіпті,  жеке  ауру  да 

пайда  болуы  мүмкін  емес.

Бірақ  эпидемиялық процестің пайда болуы  үшін,  егер осы  про- 

цескс сыртқы орга қатыспаса, тек инфекция қоддырғышының көзінің 

болуы жеткіліксіз.

Осы себептен эпидемиялық процестің пайда болуы үшін міндетгі 

түрде екінш і бір қажетгі жағдай керек болады.  Ол  сыртқы ортадагы 

азды-көпті  өзіндік  факторлар  арқылы  қоздырғыиггың  эстафетамен 

(үзілмей)  берілу  мүмкіншілігінің  болуы  болып  табылады.  Бүл  про­

цесс эволюциялық дамуы кезіңде қоздырғыштың ж үққан организм- 

нен қабылдаушыға жылжу әдісі арқылы іске асады (берілу механизмі).

Эпкдемиялық процестің пайда болуы үшін үшінші міндетті шарт 

осы аурудың қоздырғышын қабыддаушы халықтың болуы қажеттигігі.

Осы  көрсегілген үш алғы шарттың  (инфекция қоздырғышының 

көзі, берілу механизмі, қабылдаушы халық) қосылған жиынтық жағ- 

дайында ғана жүқпалы аурудың,  яғни  эпидемиялық процестін пай­

да  болу  мүмкіндігі  туады.  Керісінше,  осы  көрсетілген  үш  шарттың 

тек  біреуі  ғана  болмай  қалса,  онда  жүқпалы  ауру,  яп ш   эпидемия- 

лык  процесс  пайда  болмайды.  Л.  В.  Громашевскийдің  осы  теория- 

лык түжырымдамасы эпидемиологияда толыкканды заңның негізін 

қалады.  Ол  заңның  түжырымы  былай:  “Эпидемиялық  процестің 

пайда болуы жөне үзілмеуі үшін оның міндетгі үш элементінің өзара 

өрекеті  қажет:  инфекция  қоздырғышының  көзі,  берілу  механизму 

осы  ауруды  қабылдағыш  халық.  Осы  элементгер  болмаса  немесе 

олардың өзара өрекетін үзсе,  онда эпидемиялык процесс тоқтайды”

Л. В. Громашевский эпидемиялык процестің үш қүрамдас балігін 

оның түрақты  (ішкі) тікелей қозғаушы күштері деп  атады. Олардың

62

маңызы  толық  бірдей  емес.  Бірінші  бөлік  инфекция  қоздырғыш ы- 

ның көзі — хүқпаны ң сақтаушысы болып есептелінеді, оңда қоздыр- 

ғыш  өсіп-өніп,  көбейеді,  қоздырғьпіггы  сыртқы  ортаға  шыгаратын 

да сол болып саналады.  Эпидемиялық процесте ол басты роль атқа- 

рады.  Екінші  бөліх  -   қоздырғыш  факторын  тасымалдау  (берілу 

механизмі)  — оның қоздырғъшпың таралу гтроцесінде белсенді,  ше- 

шуші  маңызы  бар.  Үшінші  бөлік  -   қабылдағыш  халық.  Оның  ролі 

елеусіз  болады.  Бұл  бөлік  белгілі  дәрежеде  сұрыптаушылық  роль 

атқарады:  организмнің қабылдаушылық қабілеті  болса,  қоздырғьпп 

жүғады  жөне  ауру  пайда  болады,  ал  ол  жоқ болса,  яғни  қабылдау- 

шылық  қабілеті  болмаса  (мысалы,  иммуңцы  организм),  ауру  пайда 

болмайды. Л.  В.  Громашевскийдің бейнелеп айтуынша,  қабылдама- 

ушылық фактор, эпидемиялық процестің барысында, тежеуші сияқ- 

ты  роль  атқарады:  қабылдамаушылық  болғанда  эпидемиялық  про- 

цестің  барысы  тоқтайды,  ал  қабылдағыш  халықтың  барлығы  өз 

бстінше  эпидемиялық  процестің  пайда  болуын  тудырмайды.  Бүл 

жагдай тоқгап түрған поеэдың тежеуде түрмағанымен, ол оның орны- 

нан қозғалуына себебші бола алмайтьшы сияқты, поездың қозғалуы 

үшін  оньщ   моторы  арқылы  басқа да  бөлшектерінің  (шатун,  дөңге- 

лек  жөне  т.  б.)  жүмыс  істеуі  керек.  Сол  сияқты  басқа  екі  белсенді 

двигателі  (инфекция  қоздырғышының  көзі,  берілу  механизмі)  іске 

қосылганда  қабылдамаушылық  эпидемиялық  процестің  барысына 

тек кедергі келтіру үшін ғана қажет.

Осы  жерде  эпидемиялық  процестің  өрбір  бөлігінің  эпидемияға 

қарсы   шараларды  қолданган  кезде  өзінше  ерекше  маңызы  бар 

екендігін айта кеткен жөн. Мысалы, қызылша, дифтерия, полиоми­

елит жөне басқа ауруларда эпидемиялық процестің үшінші бөлігіне 

эсер еткеңде (алдын ала иммундау) өте тиімді нөтижеге жетуге болады; 

кейбір вирусты гепатитгерде (А, Е түрлері), жедел ішек ауруларьшда 

(дизентерия,  іш сүзегі, сальмонеллездер), безгек жөне т.  б.  аурулар­

да эпқдемиялық процестің екінші бөлігіне (берілу механизмі), кейде 

бірінші бөлігіне (инфекция қоадырғышының көзі) эсер ету өте тиімді; 

мерезде, созда, трахомода, бруцеллезде, т. б. қоздырғыштың инфек­

ция  көзіне  қарсы  жүмыстарды  атқарудың  (бірінші  бөлік)  шешуші 

маңызы  бар.

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: