8 - с х е м  а.  Эпвдр— олопмлық әлеуметгік-эколопииық жүйеящ ауяикшқ б ш

8 - с х е м  а.  Эпвдр— олопмлық әлеуметгік-эколопииық жүйеящ ауяикшқ б ш , 

і

Эпидемиялық процестің өлэкожүйе дсңгейі қоғамның аумақтық 

болып бөлуіне байланысты хергілікті,  аймакдық және өлемдік дең- 

гсйлерден құрылады. Осы айтылған өрбір деңгейге экохүйе деңгсйі 

кіреді (8-схема).

Эпидемиялык процестің реттелу механизмдері

Биологиялық хүйслерді басқару теориясында екі түрлі реттеуші 

механизм  болады:  1)  сыртқы  (белсенді),  басқарьшатын  объектіден 

қагыс  механизм;  2)  ішкі  (ырықсыз),  реттеу  өсері  басқарылатын 

жүйенің ішінде болатын  механизм.

Паразитарлық жүйеде сыртқы ретгеуші механизмі ретіңде берілу 

механизмі,  iund реттеуші  — паразит  популяциясы  мен  оның биоло- 

гиялық иесінін өзара өрекеттестігі саналады. Осы екі реттеуші пара- 

зитарлық  хүй ен ің   инфекциялық-иммунологиялық  өзара  қарым- 

қатьшасын өз бетінше ретгелуші біртүтас биологиялық механизмінің 

бөліктері болып саналады.

Эпидемиялық процесгің өртүрлі деңгейлерінің реттелу механизм- 

дерін жеке таддайық.

Субклеткалык (молекулярных) деңгейде өз бетінше реттелу микро- 

организңдердің  гено-  жөне  фенотиптік  өзгерушілік  процесгерімен 

іске асады. Ол макрорганизмдегі иммуногенетикалық процестермен

99

бақыланады.  Осының нөтижесінде  паразитгің генетикалық аппара- 

тының  қызметі  қайта  қүрылады.  Осымен  бірге,  паразиттің  мүндай 

қайта  қүрылуы  мақроорганизмнің  молекулярлық-генстикалық  ке- 

дергілерін жеңуге өсер етеді.  Макроорганизмдегі осындай өзгерістер 

паразиттің генетикалық аппаратының қайта қүрылуына кері өсерін 

тигізеді,  яғни  паразит  сүрыпталып  өнуі  барысында  оның  өзгерген 

жаңа фенотипі пайда болады.  Мысалы,  грипп вирусы инфекциялық 

процестің  даму  барысында  іріктелудің  өсерінен  өзінің  антигендік 

қасиетін өзгертеді және осы өзгерістің арқасында макроорганизмнің 

бүрын  шыгарған  антигендері мен  макрофагтардың қорғау өсері  на- 

шарлап, іске аспай қалады (шіардыңдәл осы фенотипке тигггік қасиеті 

болмағандықтан).  Бірақ,  дөл  осы  мезгілде  макроорганизмде  жаңа 

антигендік  қасиеті  бар,  фенотипке  қарсы  түра  алатын  антигендер 

пайда бола бастайды.  Осылайша эпидемиялық процестің өз бетінше 

ітігкі реттелу механизмі болып жатады. Бүл өзара байланысты іріктелу 

мен сүрыпталу паразитарлық жүйенің субклеткалық деңгейіндегі өз 

бетінше реттелуін  көрсетеді.

Клеткальіқ деңгейде  паразит пен макроорганизм өз клеткасының 

қүрылымын,  функциясын сақтауға деген өрекеттестігінің барысын­

да  ие  өзінің клсткасының қүрылымы мен  қызметін  сақтауға тыры- 

сады,  ал  паразит макроорганизмнің иммундық факторларын басуға 

үмтылады. Осының арқасында өз бетінше реттелудің жаңа механизмі 

пайда болады. Басқарылатын объект ретінде паразит болады. Ол өзінің 

патогендік қасиетін пайдаланып, макроорганизмнің клеткалық, гумо- 

ральдық және басқа қоргану түрлерін басып тастайды. Осының сал- 

дарынан ол макроорганизмнің клеткасында өзіне  ьщғайлы,  “эколо- 

гиялық үңгір” тауып алады.  Паразиттің бүл қасиетін мүшелік троп- 

ты қ  деп  атайды.  Әрине,  бүл  қасиет  феногенетюсалық  даму  бары­

сында түрақты  түрде  қалыптасады.  Мысалы,  өртүрлі  гепатит  ауру- 

лары  вирустарының  бөрі  тек  қана  бауыр  клеткаларыңда  өсіп-өніп, 

оны жарақаттайды,  грипп вирустары үшін тропты мүше ретінде ты- 

ныс  алу клеткалары саналады  жөне т.  б.

Тіндік-мүшелік деңгейде биологиялық тепе-тендік жағымсыз кері 

байланыс принципімен іске асады.  Ол көптеген рефлекстер арқылы 

мүшелердің қызметінің белгілі бір параметрден ауытқуын көрсетеді. 

Паразиттің өрекетінен мүше  мен тіннің қорғану қызметі жойылады

100

жөне  осының  салдарьшан  аурудың  айқын  клиникалық  синдромы 

көрінеді.  Ақырында  организмнін тіні,  бөлшектснуінің  нөтижесінде 

гаразиттің тіршілік ететін жері шекгеледі жөне осыған байланысгы па- 

тологиялық процесс белгілі шеңберден аспай, тоқтайды.  Ол паразит 

микропопуляциясының жергілікгі мүшетроптылығы арқылы біпінеді.

Организицік  деңгейде  жүқпалы  ауру  макроорганизмнің  реттелу 

жүйелерінің (гемеостаздың, эндокриндік, иммуңдық, вегетативті нерв 

жөне  де  басқа  жүйелердің)  бүзылуы  болып  табылады.  Макроорга- 

низмнің  алғашқы  жауабы  төнсіз  патологиялық  процестердің  (дене 

қызуы,  қабыну  т.  б.)  дамуы  жөне  қоэдырғышты  макрофагтардың 

үстап  алуы  бойынша білінеді.  Ерекше  күресті  қарсыдене,  интерфе­

рон, комплемент,  өте сезімталдықтың тез және баяу ерекше түрлері 

жөне т.  б.  себептер қамтамасыз етеді.  Паразит пен иенің өрекеттес- 

тігінің арқасында осы деңгейде инфекциялық процестің манифесгік 

көрінуі пайда болады жөне қоздырғъшпъщ берілу механизмі белсеңді 

бола түседі.

Паразитарлық жүйенің сыртқы ретгеушісі болып берілу механизмі 

саналады.  Ол өр топтағы инфекцияларда өзінше өтеді.  Бүл көбінесе 

антропоноздарға  төн  қасиет.  Зооноздар  мен  сапроноздарда  өзгеше 

берілу механизмі жоқ, сондықтан эпидемиялық процесс паразит пен 

иенің өрекетгестігінің басқа кезеңінде тоқгап қалады (мысалы,  бру­

целлез,  туляремия).  Егер  кейбір  зооноздарда  (мысалы,  дене  қызба- 

сы, обаның өкпе түрі) берілу механизмі болса,  олардың таралуы ан- 

тропоноздарға  үқсас  болады.  Бүл  жерде  инфекциялық-иммуноло- 

гиялық өзара қарым-қатынас реттеуші болып саналады.

Йерілу  механизмі  туралы  мағлүматтарға  жөне  оның  ішкі  жөне 

сыртқы  реттелу  жағдайларына  алдыңгы  тарауларда  толық  тоқтал- 

ганбыз.  Оған қосатынымыз: Л.  В.  Громашевский айтқаңдай,  берілу 

механизмі қоздыргьшпъщ биологиялық қасиетгерін сипаттайды жөне 

ол  эволюциялық даму  барысында  қалыптасады деген  пікір.  М ыса­

лы, грипптін, менингококк инфекциясының, қызылшаның, т. б. тек 

қана аэрозольдік механизммен берілуін алайық. Осы қоздыргыпггар 

үш ін өзінің түракгылығын сактауга ешқандай  биологиялық жағдай 

керек  емес,  өйткені  олар  үшін  өте  тез  берілу  жолы  қалыптасқан. 

Сондықтан  осы  қоздырғыштар  сыртқы  ортада  төзімсіз  облигатгы 

паразиттерге жатады.

101

Трансмиссивті  механизммен  берілетін  қоздьфғьпіггар тірі  тасы- 

м алдауш ы ларды ң  араласуы м ен  х ү з с г е   асады   ж өне  оларды ң 

организмінде  қоздырғыпггың кейбір биологиялық циклы өтеді (без- 

гск плазмодиясы, филярий, лейшманий) немесе қайта-қайта көбейеді 

(кснс  энцефалитінің  вирусы,  қырым  геморрагиялық  қызбасының 

вирусы,  т.  б.).

Іш ек  инфекциясы  мен  сыртқы  қабат  инфекцияларыньщ  көп- 

шілігінің  ие  организміндегі  паразитгілік  фазасы  сыртқы  ортадағы 

сапрофиттік фазамен ауысып отырады.  Сонымен уақыт үзілісі және 

осы  фазалар  арасындағы  кеңістік  бүл  инфекциялар  қоздырғыигга- 

рының  факультативтік  паразиттілігін  қамтамасыз  етеді.  Факульта- 

тивтік  паразиттілік  олардың  сыртқы  ортадағы  төзімділігін  қалып- 

тастырады.  Осы топтағы қоздырғыпггардың жоғарыда айтылған  қа- 

сиетгері олардың бсрілу механизмінің белсенділігінің жсткіліксіздігін 

толықтыру үшін қажет жөне осы қасиеттер сыртқы ортаны реттеуші 

факторга  айландырады.

Сонымен,  эпидсмиялық  процестің  экожүйе  деңгейінде  биоло- 

гиялық реттелу механизмдері қоздырғыштың берілу жолдарына бай- 

ланысты  өртүрлі  болады.

Осы  деңгейде  табиғи  жағдайлардың  реттеушілік  өрскеті  берілу 

механизмімен  анықталады.  Трансмиссивті  инфекциялардан  басқа 

топтардың барлығында  (көпшілігінде)  табиғи  жағдайлар табиғи  сү- 

рыптау  қызметін  атқарады.  Трансмиссивті  инфекцияларда  табиғи 

жағдайлардың өсері тасымалдаушымен тығыз байланысты,  сондық- 

тан  реттелу механизмі тасымалдаушымен де  байланысты  болады.

Эпидемиялық процестің экожүйе деңгейіндегі реттелу механизм- 

дерін білу осы механизмдердің белсенді жолдарын, өдісін және төсілін 

анықтауга қажет.  Бүл сырқаттанушылықтың дәрежесіне, тіпті, оның 

біржола тоқтауына  мақсатты түрде  эсер  ету  үшін  қажет.

Әлеуметтік-экожүйелік (әлэкожүйелік) деңгейінде реттелу механизм! 

әлеуметтік  факторларға  байланысты  болады.  Сондықтан  адамзат 

қоғамында өтетін  эпидемиологиялық маңызды биологиялық қүбы- 

лыс  (эпидемиялық  процесс)  өлеуметтік  заңдылықтармен  реттеледі. 

Мүнда  биологиялық зандылықтар  өлеуметтік  зандылықтарға бағы- 

ныпггы  жағдайда  болады.  Сонымен  қатар  өртүрлі  өлеуметтік  көрі-

102

ністер биологиялық жүйемен байланысты болып, бір-біріне реттеуші- 

лік  өсерін  тигізеді.  Дегенмен,  эпидемиялық  процестің  өлеуметтік 

рсттеуші  механизмінің басты,  шешуші маңызы болады.  Осы туралы 

Л.  В.  Громашевский  (1965)  былай  дейді:  “Әлеуметтік  фактор,  бір 

жағъшан жүқпалы аурулардың таралуының себебі болса,  екінші жа- 

ғынан,  олармен  ойдағыдай  күресуде және оларды жоюда бірден бір 

күресу қүралы болып саналады”.

Эпидемиялық  процестің  осы  деңгейінде  әлеуметтік  жағдайдың 

өсерінен басгы берілу факгорларының өзгеруі мүмкін (мысалы, қазіргі 

шигеллездердің өзгеруі) немесе жаңа қолдан жасалган берілу жолда- 

рынъщ пайда  болуы  (мысалы,  АИВ-инфекциясының,  гепатитгің  В, 

С түрлерінің қанмен ласганған шприц арқылы жұғуы), немесе кейбір 

табиғи  берілу  жоддарының  үдей  түсуі  (АИВ-инфекциясының  жы- 

ныстық жолмен көп тарауы)  мүмкін.

Осы деңгейде  өр  инфекция топтарының берілу механизма  өлеу- 

меттік  мацызды  факторлармен  анықталады  жөне  осыған  орай,  ин- 

фекциялық  процеске  өсер  ету де  берілу  механизмімен  байланысты 

болады.  Мысалы, респираторлық инфекцияларда халықтар арасын- 

дағы  миграциялық  процестер  әлеуметтік  маңызды  фактор  болып 

саналады.  Осы жағдайда адамдар арасында қоздырғыштың штамда- 

рымен  ауысуы,  халықтьщ  иммундық  қабатының  өзгеруі,  олардың 

біркелкі  болмауы  байқалады.  Аурудың  алдын  алу  шарасы  ретінде 

халықгың иммундық қабат деңгейін көтеру үпгін егу жүмысын жүргізу 

ец  тиімдісі  болып  саналады.  Іш ек  инфекцияларында  ең  маңызды 

өлеуметтік факторлар болып су, тагам, түрғын орын және т.  б. сана­

лады.  Бүл жерде берілу механизмін тоқтату шараларын жақсы атқа- 

руға күш салу керек. Дөл осы өдіс трансмиссивті инфекцияларда да 

тиімді болмақ.

Сонымен,  эпидемиялық процесгің реттеуші  механизмдерін  ашу 

оның қүрылым элементтері мен қосалқы жүйелеріне мақсатты түрде 

эсер етуге мүмкіншілік тудырады. Мүндай ықпал ету қоғамның әлеу- 

метгік  саясатымен  анықталады.  Олардың  тиімділігі  эпидемиолог 

мамандардын эпқдемиялық процестің даму жөне реттелу механизм- 

дерін жетік  меңгеруіне байланысты болмақ.

103

Бутін жүйе ретінде эпцдемнялық 

процесгіц фуикцнояальдық қүрамы

Мүнда  эпидсмиялық  процесс  бүтін жүйе  ретінде де  (молекула- 

лыктан  өлэкожүйе  дсңгсйіне дейін),  оның  қүрамына  кіретін жеке- 

жеке деңгей ретіңде де оның өзара  өрекетгестігі сипатгалады.

Жүйелік  өдіс  принципі  негізінде  тек  бүтін  жүйенің  мөнін  кор­

сете ді.  Біртүтас түрғыдан  қарау бүтін жүйенің жеке  элементтерінің 

байланысын сипаттауға көмектеседі. Тек осы жағдайда ғана бір жүйе- 

нщ  өзгеруі келесісінщ  өзгеруше өсер ететші жөне  бүтін жүйенщ  де 

өзгеретіні байқалады.

Бүтін жүйе жеке-жеке элементтерден қүралатындықтан, оны екі 

қайшылықта болатын элементтердің бірлесгігі деп қарау қажет (бүтін 

жөне көп қүрамды). Эпидемиялық процесс диалектикалық бірлестік- 

тің  қарама-қайшылығымен  сипатгалады:  ол  көп  қүрамды,  өйткені 

өртүрлі  жүйеден  қүралады,  сонымен  қатар  ол  бүтін,  өйткені  бүтін 

күйінде  өрекет етеді.

Осыған  байланысты  эпидемиялық  процестегі  өр  деңгей  өзінен 

алдыңғы децгейге бағыныпггы қүрам болып кіреді жөне өзіне дейінгі 

деңгейлердің керекті бөлігі болады.  Бүл жүйелердің арасыңда езара 

тығыз байланыс бар. Міне^осы қүбылыстар эпңдемиялық процестің 

бүтіндіһн жөне  интегральді жүйе  екенін дөлелдейді.  Сондықтан  Б. 

Л.  Черкасский  (1984)  үсынған  алеуметтік-экологиялық  концепция 

эпидемиялық процесгің өртүрлі деңгейлерінде де, түтас жүйе түрінде 

де  болып  жатқан  қүбылыстардың  өзара  байланыстылығын  және 

төуелдалігін ескереді.

Осы  айтылған түйінді жайларға байланысты  эпидемиялық про- 

цестің әрбір деңгейі диалектикалық спираль ретінде графикпен көрсе- 

тілген (2-сурет).  Спиральдің ішке қарай қозғалу (оны ң “қысылуы”) 

феномені  оның  әр  деңгейіндегі  болған  қүбылыстың  өзара  байла- 

ныстылығын жөне өзара төуелсіздігін көрсетеді, ал спиралъдің сырг- 

қы   қозғалуы  (оны ң  “созылуы”)  эпидемиялы қ  процестің  өрбір 

деңгейіндеп  қүбылыстың  біршен  кейш  еюншісінщ  дамуын  жөне 

күрделене түскенін айқындайды. Сонымен қатар эпидемиялық про- 

цестің интегральды бүтін жүйе  екенін көрсстеді.

104

2-сурст.  Бүтін жүйе ретінде эш ц ем ш и қ процестщ 

функцвялық-морфолопшлык қүрилымы (Б. Л.  Черкасский бойынша)

А -   эпидемиялық процестің иерархиясы;  өлемдік экожүйелік (1), аймақтық 

алэкожүйелік (2),  жергілікті алэкожүйе  (3),  экожүйелік (4) деңгейлер.

Б -   инфекциялық процестің иерархиясы;  организмдік (3), тіндік-мүшелік  (6), 

клеткалык (7) жөне молекулалық (8) деңгейлер

Бірақ эпидемиялық процесгегі өзара өрекеггестік тек қана дөйекті 

турде  болмайды,  яғни  бір-біріне  әсері  жақын  түрған  деңгейлердің 

арасьшда тана  болмайды,  иерархиялық  қүрымда  алшағырақ  орна- 

ласқан деңгейлер арасында да болуы ықтимал.  Мысал ретінде әлеу- 

метгік-экологиялық (өлэкожүйе) жүйе мен организмдік жүйенің өзара 

өрекетгестігін айтуга болады: организмдік деңгейдегі аурудың мани- 

фестілігі,  клиникалық  даму  сипаты  өлэкожуйедегі  факторлармен 

анықталады  (ауқаттану ерекшелігі,  түрмыстағы,  қызметгегі  ыңғай- 

сыз жағдайлар, өртүрлі химиялық-антибиотик дәрілерді пайдалануы 

жөне т.  б.).

105

Келесі мысал: паразитгің организмдегі срекше орналасуы (тіндік — 

мүшелік  деңгей)  оны ң  шығу  хөн е  берілу  механизмдерін  анықтай- 

тындықтан, оның берілу механизмі хүзеге асатьш экохүйе деңгейіне 

тікелей  эсер етеді.

Жүйе  күрделенген сайын онда  қосымша қасиеттер де пайда бо- 

лады хөне ол қасиеттер тек бүтін хүйеге төн болады. Ж үйелік мето- 

дологияны  түсіндіретін  хүмыстарда  бүл  жағдай  мынаңцай  мысал- 

дармен жиі көрсетіледі: түздың қасиетін оны қүрайгын Na мен С1-ды 

таддау арқылы анықтауға болмайды немесе судың маңызын тек оның 

қүрамы  Н2жөне О  (сугегі,  оттегі)  арқылы дөлелдеудің қисыны жоқ. 

Сол  сияқты  өзіндік  сапасы  бар  эпидемиялық  процесті  өлеуметтік- 

экологиялық жүйе  ретінде  қоздырғыштың  өсігі,  даму  ерекшелікте- 

рінен, оның биологиялық иелерінен немесе паразитарлық жүйе қүра- 

мындагы  олардың  өзара  өрекеттестігінің  заңдылықтарынан  бөлек 

алып түсіндіруге  болмайды.

Эпидемиялық процестің өрбір деңгейі өзінен төмен түрған дең- 

гейлерімен де  жөне  жоғарғысының бөлшегі  ретінде  де түтас  қүры- 

лым  болғандықтан,  өзара  өрскетгестікте  қызмет  атқарады.  “Теле- 

скоптық” принцип сияқты оның барлық деңгейлері бір-бірімен өзара 

байланыста болады, яғни олардың өрқайсысы жоғарғы жүйеге кіреді. 

Олардың  бөрі  эпидемиялық  процестің  бүтін  жүйесі  ретінде  өзара 

байланысты (2-суретке  қара).

9-схемада көрсетілгендей, эпцдемиялық процесс өртүрлі бөлшек- 

тер  мен  элементтерден  қүралған  жөне  өрқилы  өрекеттестіктермен 

байланысу  арқылы  үйымдасқан  күрделі  жүйе.  Эпидемиялық  про- 

цесгің өртүрлі сандық жөне сапалық өзгерістері уақыт пен кеңістікте 

оны қүрайтын элементтерінде де, олардьщ бір-бірімен байланысын- 

да да өзара өзгерістер тудырады.

Инфекциялық  процесгің  иерархиясындағы төменгі түрған  дең- 

гейлердегі  (молекулалықтан  организмдікке  шейін,  7-схема)  сандық 

жөне сапалық өзгерістер экожүйелік жөне алэкожүйелік деңгейлердегі 

жаңа  сапамен  байқалуына  өсер  етеді.  Осы  жерде  эпидемиялы қ 

процестің  тек  әлэкожүйеде  ғана  өлеуметтік  факторлардың  тура 

реттеушілік қасиеттері болып көрінуі, оның басқа деңгейлерден өзге- 

шелігі болып табылады. Қогамның биологиялық жүйеге өсері тікелей 

немесе кездейсоқ факторларға байланысты болады.

106

Эпидемиялық  процсстің  өр  деңгейінде  өэдеріне  төн  іппгі  жөне 

сыртқы  өзара  байланыс,  қозғаушы  күпггер,  басты  факторлар  бар. 

Соған  қарамастан,  өлеумсттік  жөне  биологиялық  өрекеттестік  тек 

эпидемиялық процестің ең жогары деңгсйікде байқалады, яғни эпи- 

демиологиялық  өлэкожүйеде  (оның  жергілікті,  аймақты қ,  өлем 

деңгейлерінде).  Мүндай  өрекеттестік  басқа төменгі  деңгейлерде  де 

болады,  бірақ  биологиялык  өзара  байланыс  жогарғы  деңгейде  де, 

бүтін жүйеде де  басты орын  ала  алмайды.

Эпидемиялық  процестің  өзгеруі  өр  уақытта  “жоғарыдан” ,  яғни 

өлэкожүйеден  басталады.  О ның  себебі  эпидемиялық  процестің 

төмендегі  деңгейлеріне  өлеуметтік  факторлардың  жанама  немесе 

өдеттегі  өсерінен  болады.  Бүл  өсер  экожүйелік  деңгейде  паразит 

популяциясының вируленттілігін, антигендігін жөне де басқа да қа- 

сиеттерін өзгертеді. Сонымен қатар осы процестер организмдік дең- 

гейде инфекциялық процесс иерархиясына да эсер етеді — (аурудың 

түрі мен ауыртпалығынан бастап төменгі деңгейдегі қоздырғыштьщ 

молекулалық  қасиетгерінің  өзгеруіне  дейін).  Мысалы,  белгілі  бір 

жерде  грипп  вирусының  жаңа  антигендік  данасыньщ  пайда  болуы 

әлэкож үйедс  демографиялы қ  процестерге  (миграцияга)  байла- 

нысты. Осы қүбылыстың өсерінен жаңа инфекциялық қатынас пай­

да  болады.  Халық  арасында  эпидемия  басталады,  ол  біртіндеп 

ұжымдағы  иммундық  топтың  өзгеруіне  өкеліп  соғады,  ал  соңгы 

қүбылыс  вирустың  басқа  антигендік түрінің  пайда  болуына  итер- 

мелейді.  Міне,  осылайша  өлэкожүйе  деңгейіндегі  халықтың  миг- 

рациясы  эпидсмиялық процестің  экожүйе деңгейінде  ішкі реттелу 

механизмінің  себепшісі  болып  өсерін тигізеді,  яғни  сыртқы  реттеу 

механизмінің  (басты  себепшісі)  өруақытта  маңызды  екенін  көр- 

сетеді.

Осыған  үқсас  жағдай  “босату  факторлары”  болып  табылатын 

антибиотиктерді  керекті-керексіз  көп  пайдалану  жөне  ауруханаға 

жатқызу 

көлемінің кеңеюі салдарынан “госпитальды” инфекциялар 

тууынан  да  көрінеді.  Сондықтан  антибиотиктерге  төзімді  (“резис- 

тентгі”)  штамдардың  пайда  болуы  қалыптасты.  Жалған  туберкулез, 

ішек иерсиниоздар инфекциялары эпидемиялық процестерінің үсгем 

болуына көкөністі үлкен қоймаларда сақтау арқылы қоздырғыштың 

мол  жиналуы  эсер етеді.

107

Осы айтылған жөне басқа да көптеген үқсас мысалдар эпидеми- 

ялық  процестің  өзгерушілігін,  оның  “бастау  факторларын”  өлэко- 

жүйе деңгейінен іздеу керектігін дөлелдейді. Оның биологиялық дең- 

гейін тек жоғарыда айтылған “босату факторлардың” жанама түрдегі 

өссрінің нөтижесі деп  қарау керек.

Эпидемиялық процестің жоғарыда аталған реттелу механизмдері 

жөнінде айтумен бірге, мүмкін болатын мынадай екі түрлі қателікке 

көңіл аудару қажет.  Біріншісі,  эпидемиялық процестің ретгелуін тек 

өлеуметтік  факторлардың  әсеріне  сүйене  зертгеп,  оның  биология- 

лы к деңгейіндегі жағдайларды алдын-ала білуге болады деген қоры- 

тынды.  Екінш ісі,  нақты  жағдайда  өлеуметтік  ықпалдан  күткен 

нөтиженің  болмауын  түжырымдаганда,  өлеуметтік  факторларының 

реттеу  өсерінен  гөрі паразитарлық жүйенің  өз  бетінше  реттелуі  ба- 

сым деген  қорытынды.

Жогарыда  реттелу  механизмдерінің  өрқилы  жақтарына  тоқтала 

келіп, эпидемиялық процестің өрбір деңгейлерінде және бүтін өлеу- 

меттік-биологиялық жүйеде болатын процестердің маңызын аштық.

Эпидемиялық  процесс  көп  деңгейлі,  үйымдасқан  бүтін  жүйе 

болғандықтан,  оның реттелу  механизмдері де  өртүрлі  күрделі жөне 

көп  мағыналы,  сондықтан  өзара  байланыстылық  арқылы  сипатта- 

лады.  Осы прициптің көрініс табуын “госпитальді” сальмонеллездің 

эпидемиялық процесін талдау мысалымен түсіндірейік.

Соңғы жылдары дүние жүзінің көптеген елдерінде сальмонеллез 

көбеюде, оньщ ішінде ТМД елдерінде сырқаттанушылықтың деңгейі 

7  есеге  өсті.  Дөл  осындай жагдай  Қазақстанда да  орын  алып  отыр. 

Оның көптеген  себептерінің ішіндегі негізгісі денсаулық сақтау ме- 

кем елерінде,  мал  ш аруаш ылығында  ж әне  басқа  да  салаларда 

антибиотиктерді  есепсіз  көп және  соншалықты  қажсттілігі  болмаса 

да пайдаланғандықтан сальмонелдцің дөрі-дөрмекке төзімді  (резис- 

тентгі)  штамдары  пайда болуына өкеліп соқты.

Субклеткалық деңгейде сальмонеллдің дөрі-дөрмекке төзімді клон- 

дарьш  (даналарын) тексергенде, осы қасиет микробта R-плазмидтің 

бар  болуына  байланысты  екендігі  дөлелденді  (М.  Watanade,  1963). 

Плазмид бактериялық клетканьщ экстрахромосомдық түқым қуалау 

қасиетін сақтаушы қызметін атқарады жөне осы қасиеттің бір клет- 

кадан екіншісіне берілуін қадағалайды. Антибиотикке резисте нтгілікті

108

бақылайтын  плазмңцті  R  —  факторлы  деп  атайды.  Мұндай  резис- 

тенттілік  бір дөріге  (моно-резистентті)  немесе әртүрлі дөріге  (поли- 

резистентгі)  болуы  ықтимал.  Сальмонеллездердің  ішінде  полире- 

зистентті  штамдар жыл  сайын өсіп  келеді.

Сальмонеллалардың  субклеткалық  дсңгейдегі  антибиотикке 

тұрақтылық  қасиеті  клеткалық  деңгейге  ықпальш  тигізсді.  Соның 

садцарынан осы микробтардың ферментгік белсенділігі, вирулентгілігі 

жөне т.  б.  да қасиеттері  өзгереді.

Осы  клеткалық деңгейдегі  өзгерістер тіндік-мушелік деңгейге  де 

өсерін  тигізеді,  оларда  кейбір  патологиялық  синдромдар  үдейді. 

Полирезистентті штаммдар тудырған науқастың белгісіз кезеңі  (ин­

куб ациялык кезеңі)  ұзара түсті (5 -8  күнге) және ауру адамның қоз- 

дырғышты денесінен  ұзағырақ шығаратындығы  байқалды.

Организмдік  деңгейдегі  осы  өзгерістер  инфскциялық  процестің 

ауыр түрінің көбеюіне соқтырады.  Мүндай жағдай көбінесе бір жас- 

қа толмаған балалардың ішінде жиі кезедеседі.  Соңғы кезде науқас- 

тың  ауыр  түрлерінің  жиі  байқалуы,  оның  үзақтығы,  уланғандығы, 

кейбір  жағдайда  сепсиске  айналып,  асқынуы,  өлімге  өкеліп  соғуы 

сальмонеллез  қоздырғыштарының  полирезистентті  штамдарының 

көп тарауынан болатьгаы толық айқындалды (A. Richmondetal,  1973, 

Н.  А.  Чернышева,  1978;  П.  П.  Панова,  В.  Е.  Зыкова,  1982;  т.  б.). 

Сонымен қатар, ересек балалар мен үлкен адамдардың арасында осы 

жағдайлардың  барлығы  да  керісінше,  жеңіл,  тіпті,  тасымалдаушы- 

лық түріне дейін болатыны байқалды. Оның себебі толық анықтал- 

ған  жоқ.  Оны  полирезистентгі  штамдардың  кең таралуынан  ересек 

адамдардың табиғи  иммундалуының  (“проэпидемичивание”)  арқа- 

сында  болған  жағдай деп  болжауға болады.

Экожүйе  деңгейінде  осы  өзгерістер  қоздырғыштың берілу меха- 

низмінің  белсенділігін  арттырады,  өйткені  сальмонеллдердің  орга- 

низмнен сыртқы ортаға шыгуы үдейді. Қоздырғыштың тагам арқылы 

таралуымен қатар түрмыстық жолдармен де (медицина қызметкерле- 

рінің ластанған қолымен, ьщыс-аяқтармен, төсек-орын заттарымен, 

тіпті,  шаң арқылы да)  таралатыны да жиі  кездесетіні  айқындалды.

Әлэкожүйе деңгейіңде антибиотикке резисгентгі штамдарға байла- 

нысты  эпидемиялық  процестің  көріну  ерекшеліктері  де  байқалады.

109

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: