Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000

хайуанат  организмі,  ал  сапроноздарда  — абиотикалық  сыртқы  орта 

объектілері  (су,  тогтырақ,  гидробионттар)  саналады.  Зооноздардың 

эішдемиялық  процесінің  даму  механизмін  талдағаңда  негізгі  жөне 

қосымша инфекция көзі деген түсінікгер пайдаланылады.  Негізгі ин­

фекция көзі дегеніміз қоздырғышқа төн ие, қосымша инфекция көзі 

дегеніміз — тән емес ие.  Кейбір зооноздарда (оба ауруы) адам негізгі 

инфекция көзі бола алады.  Инфекция резервуары деп қоздырғыш пен 

иенщ табиғи  ортадағы  өмір сүретін  орнын  айтады.  Л.  В.  Громашевс- 

кий  өзінің берілу механизм туралы ілімін жасағанда қоздырғыштар- 

дың  басты  өмір  сүру  ортасы  туралы  нақты  көзқарас  әлі  болмаған 

және  қоздырғыштар  осы  негізгі  эволюциялық қалыптасқан  қасиеті 

бойынша үш топқа бөлінбеген.

Сондықтан  осы  ілім  негізінен  антропоноз  тобына  ынғайланып 

жасалған  жөне  осыган  байланысты  эпидемиялық  процестің  даму 

механизмінің заңдылықтары да көбінесе осы топтағы ауруларды си- 

паттауга  бейімделген.  Зооноздар  қоздырғыиггарының  берілу  меха­

низма тек қаСна  эпизоотиялық процесте  кездеседі,  өйткені қоздырғ- 

ьпптардың биологиялық түр ретінде сақталуы үшін олардың бір хай­

уанат организмінен екіншісіне берілуі қажет.  Адамдар үшін осы топ 

қоздырғыштарыньщ тек жүғу жөне  берілу механизмдері туралы  ай- 

туға  болады.  Зооноздарда  эпидемиялык  процесс  шынжыр  төрізді 

тізбектелген  жол  арқылы  емес,  “желпуіш”  төрізді  өтеді.  Сапроноз- 

дар тобының даму механизмі тек соңгыга  сәйкес  болады.

Сонымен,  эпидемиялык  процестің даму  механизмін  талдау  ба- 

рысында,  оньщ қоздырғыштың паразиттік қасиетінің негізгі занды- 

лықтарына, яғни оның басты биологиялық өмір сүру ортасына бай­

ланысты  екенін ең басты  мөселе ретінде  ескеру керек.

Мысалы, антропоноз топтарында қоздырғыштың басты өмір сүру 

ортасы  адам  организмі  болғандықтан,  өздерін  биологиялық  түр 

ретінде  сақтау  үшін  белгілі  бір  берілу  механизмі  арқылы  олар  ауру 

адамнан сау адамға тізбектеліп өте береді. Осы түрғыдан антропоноз 

қоэдырғыиггарының берілу механизмін жөне эпидемиялық процесті 

нактылап талдайық.

Берілу  механнзмі  —  эволюциялық  даму  барысында  қоэдыргыш- 

тың  иелерін  ауыстыру арқылы  биологиялық түрін  сақтауды  қамта- 

масыз  ететін  механизм,  яғни  қалыптасқан  заңдылық  негізінде  коз-

76

дырғыштың  инфекция  көзінен  қабылдаушы  ие  организміне  ену 

механизма.  Ол  үш  сатымен  (фазамен)  іске  асады:  1)  ауру  адамнан 

шығу  сатысы;  2)  сыртқа  ортаньщ  биотикалық  жөне  абиотикалық 

объектілерінде  уақытша бола тұру сатысы;  3) қабылдағыш  организ- 

мге  ену  сатысы.  Берілу  механизмінің  екінші  жөне  үшінші  сатысы 

белгілі бір  (немесе  бірнеше)  фактор  арқылы іске  асады.

Берілу факторлары -  қоздыргьшпың бір организмнен екіншісіне 

тасылуын қамтамасыз ететін сыртқы орта объектілері жөне буынаяқ- 

тылар.  Қоздыргыштың берілу механизмін бірінші сатыда іске қосуда 

қатысатын  факторларды  алғашқы  берілу  факторлары  деп  атайды. 

Қоздырғышты организмге жеткізетін факторларды соңғы факторлар 

деп  атайды.  Берілу  факторлары  міңдетін  атқаратындарға  жататын- 

дар:  ауа,  тағамдар,  су,  топырақ,  үй жабдықтары мен өндіріс  құрал- 

дары жөне буынаяқтылар.  Қоздырғышты инфекция көзінен қабыл- 

даушыға  тасуға  қатысатын  буынаяқтыларды  қоздырғыштың  тасы- 

малдаушысы деп атайды.

Берілу жолдары деп нақты эпидемиялық жағдайда қоздырғышты 

бір организмнен екіншісіне жеткізуді қамтамасыз ететін нақты сырт- 

кы орта элементтерін жөне тасымалдаушыларды  (буынаяқтыларды) 

немесе  осылардың үйлесімділігін  (факторлар жиынтығын)  айтады.

Қоздырғьпшъщ жүққан организмнен бөлініп, басқаға ену қасиеті 

дегеніміз біржола қүрып кетпеу үшін, ие өлгеннен кейін немесе жа- 

зылғаннан кейін келесі организмде өмірін жалгастыру үшін, эволю- 

циялық даму кезінде  пайда болтан  қасиеті  болып табылады.

Берілу мехаңизмінің бірінші сатысы -  қоздырғыиггың шытуы кей- 

бір физиологиялық рсакциялар арқылы (үлкен жөне кііпі дөрет, қүсу, 

демалу, сөйлеу, жөтелу, түшкіру), олардың патологиялық үдеуі арқы- 

лы (іш өту, қүсу, жөтелу, кілегей қабаттарындағы жара) жүзеге асады.

Екінші  саты  -   қоздырғыштың  сыртқы  ортада  уақытша  болуы. 

Бүл көптеген коздырғыштарға төн қасиет.  Берілу механизмінің осы 

фазасында қоэдыртыштың уақытша сақталуы ғана емес, оньщ келесі 

жаңа организмге жеткізілуі қамтамасыз етіледі.  Егер берілу факторы 

рстінде қансорғыш буынаяқтыларды алатын болсақ,  кейбір жағдай­

да алардың организміңде қодцырғыппъщ сақгалуымен қатар оның өніп- 

өсуі де  байқалады  (мысалы,  энцефалитгерде  — кене,  обада  — бүрге, 

безгекте  -   маса,  т.  б.).  Мүңдай  жағдай  көбінесе  табиғи  ошағы  бар 

ауруларға төн.

77

Үшінші саты — қоздырғьшпъщ қабылдағыш орғанизмге енуі. Бүл 

процесс  өртүрлі  факторлардың  қатысуымен,  мысапы,  қоздырғыш- 

пен ластанған ауаны жүгу, суды немесе тагамды ішу, ластанған қүрал- 

жабдықтармен  ханасу  немесе  қансорғыш  тасымалдаушылар  арқы- 

лы жүзеге  асады.

Қоздырғыштың бірінші жөне үшінші сатылары — сыртқы ортаға 

шығуы мен келесі организмгс кайта ену әдістері оның ие организмін- 

дегі  төндік орнымен  анықталады жөне дөл  осы орын  ж ұққан  орга- 

низмнен қабылдаушы организмге берілу механизмін де анықтайды. 

А нтропоноз  топтары   үш ін  бүл  эп и дем и ялы қ  процестің  даму 

механизмінің та ш  да бір басты шарты болып саналады.

Қоздырғыш тың  орны  мен  оны ң  берілу  механизмінін  нақты  

сөйкестігі  өзіндік ерекшелік деп  аталады.

Қоздырғъшггардың тек бір мүшеде ғана орналасатын түрлері (моно- 

тропты)  онш а көп емес.  Бірақ қоздырғьші  бірнеше мүшеде  (полит- 

ропты)  орналасса да,  олардың ішінде  басты,  таңцаулы орны болады 

және осы басты орын мен қоздыргыштың сыртқы ортаға шығуы да 

бір-бірімен  байланысты  болады.  Соңцықтан  жүқпалы  аурулардың 

эпидемиологиясында мүмкін болатын берілу механизмдерінің ішінен 

айрыхдпа, басым, негізгі, басты түрін ерекше бөліп айтады.  Осылар- 

дың қайсысы болса да нақгылы берілу жолымен жүэегс асады. Мүңцай 

жағдай,  өрине,  өртүрлі факгорлардың катысуымен болады.

Беріпу механнзмдерінід түрлері

Қоздырғыштың  адам  организміндегі  негізгі  орнығу  белгісіне 

қарай жөне осыған сөйкес берілу механизміне байланысты жүқпалы 

аурулар торг топқа бөлінеді.  Осы  қағвда Л.  В.  Громашевский жаса- 

ган эпидемиологиялық топгасшрудың басты шарты болып есегггеледі.

1-суретте  көрсетілгеңдей,  қоздыргыш тыныс органдарының кілегей 

қабаттары нда  орналасса,  оны ң  сы ртқы   ортаға  шығуы  деммен 

ш ыққан  ауа  қүрамындағы  аэрозолвдармен  беріледі  (1-сурет,  А),  ал 

жүгу  процесі  осы  миқроорганизмдермен  ластанған  ауамен  демал- 

ғанда болады.  Әрі қарай қоэдырғыш келесі дені сау адамның тыныс 

алу мүшелерінде тағы да өзіне төн  орын табады.  Соңдыктан тыныс 

мүшелері  аурулары  қоздырғыштарынын  берілу  механизмін  аэро-

78

зольдік  (аспирациялық,  ауа-тамшылық,  ауа-шаңдық,  аэрогендік, 

рсспираторлық) деп атайды. Аэрозольдік бсрілу механизмі негізінен 

екі  жолмсн  іскс  асады:  микроорганизмдер  сьгртқы  ортада  төзімсіз 

болғанда ауа-тамшылық жолымен (мысалы, менингококктар, қызыл- 

ша  вирусы,  т.  б.)  жөне  ауа-шаңдық  жолмен  —  төзімді  микроорга­

низмдер  сыртқы  ортада  болғанда  (мысалы,  туберкулез  микобакте- 

риясы).  Кейбір  жағдайда,  ауа  фактор  ретінде,  үлкен  роль  атқарады 

(мысалы, лабораториялық жұғу байқалса, немесе бактериологиялық 

қару қолданса).  Мүндайда,  тіпті,  осындай берілу механизм!  қалып- 

таспаған  аурулардың  қоздырғыштары  да  аэрозоль  түрінде  таралуы 

мүмкін.  Мысалы,  бруцеллез,  риккетсиоз,  түйнеме  қоздырғыштары 

осылай  жүғуы  мүмкін.

Қоздырғыпггың төндік орналасуы көбінесе ішекте болса, ол оның 

сыртқы  ортаға  өртүрлі  экскременгтермен  (ұлы дөрет,  сүйық дөрет) 

немесе  қүсықпен  шығады.  (1-сурет  Б).  Келесі  сау  организмге  ауыз 

арқылы микроорганизммен ластанған суды,  тамақты ішкенде  енеді. 

Осыдан кейін паразит тағы да ас қорыту органдарында өзіне ыңғай- 

лы  орын  табады.  Санитзрлық  жағдай  нашар  болғанда  қоздыргыш- 

тың  таралуында  шыбын  тасымалдаушы  ролін  атқарады.  Халықтың 

санитарлы қ мөдениеті жөне санитарлық түрмысы төмен болса,  қоз- 

дыргьші  түрмыстық  жол  арқылы  да  беріледі  (мысалы,  лас  ыдыс, 

орамал,  ойыншықтар,  т.  б.).  Іш ек  ауру  қоздырғыштарының  берілу 

механизмін  жалпылама  нөжісті  — ауыздық деп  атайды.

Қоздырғыштың төңдік орналасуы көбінесе қан тамыры жүйесінде 

болса,  оның  жүқтырған  адамнан  сыртқы  ортаға  шығуы  негізінен 

қансорғыш  буынаяқтылардың  (маса,  бүрге,  кене  жөне  т.  б.)  шағуы 

арқьиіы іске асады.  Келесі организмге енуі де осы  залалданған буы- 

наяқтылардың  шағуы  арқылы  болады.  (1-сурет.  В).  Сондықтан  қан 

инфекциялары  қоздырғыштарының  берілу  механизмін  трансмис- 

сивтік  деп  атайды.  Әртүрлі  жүқтырушылар  түрлері  эволюциялық 

даму барысында қоздырғышты өз организмінен шығару механизмін 

қалыптастырады.  Мысалы,  оба  микробы  бүргенің  лоқсығанында 

(қүсқанда),  риккетсия  биттің нөжіс  шығарғанында болады.

Қоздырғыштың төндік орналасуы көбінесе тері қабатында жөне 

кілегей қабатгарында болса (ас қорыту, демалу жүйелерінен басқа), 

оның басқа организмге өтуі қоздырғыш көзімен тікелей жанасу арқы-

79

1-сурет.  Антроаоноэдардяпі кощ ірпш пщ  беріцг ж а д за д ер т щ  түрикрі

(Л.  В.  Громашевский бойынша)

а) — оэроэалъдік; б)  -  нәжіс-ауыз; в) -  трансмиссиетік

; 

г)  -  жанасулык

,;

/  -  

инфекция көаі; II- жуқтыратын организм;

/  -  

крздыргыштың бвліну сатысы; 

2

  —  

аралык сатысы;

3 -  коздыргыиітьің ему сатысы.

лы іске асады (жыныс аурулары, тері аурулары).  Сондықтан сыртқы 

қабат  аурулары  қоздырғыштарының  берілу  механизмін 

жанасулық 

деп  атайды,  (1-сурет.  Г).  Осы  инфекциялар  қоздырғьшггарының 

берілуі  залалданган  сыртқы  ортаның  абиотикалық  объектілерімен 

жанасқанда да болуы мүмкін (мысалы, түйнсмедс топырақ арқылы,

80

микоздарда  тұрмыстық  заттар,  киім-кеш ек  арқылы).  Қоздырғыш- 

тың  ханасулы қ жолмен  берілуі тікслей  жөне  тікелей  емес  жанасуы 

арқылы  іске  асады.

Эпидемиялық  процесс  туралы  ілімнің  даму  барысында  берілу 

механизмінің  кейбір  жақтары  толықтырыльш  анықталды.  Соның 

ішінде берілу механизмінің негізгі төрт түрінен баска,  бесінші  “вер- 

тикальдық” түрі анықталды. Ол анадан іпггегі нөрестеге, ягни үрпақ- 

тан үрпаққа (цитомегалия вирусы, токсоплазмоз, герпес вирустары, 

қызамық, АИВ-инфекция,  т.  б.)  берілу жолын сипаттайды.

Жоғарыда келтірілген берілу механизмдерінен басқа ерекше “жа- 

санды”  (қолдан істелген)  жүғу жоддарын да естен  шығармау  керек. 

Оған  мысал  ретіңце  биопрепаратгар  жасау  кезінде  технологиялық 

төртіп сақталмағандағы, техника қауіпсіздігі ережелері бүзылғандағы 

немесе апат болғандағы жүғу жағдайларьш келтіруге болады. Брекше 

жүғу жолдары кейбір медициналық тексерулерді жүргізгенде  (эндо­

скопия),  парентеральдық процедура  (егу,  қан  құю,  операция,  т.  б.) 

жасағанда да іске  асады.

Жүқпалы аурулардыц табиги ошағы туралы ілім

Кейбір аурулардың қоздырғьшггарыньщ бір эпидемия мен келесі 

эпидемия арасында адамның қатынасынсыз, өртүрлі кемірііштердің, 

буынаяқтылардың  организмінде  сақталатыны  туралы  мағлүматтар 

бірге-бірте жинала бастады  (мысалы,  кене  энцефалиті,  кене спиро- 

хетоздары, т. б.). Бұл жағдайды алдымен Д. К. Заболотный, кейіннен 

£.  Н.  Павловский байқады.  Е.  Н. Павловский (1939) басында транс- 

миссивтік жолмен берілетін аурулар тобының, кейіннен жабайы таби- 

ғатта кездесетін жөне сол жерде тұрақты сақталатын көптеген ауру- 

лардың пайда болу механизмдерін жете тексеруі нөтижесінде  өзінің 

табиғи-ош ақтық  теориясын  дүниеге  өкедді.  Бүл  теорияның  мөні 

мынандай:  қоздырғыштар  жабайы  хайуанаттардың  популяциясын- 

да,  адамнын  қатынасынсыз,  шексіз  өмір  сүріп  таралуының  арқа- 

сында кейбір жүқпалы аурулардың табиғи ошағын қүрады.  Егер осы 

ош аққа адам келсе, белгілі бір жағдайда, ол қоздырғыпггы жүқтыра- 

ды.  М үндай ош ақтың шекарасы хайуанаттардьщ және  қоздырғыш- 

тар тасымалдаушы жөндіктердің өмір сүретін ареальша сөйкес болады.

81

Ошақтың  белсенділігі  оның  қүрамына  кіретің  құрамдас  бөліктері- 

нің  —  қоздьфғыштың  вирулентгілігі,  тасымаддаушының  белсенді- 

лігі,  қабыдцағыш организмнің иммундық жағдайы және осы табиғи 

ортаның басқа қүрамдас бөліктерінің өмір сүруіне ыңғайлығына бай- 

ланысты.  Осылардың  жиъштығын табиғи  ошақтың  валенттілігі деп 

атайды.

Табиғи ошақ болу үшін, жоғарыда көрсстілгендей, үш шарт қажет: 

қоздыргыш-паразит, қабыдцағыш-хайуанат популяциясы жөне қоздыр- 

ғышты  тасымалдаушылар  (кенс,  бүрге,  өртүрлі  масалар  жөне  т.  б. 

буынаяқтылар). Осы фактордың бір-бірімен қарым-қатынасын “па- 

разитарлық жүйе” деп атайды.  Оны Е.  Н.  Павловский табиғи ош ақ- 

тың  “үштігі” дсп  атады.

Осы “үштікке” кірстін тірі үш биологиялық компонснтгер өзінен 

өзі реттелетін  биологиялық жүйе,  яғни биоценоз деп  аталады.

Табиғи  “үштік”  биоценозы  үзақ уақыт  сақталуы  үшін  тагы  бір 

ш арт  қажет.  Ол  бір  қалы пты   жағдайда  сақталатын  (ауа  райы, 

өсімдіктер  популяциясы,  т.  б.)  табиғи  орта,  яғни  белгілі  бір  геогра- 

фиялық ландшафт учаскесі. Мүндай органы биотоп деп атайды. Осы- 

ған орай ландшафты эпидемиология деген үғым пайда болды. Эрине, 

ол түсініх табиғи-ошақтағы жүқпалы аурулардың ерекшелікгерімен 

сипатгалады.  Солардың ішінде ең алдымен осы биоценозға қатысты 

тірі биологиялық қүрамдас бөлік тіршілік етуі үшін оларға ынгайлы 

арнаулы аумақ учаскесі кджет. Сондықтан да табиги-ош ақтық ауру- 

лар  “таңбалы”  түрде тарайды.  Олардьщ бүл  ерекшслігін  білу осын- 

дай  ошақты зерггеуде  үлкен  көмегін тигізеді.

Биоценозбен  (қоздырғыш,  қабылдағыш  организм,  тасымалдау- 

шы) биотоптық (белгілі аумақ учаскесі) байланысын биогеоценоз деп 

атайды.  Биогеоценоз өз бетімен реттеліп жататын, тірі организчдер- 

ден  (“үштік”) қүралатын жөне осы ортада бір-бірімсн  қарым-қаты- 

нас жасап,  өмір сүретін  аумақтың табиғи ортасы.

Табиги  ош ақ тек  үздіксіз  эпизоотиялық  процесс  болғанда  гана 

жөне  осындай  жағдай  болу  үш ін  қабылдагыш  хайуанат  популя­

циясы  мен  тасымаддаушы  белгілі  бір  мөлшерде  осы  биотопта  өмір 

сүргеңде  іске  асады.

Адам табиғи ошақтық аурулармен тек осы ош аққа келгенде ғана 

ауырады.  Адам  организмі табиғи  ош ақ қоздыргьшггары  үшін  “био-

82

логиялық түйы қ”  болып саналады.  Табиғи ошақ ауруларының тағы 

бір эпидемиялық ерекшелігі болып, олардың айқын маусымдылыгы 

саналады.  Бүл  көп  жағдайда  хайуанат  пен  тасымалдаушының  био- 

логиялық өмір сүру циклдарына байланысты  болады.

Табиғи ош ақтың шекарасында инфекция белсенділігі уақыт ара- 

лыгында  жылықанды  хайуанаттардың  жөне  тасымалдаушылардың 

табиғи  белсенділігімен  байқалса,  адамның  сырқаттаттанушылыгы 

әлеуметтік жағдаймен анықталады.

Кейініректе  Е.  Н.  Павловский  жүқпалы  аурулардьщ  антропур- 

гиялық ошағы  (адам жасаған) деген  ұғым ендірді.  Ол адамның таби- 

ғатты  меңгеру  қимылдарының өсерінен  пайда болтан  ошақ.  Мыса- 

лы,  легггоспироз  ошағы  дегеніміз  ауыл  шаруашылық  маддарының 

ішінде  пайда  болуы,  керісінше  бруцеллездің  жабайы  хайуанаттар 

арасында болу мүмкіншілігі.

Сонымен,  жүқпалы  аурулардың  табиғи  ошағын  биоценоз  деп 

атайды.  Оның  қарым-қатынас  жасаушы  құрамдас  бөлігі  -   адамға 

байланыссыз  тірі  организмдердід  эволюциялық дамуы  арқылы  та- 

биғи  ортада  болып  жатқан  қүбылыс.  Оның  реттелу  заңдылықгары 

эпизоотиялық  процестің  қарқынына байланысты болады,  ал  адам- 

ның ауруы кездейсоқ жағдай. Дегенмен, өлеуметгік жағдай сырқат- 

танушылыктың барысына жанама түрде эсер етеді, ягни  эпидемия- 

лы к процесс  эпизоотиялық процеске бағыныпггы.

Сэйкестік теориясы

Бүл  теорияны  қоздырғьпптардың  берілу жолдарының  қалыпта- 

сып,  басгы  (бірінші)  этиологиясымен  сөйкес  келуі  жөке  олардың 

өртүрлі түрлерінің бір қальппы  еместігіне қарай талдау деп атайды. 

Оны дизентерия ауруының эпидемиялық процесінің дамуын талдау 

үшін  В.  И.  Покровский,  Ю.  П.  Солодовников  (1978)  пайдаланған.

Осы  теория  бойьшша  дизентерия  қоздырғыштарының  барлық 

түрлерінің  өртүрлі  жолдармен таралу қабілеті  көрсетіледі.  Қоздыр- 

ғыштың  өрқайсысының  басты  (бірінші)  таралу  жолы  арқылы  ши- 

геллалардың дөл осы түрінің (серотипінің) табиғатга сақталуы жөне 

таралуы  қамтамасыз  етіледі.  Сонымен  қахар  азды-көпті  дөрежеде 

оның  берілуіне  көмектесетін  қосымша  (екінші)  жолдарының  бола-

83

тындығы айтылады.  Мысалы, дизентерияның Григорьева-Ш ига түрі 

үшін  басты  таралу  мүмкшшілігі  турмыстық  жолмен,  Ф лекснер-2а 

жөне  Ньюкасл  түрінде  —  су,  Зонне  түрінде  —  тагам,  (өсіресе  сүт 

тағамдары)  арқьілы  іске  асады.  Осыған  байланысты  алдын  алу  ш а- 

ралары мен эпидемияға қарсы іс-өрекеттер дизентерия қоздырғыш- 

тарының өр түрінің басты берілу жолына тікелей байланысты төндік 

амалдармен  іске  асырылуы  қажет.  Әрине,  бүл теория тек  қана  ши- 

гелла топтарының эпидемиологиялық ерекшеліктерін талдауға ғана 

емес,  басқа  да  ішек  ауруларьш  зерттеуде  тиімді  екенін  атап  өтуге 

болады.

Паразитарлық жүйеыіц  өз бетішпе  реттелу теориясы

Бүл  теорияны  алғаш  рет  В.  Д.  Беляков  жене  оның  өріптестері 

1983  жылы  жариялады.  Ол  кейбір  антропоноз  инфекцияларының 

эпидемиялық процесінің ішкі реттелу  механизмдерін  зерттеу бары- 

сында  жасалды.  Осы  теорияның  маңызы  эпидемиялық  процестің 

биологиялық бөлшегінің (паразитарлық жүйенің)  өз бетінше ретте­

лу механизмдерінің қаралуы  болып табылады.

Бүл теория бойынша паразитарлық жүйенің өз бетінше  реттелуі 

мынандай төрт механизмдермен  іске  асады:

1) бір-біріне  қатысу  белгілері  жагынан  паразит  пен  ие  популя- 

цияларыньщ  генотиптік жөне  фенотиптік біркелкі  еместігі;

2) бір-бірімен  өрекеттестігі  нөтижесінде  популяциялардың  био- 

логиялық қасиеттерінің өзара байланысты  өзгерушілігі;

3)  эпидемиялық  процестің дамуының  біркелкі  еместігін,  пара­

зит популяция фазасына өз бетінше  өзгеруін  анықтау;

4) эпидем иялы қ  процестің  ф азалы қ  өзгеруіне  табиги  ж ене 

әлеумсттік жағдайдың ретгеушілік  өсері.

Паразит пен ие популяцияларыныц біркелкі еместігі  (гетерогендігі) 

-барлық тірі организмдердің универсальдық қасиеті.  Осы  қасиеттің 

арқасында эволюциялық даму жүзеге  асады.

Қоздырғыштардың  өзгерушілік  қасиетін  оның  бір  популяция- 

ның ішіне кіретін түрлерін (клондар, штамдар) бір-бірімен салысты- 

ру арқылы зерттейді.  Олардың фенотиптік өзгешелігі генотиптік қа- 

сиет  аркылы  түракталады.  Мысалы,  микроорганизмнің  патогендігі

84

оның  вируленттілік дөрежесімен  анықталады,  дани  қоздырғьшітың 

улылыгы (virulentus — улы) сырқаттылықгьщ қаншалықты ауыр екенін 

білдіреді.

Қабылдағыш ие жайына келсек,  оның фенотиптік жөне генотип- 

тік ерекшеліктері табиғи қарсыласу қабілетімен жөне иммунитетпен 

сипатталады.

Қарсыласушылық  (лат.  resistere  —  қарсыласушылық)  —  бүрын 

қоздырғыш пен  кездеспеген  жеке  организмнің  қабылдаушылық 

дөрежесі.  Ол мұрагерлік жагынан негізделген жөне генотиптік ерек- 

шелік  қасиет.  Мысалы,  ит,  қус  обасын  тудыратын  қоздырғыиггар 

адам  үшін  қауіпсіз.  Бүл  қасиет  осы  ие  популяциясының  генофон- 

дысында түрақталған.

Адамның жүқпалы аурулар қоздырғыпггарына қарсыласушылық 

қасиеті оның өсіп, даму барысында (жасыньгң өзгеруіне) және сырт- 

қы  ортаның  өсеріне  байланысты  болады.  Сондықтан  адамның  ин- 

фекцияға  қабылдаушылық  қасиеті  жагынан  іріктелуі  генотиптік  қа- 

сиетпен ғана емес, фенотишік қасиетпен де анықталады. Организмнің 

генотиптік  қабылдамаушылық  қасиеті  қоздыргыштарга  қарсы  им- 

мунитеттің болу жөне болмау қабілетіне байланысты.  Бүл қасиетгің 

деңгейі  мен күштілігі де өр адамда өртүрлі болады.

Паразит пен иеніц өзара әрекеттілігінщ арқасында өзгерупшгігі па- 

раз итарлык жүйенің  өз  бетінше  реттелуінің негізі  болып  саналады. 

Осы  өрекеттестіктің  барысында  паразитарлық  жүйенің  өрбір  ком­

понент! (иеде, паразитге) өзін сақтау үшін болтан жагдайға бейімделу 

қасиеттерін дамытады.  Мысалы, қоздырғыштың кейбір микропопу- 

ляциясы инфекциялық процестід барысында ауырган адамдагы ин- 

фекциялық процестен кейінгі иммунитетті тудырады, ауру бірге-бірте 

жазылады.  Осы  иммунитеттің  көмегімен  вирулентті  қоздырғьшггар 

организмнен кетеді, оның вирулентгік деңгейі азаяды, сонымен бірге 

бірте-бірте вируленттігі аз популяциялар жинақталады, Қоздырғыш- 

тың былай өзгеруі (вирулентгігінің азаюы), макроорганизм иммуни- 

тетінің өсерінен,  оның біржола қүрып  кетпеуі  үшін жасаған өзгеріс 

өрекеті болып табылады.  Сонымен иммунды организмде осы  ортаға 

бейімделген  гомогенді,  аз  вирулентті  қоздырғыиггардьщ  микропо- 

пулдащясы  пайда  болады.  Осы  популяциялар  тасымалдаушы  орга­

низмде белгілі бір жағдайға дейін өмір сүре береді.  Бірте-бірте оның

85

вируленттілігі өсіп, тағы да манифесті ауру тудырады. Осылай пара- 

зитарлық  жүйснің  қүрамдас  бөліктері  бір-біріне  өсср  сту  арқылы 

фазалық өзгеріске ұшырайды хөн е осылай эпидсмиялық процесс өз 

бетімен  іштей ретгеледі.

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: