Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000

Сонымен,  эпидемиялық  процесгің  қарапайым  негізі  инфекция 

қоздьгрғьщіының  көзі,  берілу  механизмі  жөне  қабылдағыш  халық 

болып  саналады.  Бірақ  осы  жекс  бөліктерді  зерттеу  эпидемиялық 

процестің табиғатьш,  мөнін толық түсінуге  мүмкіншілік бермейді.

Эпидемиялық процестің табиғатьш,  мөнін таддау аддында оның 

дөстүрлі анықтамасына токтайық. “ Эгшдемиялық процесс -  тізбекті 

зандылықтармен  бірінен соң бірі  ізінше біріншісінен  келесісі  пайда 

болатын өзіндік  инфекциялық жағдай  (ауру немесе тасымалдаушы) 

немесе эпидемиялық ошақтар”  (Л.  В. Громашевский,  1965; И.  И.  Ел­

кин,  1973).

Бірақ  эпидемиялық  процеске  берілген  осы  анықтама  барлық 

жұқпалы аурулардағы бүл процестің табиғатын толық аша алмайды.

Эпидемиялық процестің мұндай  қырын толы қ түсіну үпгін  осы 

түсініктің “жүқпалы аурулардың паразиттілігі” деген түсінікпен ты- 

ғыз байланысты екенін еске сала кеткен жөн.

Алдыңғы  тарауда  айтылғандай,  паразитизмнің  үш  түрі  -   обли- 

гатты  (нағыз), факультативті (арадағы),  кездейсоқ (жалған)  болаты- 

нын ескерсек, қоздырғьшггардың гіаразиттігі оның қай түріне жата- 

тынына байланысты эпңцемиялық процесгің табигатының да ерек- 

ше  болатынын  аңғаруга  болады.  Эпидемиялық  процеске  жоғарыда 

берілген  анықтама  тек  нағыз  паразиттер  тудыратын  ауруларды  си- 

паттай  алады.  Осы  паразиттердің  түрлері  үшін  эпидемиялық  про- 

цестің  барысы  бірінен  соң  бірі  үздіксіз  пайда  болатын  аурулардын 

тізбегі ретінде көрінетіңцікген, олардың міндетті түрде өмір сүру жағ- 

дайы  үшін  қажет болады.

Эпидемиялық процесс туралы осы анықтаманы зооноэдар тобы- 

на  жататын  ауруларға  пайдалануға  келмейді,  өйткені  олардың  қоз- 

дырғыштары тек хайуанаттарға ғана  нагыз  паразит больш  саналады 

да,  ал  адамдар  үшін  кездейсоқ паразит  болады.  Зооноздар  қоздыр- 

гыштарының тіршілік етуі үшін эпизоотиялық процесс қажет. Адам- 

дардың осы  аурулармен  ауруы  өдеттегідей  бірінен  соң  бірі  болатын 

үзіліссіз тізбеісген тумайды.  Ол  бір  аурудан  екіншісіне  берілмейтін, 

бір-бірімен байланысы жоқ, тек ауырған хайуанаттардың “үзіліссіз” 

тізбегіне  адамның  қатысуыньщ  салдарынан  болады  жөне  көпшілік 

зооноздардьщ  қоздырғыштары  үшін  адам  организмі  “биодогиялық 

түйы қ”  болып  саналады.

64

Дал  осындай  жагдай  сапроноздар  тобында  да  байқалады.  Осы 

инфекция топтарында негізгі инфекция қоздырғышыкың көзі хайуа- 

нат та,  адам да емес,  оның көзі  сыртқы  ортаның субстраттары  ғана 

(су,  топырақ,  планктондар)  болады.  Кейбір  аурулардың  (салрозоо- 

ноздардың)  көзіне топырақ,  су сияқты  абиотикалық объектілермен 

қатар  хайуанаттар  да  жатады  (мысалы,  түйнемеде  — топырақ және 

хайуанат, кейбір лептосітироздарда — су жөне кеміргіштер жөне т.  б.). 

Осы аурулардың  қоздырғыштары  жалған  паразиттер тобына  кіреді. 

Өзінің табиғатта өмір сүруі үшін оларға, антропоноздар сияқты, эпи- 

дсмиялық процсстің қажеті жоқ. Сапроноз қоздьфғьшггарының адам- 

ға жүғу процесі олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасағанда 

болатын  кездейсоқ құбылысы болып табьиіады жөне ауру бір адам- 

нан бір адамга жүқпайды, өйткені оның белгілі бір типті берілу меха­

низм! жоқ. Сондықтан адамның ауруы қоздырғьпп үшін “биология- 

лы к түйы қ”  болып саналады.

Жоғарыдағы айтылған жағдай зооноздар мен сапроноздарда эпи- 

демиялық процесс болмайды деген үғымды тудырмайды.  Керісінше 

бүрыннан қалыптасқан осы үтым туралы анықтаманы қайта қарап, 

толықтыруды  қажет  етеді.  Бүл  жерде  антропоноздардан  басқа  зоо­

ноздар мен сапроноздардың да ерекшеліктерін  ескеру қажет.

В.  И.  Покровскийдің,  Б.  Л.  Черкасскийдің  (1993)  осы  талапқа 

сөйкестелген  анықтамасы  мынандай:  “Эиидемиялық  процесс  деге- 

німіз  ерекше  ■нфекциялық  жағдайдыц  халык  арасында  панда  болуы 

мев  таралуы  (аурудыц  клнникалық  бежілі  түрі  немесе  тасымалдау- 

ілылық түрі);  паразнтарлық жүи* овың биологиялық негізі болып са- 

налады”.  Осыған үқсас анықтаманы В. Д.  Беляков (1976) былай деп 

келтіреді:  “Эвидемиялық  процесс  дегеніміз  адамдар  арасындағы 

жүкпалы аурулардың пайда болу мен таралуы”. Дегенмен, осы анық- 

тамалар қүбылысгың байқалуын ғана қамтиды, бірақ оның себегггері 

мен  пайда  болу жағдайларьш  анықтамайды,  яғни  оның  мөнін  аш- 

пайды.

Эпидемиялық процестің  мөнін түсіну үшін осы  мөселенің тағы 

да кейбір жақтарына тоқталайық.

Эпидемиялық процесс адамдар арасында табиги жөне өлеуметтік 

жагдайлармен  байланысты  өтетін  болгандықтан,  оның  басқа  про- 

цесгерге  (эпизоотиялық  жөне  эпифитиялық)  қарағанда  өзіне  тән

65

сапалық  ерекшеліктері  болады.  Сондықтан  эпидемиялык  процесс, 

өзінін  ішкі  табиғаты жағынан,  өлеуметтік-биологиялық  құбылысқа 

жатады.

Эпидемиялық процесті өлеуметтік-биологиялық жағынан сипат- 

тағанда оның себебі мен даму жақтарын бірге талдаған жөн. Ол үшін 

бір-біріне қатынасы бар бөлшекгерін біртұтас зерттеген  гиімді.  Эпи­

демиялык  процестің “үштігі”  (көзі,  берілу механизмі,  қабылдағыш) 

жүмыс ісгсгенде өлеуметтік жөне табиғи жағдайлар тікелей өсер етеді, 

олар  эпидемиялық  процестің қозғаушы  күіігі болады.

Л.  В.  Громашевский  өзінің  ілімін  жасау  барысында  эпидемия­

лык  процестің  осы жақтарына ерекше  көңіл  аударған.  Ол  мынадай 

сүрақтарға жауап  іздеген:

•   қаңдай себептерге байланысты инфекция қоздырғышының көзі, 

берілу факторлары немесе қабылдағыш халықтың белсенділігі үдейді, 

басқаша  айтқанда,  жеке-жеке  аурулар  тізбегі  (спорадикалық  түрі) 

қандай  себептсрдің  өсерінен  жалпы  эпидемияға  айналады  немесе 

бір деңгейде түрады?

•   неліктен эпидемиялық процестің болуы мүмкін,  кей жағдайда 

тоқтайды?

Оның  пікірінше  себеп екі түрлі  факторға байланысты:  1)  табиги 

процестер; 2) өлеуметтік процестер. Эпидемиялық процестің “үштігі” 

түрғысынан Караганда,  осы факгорлар ол “орташа”  немесе 

“қосым- 

ш а”  қозғаушы күш деп  саналады. Л.  В.  Громашевский  осы  фактор- 

ларды  эпидемиялық процестің  “қосымша”  қозғаушы күш болса да, 

оларды  аз  мағыналы,  багынышты  немесе  болмашы  деп  санамады. 

Мысалы,  табиғи  жөне  өлеуметтік  процестердің сан  мен  сапа  жағы- 

нан  өзгерістері  белгілі  бір  уақыттан  кейін,  эпидемиялық  процестің 

барысында,  дөл  осылайша  саны  мсн  сапасы  жагынан  өзгеруімен 

көрінеді.  Осы  жағынан  қараганда  табиғи  және  өлеуметтік  фактор- 

ларды,  тіпті,  өсер  ету механизмі орташа,  тура емес болса да,  оларды 

маңызды  шешуші,  басты  қозғаушы  күштер ретінде  қарауға  бсшады. 

Мысалы,  безгек  қоздырғышын  бір  адамнан  бір  адамга  жүқтырушы 

маса эпидемиялық процестің тікелей қозғаушы күші болып санала­

ды.  Бірақ,  мысалы,  жыл  маусымы  бойынша  маса  популяциясының 

белсенділігі жөне  санның көбеюі  эпидемиялық процеске  өзгерістер 

енгізуі  мүмкін.  Бүл  жағдай  “қосымша”  қозгағыш  күштің,  яғни  та-

66

биғи  процестердің  (маусымның  жыл  бойы  өзгеруінің  жұқтырушы 

масаның өміріне  өсері)  маңызы  зор  екенін  көрсетеді.

Табиғи жөне өлеуметтік факторлардың эпидемиялық процестегі 

маңызы  қанш алықты  жоғары  болғанымен,  олар  өз  бетімен  эпиде- 

миялық процестің пайда болуына немесе оның түрақталуына,  оның 

тікелей үш бөлігі түгел болмаса, өсер ете алмайды. Осыған орай эпи- 

демиялық процестің тікелей қозғаушы күшінің маңызьш жөне түрақ- 

ты болатынын Л.  В.  Громашевский ерекше атал өткен,  өйткені олар 

әр  жағдайда  осы  жүқпалы  аурудың  габиғи-тарихи  (биологиялық) 

негізін көрсетеді, соңдықтан да ерекше түрақтылығымен көзге түседі. 

Осымен  қатар  олардың табиғаты  өзгеруі  мүмкін,  мысалы,  қоздыр- 

ғыштың жаңа штамдары, жаңа тасымалдаушылар,  қабылдағыиггық- 

тың түрлік барысында емес, тек эволюциялық процесте ғана өзгереді.

Осы  айтылгандарды  қорытындылай  келе  Л.  В.  Громашевский 

(1949) эпидемиологияның жалпы заңын түжырымдады: “Табиғи және 

өлеуметтік  қүбылыстар  эпидемиялық  процестің  барысында,  оның 

тікелей қозғаушы күштерінің (инфекцияның көзі, берілу механизмі, 

қабылдаушы  халық)  өсерінен  сандық  жөне  сапалық  өзгерістерге 

себепші болады.  Сондықтан олар эпидемиялық процестің қосымша 

немесе  орташа қозғаушы күпггері болып саналады”.

Ішек,  қан  жөне  сыртқы  қабат  инфекцияларьшын таралуы  қоз- 

дырғыш   пен  м акроорганизм нің  бір-бірім ен  берілу  механизмі 

белсенділігінщ  белгілі бір  әлеуметтік жағдайда жүзеге  асуы  арқылы 

халықтың жүқтырушылығына көбірек байланысты екенін Л.  В. Гро­

машевский  ерекше  атап  өткен.  Осыған  орай  таралған  қоздырғьші 

популяциясының биологиялық ерекшеліктері де жөне паразитарлық 

жүйенің өзін-өзі ретгеу бағыты да өлеуметтік факторларға тығыз бай­

ланысты  болады.  Сондықтан  эпидемиялық  процестің  қүрамының 

маңызы  өте  зор  екеңдігі айқын.

Дегенмен,  алеуметгік жөне  табиғи  факторлардың  эпидемиялық 

процеске әсері және олардың іске асу жағдайлары қаншалықты жан- 

жақты  жөне  көп  қүрамдас  бөлікті  болса,  оның  қүрамы  да  сонша- 

лықты  күрделі  болады.  Сондықтан  эпидемиялық  процестің  пайда 

болуы  мен дамуын талдау үшін  оның барлық  күрделі  қүрылымдық 

құрамдас бөліктерінің бір-бірімен байланысын, бір-біріне әсерін, бір- 

біріне  бағыныштылығын ескеретін  жаңа  өдістемелер  қажет  болады.

67

Соңғы жылдары  эпидемиялык  процссті  жан-жақта  :  грттеп  тал- 

дау барысьшда Б. Л.  Черкасский (1984—1993) ұсынған осы ілім тура- 

лы  өлеуметтік-экологиялық  концепцияны  пайдаланудьщ  гиімділігі 

айқын  көріне  бастады.  Өйткені  ол  эпидемиялық  процестің  қүра- 

мын,  табиғатын,  мөнін,  даму  жөне  ретгелу  механизмдерін  толық 

түсінуге,  меңгеруге  жөне  күнделікті  төжірибеде  жүқпалы  аурулар- 

мен күресу, алдын алу шараларын жан-жақты жөне тиімді жүргізуге 

теориялық негіз болып саналады.  Бұл тұжырыкщаманы Л. В.  Грома- 

шевский негізін қалаған эпидемиялық процесс туралы ілімнің қисын- 

ды  жалғасы  жөне  маңызды  толықтырмасы  деп  қарау керек.  Қазіргі 

кезде  осы түжырымдаманың одан  өрі дамуына  Қазақстан  ғалымда- 

ры да зор үлес қостЫ,  олардың ішінде ооы оқулықтың авторлары да 

ғылыми еңбектер жазыл,  игілікті  істер тындырды.

Өз бетінше дайыядалуга арналгаи cypatqnap

1.  Эпидемиялык; процастің қандай қүрамдары  (бвлігі)  болады ? Оның  өрбір 

бөлігіне  түсініктеме  беріңіз.  Әркдйсысының  эпидемиялық  процестегі  орнын, 

маңызын жөме бір-бірімен байланыстылыгын ашып көрсетіңіз.

2.  Эпидешялык, процеске Л. 

В. 

Громашевский берген анықтаманы келтіріңіз. 

Осы анықтаманың кемшіті неде,  эпидемиялык, процесс туралы басқа қандай 

аныкриімалар бар жөне олардың бір-бірінен ерекшеліктері неде?

3.  Эпидемиялык,  процестің  крзгаушы  күштері  деген  угымга  сипапипама 

беріңіз.  Басты  жөне  қосымша  қозгаушы  күштердің  айырмашылыгы  және 

маңызы  неде?

4.  JI. В.  Громашевскийдің эпидемиялык, процесс туралы жалпы заңын түжы- 

рымдаңыэ.

7-тарау

ЭПИДЕМИЯЛЫҚ  ПРОЦЕСТІҢ ДАМУ СЕБЕБІ  МЕН  ІПАРТЫ

Эпидемиялық процесті зертгеп, таддаған кезде ең алдымен, мына 

үш сүраққа жауап іздеу керек:  1) эпидемиялык процесс нелікген да- 

миды; 2) эпидемиялык процесс қалай дамиды; 3) эпидемиялык про­

цесс  қалай  білінеді  жөне  оның  белгілері  қандай  жөне  олар  қалай 

көрінеді?

68

2  -  с  х е  м  а.  Эпндемнялых.  нроцсстщ  в ет гі  бөлімдері 

жэие одврдын бір-бір  кв  байднысы  (В.  Д.  Беляков,  1989)

Сонымен,  осы сұрақтар  (неге,  қалай,  қандай  жағдайда  іске  аса- 

ды  жөне  не  істеу  керек)  қажетгі  мөселелерді  шешер  кезде  дөрігер- 

эпидемиолог  мамандардьщ алдында өр уақытта тұрады.

Осы  үш  сүрақтың  жауабын  білу  үшін  эпидемиялық  процесгің 

үш  бөлімін  меңгеру қажет  (2-схема).

Бірінші  белімде  эпндемиялық  процестің  мөні,  ягни  оның  даму 

себептері жөне осы себептердің болу шарттарын ашу қаралады.  Осы 

бөлімге  байланысты  мағлүматтарды  жүйеге  келтіру  арқылы  эпиде- 

миялық процесс неліктен дамиды деген сүраққа жалпы жауап табуға 

болады.  Клиникалық медицинада патологиялық процесті организмдік 

деңгейде тексерген кезде оның үқсас бөлімін зертгеуді этнология деп 

атайды.

Екініш бөлімінде эпидемиялық процестің даму механизм! жөнінде 

айтылады,  яғни эпидемиялық процесс қалай дамиды деген сүраққа 

жауаптар  іздестірілді.  Патологиялық процесті организмдік деңгейде 

зерттегенде  клиникалық  медицинаның  үқсас  бөлімін  патогенез деп 

атайды.

Үшінші  бөлімінде  эпидем иялы қ  процестің  көріну  ж ақтары  

зерттеледі,  яғни  эпидемиялық  процестің  көрінуі,  белгілері  қандай 

болады  деген  сүраққа  байланысты  мағлүматтардың  жүйеленген

69

жиынтыгы  баяндалады.  К линихалы қ  медицинада  патологиялық 

процестің  белгілерін  зерттейтін  бөлімді 

семиотика 

деп  атайды.

Оқыту барысында біртұтас  күрделі  эпидемиялық  процестің осы 

бөлімдерін жеке қарауға тура келеді. Дегенмен,  олардың бір-бірімен 

тыгыз байланысты екенін ескеру керек.  Келтірілгсн схемада осы бай - 

ланыстың бірен-сараң жақтары стрелкамен  көрсетілген.  Эпидемия- 

лык  процесс  тек  белгілі  бір  қолайлы  жағдай  болғанда  ғана  нақты 

себептш  арқасында  көрініп-білінеді.  Ауру  жақсы  зертгелсе,  эпиде- 

миялық  процестің  барысын  болжауға  болады.  Сонымен  қатар  эпи- 

демиялық  процестің  көрінуі  сандық  деректермен  сипатталса  жөне 

оның  белгісі,  даму  механизмдері  туралы  мөліметтерге  сене  отырып 

талдау және салыстыру жасалса, себептіц салдарын, қимылын анық- 

тайтын  нақты жағдайды  білуге  болады.

Эпидемиялық процестің мәні.  Жоғарыдағы тарауларда  эпидемия- 

лы к процестің қүрамына,  пайда болу шарггарына және оған өртүрлі 

авторлар  берген  анықтамаларға  токталдық.  Эпқдемиялық  процесс 

туралы  ұғымның  анықтамасы  бірнеше  рет  өзгеріп,  толықтырылды. 

Дегенмен,  осы  анықтамаларда  эпидемиялық  процестің  мөні  қам- 

тылмаған.

Ш ын  мөніңце  Л.  В.  Громашевскийдің  анықтамасыңца  “эпиде- 

мйялық процесс бір-біріне байланысты,  біріншісінен келесісі пайда 

болатын  инф екциялы қ  жағдай  (ауру,  тасымалдауш ы)”  делінген. 

И. И.  Елкин оны “жүғудың бір-бірімен байланысты жөне біріншісінен 

екіншісі  пайда болатын эпидемиялық  ош ақ”  дейді.

М едицина ғылымдарыньщ даму барысықца жұқпалы  ауруларды 

зерттеуде эпидемиялық процесс туралы жоғарыда келтірілген анык- 

тамалардың  бір-біріне  үқсастығъша  қарамай,  олардың  кемістіктері 

айқын  көріне  бастады.  Мөселе  -   эпидемиологияда  қалыптасқан 

өртүрлі  аксиомаларды  бірге  пайдалана  білуде.  Олар  эпидемиялык 

процесте  келтірілген  қазіргі анықтамалармен  сөйкес  келе  бермейді. 

Мысалы, бір аксиомада адамның қандай да жүқпалы ауруы болсын, 

ол  эпидемиялык  процестің  көрінісі  ретінде  қаралады  (тірі  қоздыр- 

ғышқа байланысты!).  Келесі  аксиомада  адамға төн  зоонозды  хайуа- 

наттардан жүғуына байланысты қоздырғыштың дені сау адамға бері- 

луі, көпшілік жағдайда,  іске аспайды.  Бүл жағдайда екініііі аксиоманы 

біріншімен  байланысты  қарасақ,  жоғарыда  келтірілген  эпидемия-

70

лы қ процестің жалпы анықтамаға  қайшы  келетіні  айқын:  адамның 

зоонозды  жүқпалы  ауруы,  бірінші  аксиомаға  сүйенсек,  эпвдеш м - 

лы қ процесгің көрінісі  ғана,  бірақ ол  басқа  адамның инфекциялық 

жағдайына байланысты  емес жөне  біріншісінен екіншісі пайда бол- 

майды немесе осы эгшдсмиялық ошақтан екіншісі пайда болмайды. 

Мүңдай  жағдай тек  эпқдемиялық  ошақтан  пайда  болады  жөне  со- 

нымен  байланысты.

Осы аталған қайшьиіықтан қүтылу үшін бірініші аксиоманы негіз 

ете  отырып,  эпидемиялық  процесті  жүқпалы  аурулардың  адамдар 

арасында пайда болуы мен тарауы деуге болады (В. Д.  Беляков,  1976). 

Осыған үқсас анықтаманы В. И. Покровский, Б. Л. Черкасский (1993) 

келтіреді  (алдыңғы тарауда бүл анықтамалар  толық берілген).

Дегенмен де осы анықтамалар эпидемиялық процестің себебі мен 

пайда  болу  шартын  көрсетпейді,  ягни  оның  мөнін  ашып,  анықта- 

майды.  Бүл  анықтамалар  үқсас  қүбылыстарды  бір-бірінен  ажыра- 

туға ыңғайлы, мысалы, оның эпизоотиялық процестен жөне эпифи- 

тиялық  процестерде  ерекше  екенін  көрсетеді.  Осы  процестердің 

бөріне бірдей жөне олардың мәнін анықтауга бірден бір тиімді келетін 

түсінік  -инф екциялы қ  процесс.  Бүл  жалпы  категория  өдетге  қоз- 

дырғыш-паразйт  пен  макроорганизмнің  (адам,  хайуанат,  өсімдік 

организмінде) бір-біріне қимыл-өрекетте болатынын көрсетеді. Соны- 

мен, жоғарыда келтірілген анықтамаларда қай процесс болса да (эпи- 

демиялық, эпизоотиялық, эпифитиялық процестер) олардың тек кө- 

рінісі ғана сипатталады,  ал  олардың  мәні,  ішкі табиғаты  ашылмай- 

ды, инфекциялық процестің анықтамасыңда оның мөні берілгенмен, 

қалай көрінетіні  аталмайды.

Эпидемиялық, эпизоотиялық, эпифитиялық процестердің мөні — 

қоздырғыш пен иенің орішшзмдік деңгейде өрекетгілікге болуында.

Осыған  орай,  эпидемиялық  процестің  мәнін  толық  түсіну  үшін 

паразшарлық жүйе категориясына тағы да көңіл болейік. Оньщ анық- 

тамасы былай: 

паразитарлық жүйе дегенішз паразит популяцнясының 

тән  ве  популяциясымен  өздерінің  өмір  сүруіне  керек  дәл  осы  орта 

бөлігіндегі  әрекеттестігі  болып  табылады. 

Бүл  жерде  популяциялар- 

дың қарым-қатынасы болатын органы ерекше бөліп айгуцың маңызы 

бар. Әлеуметтік жөне табиги факгорлар паразшарлық жүйенің жұмыс 

ісгеуіне тікелей эсер ететіндікген,  оның ішкі шарты болып есептеледі.

71

Эггидемиялык. процесте паразит пен иенің өрекеггестік механизмі 

эволюциялық  қальптгасу  кезіндегі  әлеуметтік  жөне  табиғи  жағдай- 

дың  әсерімен  және  тікелей  қатысуымен  іске  асады.  Эпидемиялық 

процестің  дамуындагы,  реттелу  механизмдеріндегі  өлеуметтік  және 

табиғи  ортаның  ролі  алдыңғы  тарауда  біраз  айтылған.  Дегенмен  де 

эпидемиялык  процестің  мөнін  толық  талдап  түсінуде  осы  фактор- 

лардың орны  ерекше  екенін тагы да қайталап  айтамыз.

Аурудың  айқын  түрі  (манифесті  түрі)  жөне  белгісіз  түрі  (тасы- 

малдаушы)  инфекциялық  процестің көрінісі  больш  саналады.  Эпи- 

демиялық  жөне  инфекциялық  процестердің  көрінісін  бірге  қоса 

көрсетіп,  В.  Д.  Беляков  (1989)  оларға  мынандай  анықтама  береді:

Инфекцнялық процесс  (инфекция) дегеніміз қоздыргьпп-паразит 

пен адам организмінің (хайуанат, өсімдік) қарым-қатынасының нәти- 

жесінде, жагдайға байланысты, манифестік немесе белгісіз ауру, яғни 

ауру  немесе тасымалдаушы  түрлерімен  көрінуі  болып табылады.

Эпидемиялык процесс -  қоздырғьпп-паразит пен адам организмінің 

популяциялнқ  деңгейдегі  (біз  бөліп  көрсеттік)  қарым-қатынасының 

нөтижесінде белгілі бір әлеуметтік жөне табиғи жағдайда бірең-сараң 

және  (немесе)  көптеген  сырқаттанумен,  сонымен  қатар  инфекция- 

ның белгісіз түрімен көрінуі.  Бүл анықтамада эгшдемиялық процесгің 

мөні  (анықтамасының  басы),  көрінісі  (соңғы  бөлігі)  жөне  өтетін 

жагдайы  (ортаңғы  бөлігі)  сипатталған.  Дегенмен  анықтама  өлі  то- 

льпс  емес.  Біріншіден,  ол  антропоноз  ауруларын  ғана  сипаттауға 

ыңгайлы, сюншіден,  “популяциялық деңгей” дегенді паразит пен адам- 

ның бірдей саны ғана дсп үғуга болады. Адам тек қана биологиялық 

популяция  емес,  ол  өлеуметтік-биологиялық  үғым  болгандықтан, 

оны “халық” жиынтығы деген дүрыс.  Сондықтан эпидемиялық про­

цесс тек  әлеуметтік жағынан  үйымдастырылған  коғамда  өтеді  жөне 

әлеуметтік жағдай осы процестің мөніне,  көрінісіне  үлкен,  кей жағ- 

дайда,  шешуші  эсер  етеді.

Эпидемиялық  процестің  мөнін  сипаттауда  паразит  популяция- 

сының кейбір  ерекшелікгерін  ескеру  керек.  Олар  -   коздырғыпггың 

патогендігі,  жүғымталдығы  және  иммуногендігі.  Осы  қасиеттер 

паразиттің тән  иеге  қатынасын  бейнелейді.

П а т о г е н д і к   -   қоздырғыштьщ  жеке  төн  иелерінде,  кейбір 

жағдайда төн  емес  иелерінде  қалыпты  физиологиялық  процестерді 

бүзуы,  яғни  ауру  туғызуы.  Бүл  қасист  адгезия  (жабысу),  инвазия

72

(ену),  көбею хөне  таралу,  сонымен  қатар функциональды  белсенді 

ерекш с  затгарды,  патогсндік  факторды,  улы  заттарды  ш ығару 

механизмдері арқылы  қамтамасыз  етіледі.

Ж ү ғ ы м т а л д ы қ -  қоздыргыштың таралуына,  бір организм- 

нен басқага (басқаларға) тізбскті, “шашыраңқы” түрде берілу қабілеті. 

Бүл терминді кейінгі  кезде  “инфекциоздық” деп атайды.

И м м у н о г е н д і к   -   қоздырғыш тың  ие  организмінде 

иммунитсттің қалай да бір түрін (антимикробтық,  антитоксикалық, 

гуморальдық,  тіндік,  жалпы  жөнс жергіліхті) тудыру қасиеті.

Жоғарыда айтылғандай, паразит популяциясы мен иенің өрекет- 

тестігі  эпидемиялық процестің мөнін,  оның төндік қасиетін сипат- 

тайтын  басты  эпидсмиологиялық белгісі болып  саналады  (4-кесте).

4  -  к  с  с  т е.  Паразит  популярней  меи  тән  неніц орекетгестігш  сиілптжйтын

негізгі  эоидемнологиалык  белгілер

Белгі

Белгінің мазмүны

Ауру мен тасымалдау- 

шыныц жүгымталдық 

срекшслігі.

Аурудың жүғымталдык. 

мерзімі.

И нкубациялык  мерэім. 

Аурудьщ  узақтыгы мен 

ауырлыгы.

Тасымалдаушы  жөне 

оньщ   категориясы.

Халықтык  иммундык 

қүрамы.

М анифесгіх. 

Ж үгымталдых  индексі 

(контактылы сан).

Эпидемиялықтылығы.

Қоздырғыштың бөліну адісі  мен жүғу механизмі. 

Қоздырғыш тың троптық жөне  патогендік  қасиетгері 

анықталады.

И нфекщ иш ык  процестің  барысықда қоздьф гьш лы ң 

бөліну мезгілі.  И нфекцияны ң патогенезімен  анықталады. 

Ж үқтыру мен  сырқаттанудың аралығы.

Өлім  қауіпі  мен  жүмыскерлікті жоғалту корсеткііш. 

Сонымен  катар  наукдстың ауырлы гана  қарай бөлінуі. 

Қоздырғыштын  патогендік касиетімен  жөне  иснің 

қабылдағыш тық қасиетімен анықтвлады.

Қоздыргышты  организмде  реконвалесцент ж әне  (немесе) 

жүқтырған  инфею ш яны  белгісіз түрде  сақтау қабілеггі. 

О ш ақтың үлксндігімсн,  тасымалдаушылықтың  үзақты- 

гымен,  қоздырғышты  бөлу мерзімімен  айқындалады. 

Қоздырғыштың  организмдегі  иммундық  механизм 

қимылын жеңу касиетімен  анықталады.

Адамдардың  иммунитет!  барлыгымсн жөне жоқтығымен 

бөлінуі,  ал  иммунды  кабаты  ~   иммунитетгің  үзақтылыгы 

мен  ш ирақтылыгынан байқалады.  Қоздыргыштың  имму- 

ногендік  касиетімен  жөне адам  организмінің  и м м у н и тет 

шыгару ж әне сақтау  қабілетімен  анықталады.

Ж үктырған  адамның ауру беягісі  бар үлесі.

Иммунсыэ  популяцияның бір жүқтыргыигган жүқтырыл- 

ған орташа сан.  Қоздыргыштың жүгымтаддыгымен  жөне 

төн  иенің  қабылдағыштың дөрежесімен  анықталады 

Сырқаттануш ылықтың тез  қаркы нмен өсу шалідаңдыгы. 

Қоздырғыш тың жүғымталдык. жөне патогендік көрсеткіш - 

терімен,  инф екцияны ң  манифесггілігімен  анықталады.

73

1.  2-схеманы  талдаңыз.  Эпидемиялық процестің уш  бтіміне тусініктеме 

беріңіз.

2.  Эпидемиялық процестің даму себебі мен шарттарын баяндаңыз.

3.  Эпидемиялық процестің  өлеуметтік биологиялық мөнін көрсетіңіз

4.  В.  Д.  Беляков  түжырымдаган  эпидемиялық  процестің  анықтамасын 

талдаңыз.  Осы  анықтаманың  Л.  В.  Громашевский  және  басқалар  жасаган 

анықтамалардан артықиішыгы мен кемістігін көрсетіңіз.

5.  Эпидемиялык,  процеске  байланысты  қоздыргыштың  “патогендігі”, 

“жүгымталдыгы ”,  “иммуногендігі ” деген угымдарга сипаттама беріңЬ.

6.  4-кестені пайдаланып,  қоздыргыш пен макроорганизмнің тара  әрекет- 

тестігін сипаттайтын негізгі эпидемиологиялық белгілерді талдаңыз.

Өз бетінше дайындалуга арналган cypajgnap

8-тарау

ЭПИДЕМИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЩ ДАМУ МЕХАНИЗМІ

Алдыңгы тарауларда айтылғаңдай, барлық жүқпалы аурулар топ- 

тарында ретгеу механизмдері, паразитарлық жүйе теіінде, гетерогенді 

паразитгср популяциясы мен оның биологиялық иелерінің бір-біріне 

әрекет  етуінің ііша  механизмдері  арқылы  іске  асады.  Мынаңдай  өз 

бетінше реттелу процесі жоғарыда айтылған жағдаймен  қатар өлеу- 

метгік  және  табиғи  ортаның  тек  қажет  бөлігінің  қатысуы  арқылы 

атқарылады.  Ол паразитарлық жүйенің қүрамындағы элементгердің 

(паразит жөне  ие) тиімді өмір  сүруі  үшін қажет.

Паразитарлық  жүйенің  даму  механизмін  зерттеу  эпидемиялық 

процестің пайда болуьшың, дамуының, көріністерінің, тігггі, біржола 

тоқталуының  жалпы  заңдылықтарын  түсінуге  қажетті  басты  шарт. 

Сонымен  қатар,  эпидемиялық  процесс  күрделі  өлеуметтік-биоло- 

гиялық  қүбылыс  болғандықтан,оған  тек  биологиялық  позициядан 

қарасақ, ягни өлеуметтік факторлардың реттеушілік өсерін ескермей, 

тек паразитарлық жүйенің өз бетінше реттелу механизмдеріне көңіл 

аударсақ,  оның даму жолдарын толық ашуға мүмкіншілік тумайды.

Жоғарыда айтьілғаңдай, өр топтағы инфекциялардың (антропоз- 

дар,  зооноздар,  сапроноздар)  эпидемиялық  процесінің  бір-бірінен 

көп  өзгешелігі  болады.  Сондықтан  олардың  даму  механизмдері  де 

басқа  зандылықтармен іскс  асады.

74

Осыған орай, мысалы, антропоноз инфскцияларынъщ эпидемио- 

логиялық процесін талдауда Л.  В.  Громашевский (1947) апіқан берілу 

механизмі теориясын  пайдаланған  ыңғайлы.  Зооноздар  мен  сапро- 

ноздар топтарын зерттеуде Е.  Н. Павловский (1939) дөледдеген таби- 

ғи  ош ақ  туралы  ілімге  сүйенген  дүрыс.  Кейбір  ішек  ауруларының 

(дизентерия, т. б.) даму механизмдері сөйкестік теориясымен немесе 

қоздыргьпптардың  берілу  жолдарының  басты  (бірінші)  этиология- 

лы к  тандап  алыну  жөне  олардың  өргүрлі  этиологиялық түрлерінің 

бір қалыпты еместігіне қарай тадцау (В. И. Покровский, Ю. П. Соло­

довников,  1978) теориясымен анықталады. Эпидемиялық процестің 

паразитарлық  жүйе  бөлігінің  реттелу  механизмдері  барлық  эколо- 

гиялық топтардағы инфекцияларды қамгиды. Бірақ бұл теория (пара- 

зитарлық жүйенің өз бетінше ретгелу механизму  В. Д.  Беляков,  1983) 

осы қүбылыстың тек биологиялық баліһн қамтиды, сондықтан оны, 

жоғарыда айтылғандай, эпидемиялық процестің даму механизмдерін 

анықтайтъш  өмбебап теория деп  қарау қате.

Сонымен, осы теориялардың барлыгының маңызы зор. Бірақ олар 

күрделі эпидемиялық процесгің өртүрлі жақтарын жан-жақты жөне 

біртүтас қүбылыс ретінде қарауга толық мүмкінпіілік бермейді. Осы 

ретге  Б.  Л.  Черкасский  (1984—1993)  үсынган,  көптеген белгілі  эпи­

демиолог ғалымдар талқылап,  қолдаған жөне күнделікті төжірибеде 

дөлелденген  жан-жақты  өлеуметтік-экологиялық  түжырымдаманы 

пайдаланудьщ  тиімділігі  айқын.  Өйткені  бүл  концепция  жоғарыда 

келтірілген теориялардың негізінде жасалған.

Енді осы теориялар мен концепцияларға жеке-жеке тоқталайық.

Қоздырғьшітың берілу механизм! туралы ілім. Эпидемиология ғылы- 

мының  өте  маңызды  теориялық  жетістігі  ретінде  Л.  В.  Громашев­

ский  ойлап  тапқан  инфекциянын  берілу  механизм!  туралы  ілімді 

айтуға болады.  Бүл  ілімнің негізгі түйіні мынада:  паразит  эволюци- 

ялы қ даму барысында қалыптасқан механизмдері арқьшы, өзіне төн 

берілу механизмдерінің көмеіімен, жеке төн организм иелерін ауыс- 

тырып  отыру үшін,  паразиттің биологиялық түрі ретінде  сақталды. 

Берілу механизмінің қоздырғьшггың ие  организміндегі басты  орны- 

руының сөйкестігі  осы  ілімнің  негізі  болып  саналады.

Жоғарыдагы  тарауларда  айтылғандай,  инфекция  қоздырғышы- 

ның көзі ретінде антропоноз бен зооноздар топтарында — адам және

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: