ҚОСЫМШАЛАР Эпидемиологияда  пайдаламылатьш  негізгі

топтары ны ң арасында ііркслінген аурулардың санды қ деңгейінің көрсеткіш і; 

аурудың  арнайы   бір  мезгідде  тіркелінген  саны ны ң  сол  ауырған  тобы ны ң 

санды қ  көрсеткііш нің  өзара  қатынасы.

Инфекция коздыргашыныц резервуары (лат.  — reservare сактжу)  -  қоэдыр- 

ғы ш ты ң  табиғи  тірш ілігін  қамтамасы з  ететін  биотикалы к  және  абиотика- 

лы қ  ортаның жиынтыгы.  Антропоноздар қоздырғыш тарының резервуары  — 

адам  организм і,  зооноздардікі  — хайуанаттар  организмі;  сапроноздардікі  — 

сы ртқы   орта.

Аурухана  ішіндегі  (госігаталдык,  нозокомиальдық)  инфекция  —  науқасқа 

аурухана жағдайъшда негізгі сы рқатьш ан басқа ж үқпалы  ауру түрінің косы - 

луы  немесе  ауруханада  науқасты   күту  кезінде  медицина  қы зметкерлерінщ  

ж үкпалы   наукаспен  ауруы  немесе  емханада ж атқан  аурудың  негізгі  наука- 

сы на  байланысты  ж үқпалы   аурудың күшеюі.

Әскерн  эпидемиология  —  бейбітш іліх  пен  соғыс  кезінде  өскерлер  ара- 

сы нда эпидемия болдырмаудың теориясы мен төжзрибесіне арналған ж үқпа- 

лы   ауру  эпидемиологиясы ны ң  бөлімі  ж әне  әскери  медицина саласы.

Басқарылатын  инфекция  —  олар  іуралы   гылыми  негізделген  ш аралар 

қабы лданы п  ж әне  соңғы лардьщ   тиімділігі  дөледденген  ж үқпалы   аурулар. 

Басқары латы н  ж үкпалар  қолданған  әдіске  байланысты  үш  топқа  бөлінеді: 

1.  иммундык. аддын алу аркы лы ;  2. санитарлы к-гигиеналы қ ш аралар арқы - 

лы;  3.  басқа жолдар  арқылы.

Бактернщ птік кясиет — әр түрлі ф изикалы қ, хим иялы к жөне биология- 

л ы к   агенттердің тиісті  микроорганизмдерді  өлтіру кабілеті.

Биологиялық  пренараттар  —  организмге  енгізгенде  турлі  өзгерістер  ту- 

ы ндататы н  табиғи  биологиялы к  препаратгар.  Олар  адам  мен  хайуанаттар- 

ды ң  ж үкпалы   ауруларьш  аны ктауға,  ж үқпалы   аурудың  алдын  алуга  ж әне 

емдеуге  қолданы лады .

Биотоп (гр.  bios -  өмір, topos -  жер, орын) -  белгілі бір тірі жөндіктердің 

өмір  сүруіне  колайлы   ж ер  бөлігі.  Эпидемиологияда  зооноздар  биотоптары 

(қозды рғы ш тар  резервуарьш   хайуанаттар құрайды )  ж әне сапроноздар био­

топтары   (резервуар  ретінде  сы рткы   орта объектілері)  болып бөлінеді.

Биоценоз (био-гр. koinos -  жалпы)  -  эволю циялы қ дамуда тірш ілік ж аг- 

дайы на  орай  бөлш ектенген  тірі  оргаршзмдер  түрлерінің жиынтығы.  П ара­

зи т о к   жүйе  м ен паразитоценоз оны ң  бір түрі болып  саналады.

Биологнялық  түр  -   біртүтас  генофондпен  біріккен  табиги  популяция- 

ларды ц  ж иы нты гы .  Ж  уклады   аурулардың  козды рғы ш тары ны ң  түрлерін 

оларды ң  ф енотиптік  белгілерімен  лабораториялы қ  жағдайда  аны қтайды . 

Н егізгі түр-түкы м   белгісі  -   репродуктивтік ж әне  генетикалы к оқшаулау.

527

Бонификация  —  безгек  масалар  бар  аладды  қүрғату  немесе  су  бетін  хи- 

миялық дөрмектерді  пайдалану арқылы  өңдеп,  масалардың  үрпағын  қүрту 

жүмысы.

Вируленттілік (лат.  virulentus — улы) — қоздырғыштың патогендіх өлшемі 

(дәрежесі).Ол патогендік қасиеттің ішкі түрі  (популяция-аралық)  және по- 

пуляцияшыл қүбылмалығы арқылы анықталады. Ол науқастың ауыртпалығы 

бойынша  білінеді.  Лабораторялық жағдайда тәжірибе  жасауга  пайдаланыл- 

ған  хайуанаттардьщ  немесе  клетканың  үлпасына  қоздырғыш  полуляция- 

сын  (микропопуляциясын)  енгізу  арқьілы  өлшенеді.

Генопит (гр.  genos -  тек, + tupos -  түр)  -  жеке организмге төн гендердің 

жиынтығы.  Михроорганизмдердің генотипі гендердің жиынтығымен анық- 

талады.

Генотип  -   популяцияға,  түрге тән  гендердщ жиынтығы.

Гостальдык  (агыл.  host  -   не)  —  төндік  иелердің  түр  сандары  жагынан 

қоздырғыштардьщ резервуарларын  сипатгау.  Инфекция  —  моно-  жөне  по- 

лигостальдық  болуы  ықтамал.

Девастация  (лат.  devastare — қүрту)  -   кейбір аймактардаты гельминтоз- 

дарды  қүрту  үшін  жан-жақіы  күресу  шараларын  (механикалық,  физика- 

лык,  химиялык  жөне  биологиялык  өдістер)  жүргізу  аркылы  осы  аурулар- 

дын  коздьірғыштарын  барлық фазаларьгада  жою.

Деларвация  — буынаяқтылардың личшғкаларын  күрту.

Дегельминтизация  —  иенің организмін  (аурудьщ немесе тасымалдаушы- 

ның)  гельминт  ауру  қоздырғыштарынан  босатуға  бағытталған  жан-жақты 

шаралар.

Дезинфекция  -   қоршаған  орта объектілеріядегі жүкпалы ауру  қоздырғ- 

ыштарын  аластату немесе  күрту.

Дезинсекция  -   жүкпалы аурулар қоздырғыштарын тасымалдаитын буы- 

наяктылар мен кенелерді күрту, сондай-ақ адамның еңбек етуіне және дема- 

луына  кедергі жасайтын,  санитарлык-гигиеналык маңызы  бар өзге  де  шы- 

бын-шіркейлерді жою.

Дератизация  —  жүкдалы  ауруды  тасымалдайтын  кеміргіштерді  қүрту, 

сондай-ақ  олардан  ауыл  шаруапшлық  дақылдарын,  тагамдарды  жөне 

мүліктерді сақтау.

Деконтаминация -  адамның сыртқы денесіндегі немесе хайуанатгардағы 

және қоршаған ортадағы абиогакалык объеюілкрден (топырак, тагамдар, т.  б.) 

патогеңді  микроорганизмдерді  қүрту.

Дефинитивті 

(ақырғы) 

паразит  иесі  —  паразиттш  жынысы  толған  саты- 

сында  организмді  мекендеуі

528

Егу препараттарыныц иммундыж тиімділігі  -   иммунологиялы қ өдістердің 

(тәсілдердің)  көмегімен  тексеру  төжірибесі  арқы лы   анықталатьга,  егу  пре- 

параттарьш  енгізудің салдары нан болтан халы қтьщ   иммундық қүрам ы ны ң 

өзгеру дәрежссі.

Ж алған  паразитизм  (псевдопаразнтнзм)  —  биологиялы қ  ие  организміне 

кездейсоқ түскенде  еркін  тірш ілік етуге  мүмкінш ілігі бар паразитгілік.  Бүл 

қасиет  эволю циялы қ даму кезінде  пайда  болтан.

Ж алпы  эпидемиология  —  ж үкдалы   аурулардың  жалпы  заңды лы қтары н, 

олардың алдын  алу ж ене  күресу жоддарын зертгейтін  ілім.  Н емесе, ж үқп а- 

лы   аурулардың  алдын  алудагы  теориялы қ,  өдістемелік,  тәж ірибелж   ж әне 

ұйымдастыруш ылық  негіздері  туралы  білімдер  жиынтығы.  Ол  5  бөлімнен 

түрады:

—  пөн жөне  төсіл;

—  эіщ дем иологиялы қ процесс туралы  ілім;

—  эпидем иологиялы қ  аны қтау (эпидемиологиялы қ диагноз қою );

—  эпидем иологиялы қ  қадаталау;

—  эігңдемияға қарсы  ш аралар ж ене эпидемияға қарсы  жүмысты  үйы м- 

дастыру.

Ж едел аддын  алу  -   қозды рты ш   енген  (немесе  енуі м үм кін)  организмге 

и н ф ек ц и я л ы қ   п р о ц есті  дам ы тпауды   көэдеп,  қортауш ы   препараттарды  

(хим иялы қ препаратгар,  ф агтар,  қ ан   сары суйы қтары  ж ене  т.  б.)  еш ізу.

Ж едел хабарлама — ж үқпалы  ауруларды есепке алудағы н егізіі сигналъ- 

ды қ  есеп  қүж аты .  Бүл  қүж ат ж үқпалы   аурумен  ауырған  н ауқасіы   немесе 

ж үқты руш ы ны   аны қтаған да,  сон дай -ақ  татаммен  немесе  көсіптік  улану 

болганда санитарлы қ-эпидем иологиялы қ  мекемелерге  жіберілді.

Ж еке  эпидемиология  —  ж екелеген  жүқпалы  аурулардың  эпццем иялы қ 

процесін,  соны м ен  қатар  оларды ң  әрқайсы сы ны ң  деңгейін  төмендету  н е­

месе  қүрту жолдары  м ен  амалдары н  зерттейтін  эпидемиологияньщ   бөлімі. 

Ж еке  эп қдем и ологи ян ы ң   бөлім дері  ж үқпалы   ауруларды  қазір гі  ж іктеу 

принциптері арқы лы  топтастыры лады. М ысалы, антропоноздар, зооноздар, 

сапроноздар (сапрозооноздар).  Олардың әрқайсы сы  жогарғы тъшыс ж олда­

ры ,  қан ,  іш ек,  сы ргқы   қабатгар  арқы лы   берілетін  ауру  топтары   болып 

бөлінеді.

Жүгу  -   адам  нем есе  хайуанат  организміне  патогенді  м икроорганизм  - 

дердің енуі.

Ж үққыш тықтың  кезеңі  -   ж үқты ры лған  организм нен  қозды рғьш ггаң 

ш ығу м үм кіндігінің уақьпы .

Ж үктыру дозасы -   адам ж ене хайуанат организмінде ауру тудыруға ш а- 

масы  келетін  м икроорганизм дердің орташа саны.

529

Жұқтыру  —  адам  немесе  хайуанат  организміне  патогендік  микроорга- 

низмнің енуі.

Жүқпалы  аурулар  —  патогенді  микроорганизмдердің  (вирустар,  прока­

риоттар) организмге еніп,  өсіп-өніп, тіршілік ету салдарынан дамитын сыр- 

қат.  Аурудьщ  нозологиялық  түрі  қоздырғыиггың  түр ерекшелігімен  анық- 

талады.

Жүқпалы  аурулар  эпидемнологиясы  -   эпидемиялық  процестің  пайда 

болуы және дамуы мен оны тежеу немесе құрту зандылықтары туралы  іліу. 

Оның жалпы  және  жеке  эпидемиология  бөлімдері  болады.

Жүқпалы  емес  аурулар  эпидемиологнясы  -   халық  арасьшда  кең тараган 

әр түрлі  инфекциялық  емес  аурулардьщ  пайда  болу және  таралу жолдары- 

ның  заңцылыктарын зертгеу үшін  эпидемиологияның әдістерін  пайдалану.

Жүқпалы ауруларды оцашалау  — жүқпалы  аурудың қоршаған  адамдарға 

таралу  мүмкіндігін  боддырмау  мақсатында  қоздырғыш  көзін  тежеуге  ар- 

налған  эпидемияға  қарсы  шара.

Жүқпалы  ауру  қоздырғышы  (этиологиялык  агенті,  инфекциялық басы)  —

адам  немесе  хайуанат  организміне  енгеннен  кейін  инфекциялық  жағдай 

(аурудьщ анык клинихалық түрі немесе тасушы) тудыратын микроорганизм.

Жүқпалы  ауруларды  кабылдагыштық:

1) қоздырғьшгтьщ енгеніне, өсіп-өнуіне және тіршілігіне паразит иесінің 

патологиялық  реакция  (ауру)  түріндегі жауабы;

.  2) қоздырғъшггың енгешне инфекциялық процеспен жауап беретін иенің

төндік түр  қасиеті;

3) қабыддаушъільіқтьщ байқалу мүмкіншіліктері өр түрлі, оған өсер ететін 

факгорлар:  макроорганизмнің  жагдайы  жөне  қоздырғьшгшң  вирулентгігі 

мен  дозасы.

Жүқпалы  ауруларды  эпидемиологиялық  жіктеу  (топтастыру,  жүнелеу)  —

қоздыргьшпъщ табиғи тіршілік ететін ортасының ерекшелігін (қоздырғыш- 

тьщ  экологиясын)  және  осыган  байланысты  эволюциялық  қалыптасқан 

берілу  механизмін,  оны  токсономиялық  сараптау  принциптеріне  сүйеніп 

жасалатын  жүмыс.

Жүкпалы ауруды жою -   қоздырғьпіпың көзін залалсыздандыруға, оның 

беріліс механизмін үзуге немесе  адамның ауруды  қабылдамауъш күшейтуге 

багытталған  екпінді  шаралар  нәтижесінде  белгілі  аймақта,  тіш і  бүкіл  жер 

бетінде  аурудьщ  қоздырғыштарының  болуын тоқтагу.

Жүқпалы  ауру манифестілігі  -   белгілі аурудьщ  қоздырғьшш  халық ара­

сьшда  тараганда  олардьщ  ішінде  клиникалық  анык  түрде  ауьгрғандардың 

жиілігі.

530

Ж үқпалы аурулардыц алеуметгік-экономикалық маңыздылькы — осы ауру- 

ларды ң таралуы  салдарынан денсаулы ққа,  халықтықтьщ  қоғамды қ өміріне 

ж әне  халы қ  ш аруаш ылығына  тигізетін  жағымсыз  қүбылыстардьщ   ж иы н- 

тығы.

Зақымдалгандық  (превалентгілік)  -   белгілі  бір  айм ақта,  белгілі  уақытга 

халы қты ң іш інде  пайда болтан ж үқпалы  аурумен айқьін  клиникалы қ түрде 

науқастанғандар  мен  қоздырғыш тарды  тасушылардың жалпы  саны.

Зооноздар  (зооантроноздар)  (гр.  zoon  -   хайуан,  nosos  -   ауру)  -   қозды р- 

ғыш  резервуары  хайуанатгар  болып  есептелетін  аурулар.  Адам  организмі 

көп  ж ағдайда  биологиялы қ  тұйы қ  болады.

И е  —  паразитгің  өмір  сүріп,  тамақтанаты н  организм!.  Өмір  сүру  ерек- 

ш елікгсрш е байланысты паразиттің иелері тәнді, төнді емес болып бөлінеді.

Инфекциялық  процесс  -   қоздырғыш   және  ие  организмдерінің  (адам, 

хайуан)  өзара  қары м -қаты насы ны ң  нөтижесінде  клиникалы қ  түрде  ауру 

пайда  болуы  нем есе  тасуш ы лы қпен  аяқталу процесі.

И нф еиш я коздыргышының кезі — қоздырғыш тың табиғи тіршілігі өтетін 

объект,  одан  ол адамта,  хайуанатқа,  өсімдікке  жүғады.

Инфекция қоздырғышының резервуары — паразиттік түрлердің табиги өмір 

сүру ортасы  болып табылатын ж әне оны ң табиғатга тірпшшс етуін қам там а- 

сыз  ететін  биотикалы қ жөне  абиотикалы қ объектілердің жиьпгтығы.

Иммунитет  (лат.  immunitas  —  бірдемеден  босану)  —  адам  ж әне  хайуанат 

организм інің  патогенді  микроорганизмдердщ   немесе  басқа  бөгде  антиген- 

дердің өсерін қабылдамауш ылық.  И ммунитетгің табиғи, жасанды, белсенді, 

енжар  (пассивті),  инф ею ш ядан  кейінгі,  вакцинациядан кейінгі түрлері бо­

лады; ал  иммун и теттің даму механизмі бойынш а ол антитоксикалы қ,  анти- 

микробты қ, гуморальдық, клепсалық, жалпы жөне жергілікті болып бөлінеді.

Иммуңдау (вакцинация,  егу)  -   белгілі қозды рғы ш қа қарсы  қабылдамау- 

ш ылыхты тудыру үш ін адамның немесе хайуанатгың денесіне оны ң антигені, 

токсині нем есе  сол  антиген  мен токсинге төн қарсы  денесі бар препаратіы  

енгізу.

Иммуногендік — қоздырғыпггың түр тегіне байланысты ие организмінде 

иммунитетгің  бір түрін  тудыратын  қасиеті.

Иммуцдык алдын  алу  (әдейі  алдын алу,  вакпиналық алдын алу,  қан сары- 

суымен аддына алу)  — имм унды қ препараттарды (вакциналар,  глобулиндер, 

анатоксиндер) пайдаланып, ж үкдалы  аурулардың алдын алу әдісі жөне соньщ  

нәтиж есінде халы қтьщ  арасы қда ж үқпалы  аурудьщ алдын алуға, сы рқатты - 

лы гы н төмендетуге  көмектесетін им м унитеп жоғары  топ қүру.

Ингаляциялық жүқтыру  (аэрогеңді,  аспирациялы)  -   адам немесе хайуанат 

организм іне  патогенді микроорганизмдердщ  тыныс  жолдары  арқы лы   енуі.

531

Иңдекс вэтижелілігі — эпидемияға карсы қолданылған қүралдардың жөне 

атқарылған  шаралардьщ  нөтижелілігінің  сандық баламасы.

Карантин — белгіяі аймаққа басқа аймақтардан (елдерден) жүқпалы ауру- 

лардың  коздырғыштарьш  өткізбеуге  ж әне  қоздырғыпггардың  эпидемия 

ошағыньщ сыртына шыгып,  тараудың алдын  алуға  бағытталған әкімшілік- 

шектеулі,  санитарлық-гигиеналық  ж әне  емдеу-алдын  алу  шараларының 

жүйесі.

Конвенциоцды (карантинді) жүқпалы  аурулар -  күресу шаралары халык- 

аралық  ережелерімен  белгіленген  жүқпалы  аурулар тобының  (оба,  тырыс- 

қақ,  сары  қазба және  т.  б.)  шарггы  аты.

Контаминация  -   организмнің  сыртқы  жабындыларьшың  немесе  сыр- 

тхы  орта  объектілерінің  микроорганизммен  ластануы.

Контагиозды  -   қоздырғыппың түріне  байланысты касиеті,  ол оның та- 

ралу,  бір  ис  организмінен  екінші  ие  организміне  шынжыр  жөне  желпуіш 

түрінде берілу қабілетін анықтайды.  Қоздырғыштьщ өрбір түрінің контаги- 

оздық дөрежесі эпидемия барысының даму фазаларына сөйкес өзгереді және 

қоздырғыштың  ие  организмімен  қарым-қатынасының  ерекшеліктерімен 

тығыз  байланысты.

Ауру кдупі жогары үжымдар ~  қоздыргыішъщ эпидемиялық нүскасының 

тығыз  байланысты  сырқаттылықтың жоғарғы  көрсеткіштері  бар ұжымдар.

Қайталап ауру -  адамның бүрын науқастанған ауруын қайталай жүқтыру 

нәтижесінде  тагы да ауруы.

Қоэдыргыш ареалы -  белгілі бір жүқпалы ауру қоздырғышының үзілмей 

тіршіліх ететін жөне табиги тарайтын  аймақтары.

Қоэдьфғыштын  беріліс  факторлары  —  қоздырғышты  бір  организмнен 

екінші  организмге  таситьш  қоршаған  ортадағы  абиопгикалық  жөне  биоти- 

калық  заттар.  Олар  бастапқы,  аралық  және  ақырғы,  тән  және  тән  емес 

болуы  мүмхін.  Беріліс  факторларына  жататындар:  су,  ауа,  тагам,  түрмыс- 

тық бүйымдар,  буынаяқтылар.

Қоздырғыпггыц  берілу жоддары  -   нақты  эпидемиялық жагдайда  (уақы- 

тыңда,  орнында)  қоздырғыштың бір  организмнен  екіншісіне  берілуін  қам- 

тамасыз  ететін  факторлардың жиынтыгы.

Қоэдыргыштын берілу мехаянзмі — эволюциялық даму барысыңда қозды- 

ртыштьщ иелерін ауыстыруы арқылы биологиялық түрін сақтауды қамтама- 

сыз  ететін  механизм,  яғни  қалыптасқан  заңдылық  түрінде  қоздыргыштың 

инфекция көзінен адамның немесе  хайуанаттың организміне ену механизм!

Қауіп-вдтерлі аумак — адам  сырқаттанушылығыньщ көрсеткіші жоғары 

аумақ.  Ол қоздыргыштың эпидемиялық түрінің қалыптасуымен жөне оның 

гаралу факторларымен  анықтадды.

532

Қатерлі үжымдір:  1) қоздырғыштың эпидемиялық түрі пайда болу себе- 

бінен  жөне  оньщ  кең  таралу  салдарьшан  сырқаттанушылықтьщ  жоғарғы 

көрсепсіші  байхдлған,  үйымдасқан  үжымдар;  2)  қоздырғыштың  эпидемия 

арасындағы  кезеңінде  жөне  оның  эпидемиялық  түрінің  ерте  пайда  болтан 

кезеңінде  сақталатьш  үйымдасқан  ұжымдар.

Қ ауіп-қатер факторлары: 

1) аурудыц шығу қауіпін арггаратын әлеуметтік 

жөне табиги ортадағы элементгер, адам мінез-қүлқының ерекшеліктері жөне 

организмнің  іпгкі  жүйесінің хал-жайы.

2)  жүқпалы  аурудың  сыркаттылығын  қалыитастыратын  жағдайлар:

а)  қоздырғыштьщ эпидемиялык  түрінің  пайда  болу қауіпті;

б)  қоздырғыштың  эпидемиялық түрінің қальттасу қауіпі;

в) жүғу  қауіпі;  г) жүктырған  жағдайда  науқастану қауіпі.

Қоздырғыш тьщ   тасы малдауш ы сы  

—  коздырғьшпы  ауру  көзінен  қабыл-

даушы  организмге  таситын  (беретін)  буынаяқтылар.

Қ озды ргы ш ты ң  эпидем няльік  в үсқ асы  

—  жоғарғы  контагиозды  және 

вирулентгі  қасиетгерімен  сипатгалатын  қоздырғыш  клондарігаьщ  басым 

жиынтыгы.

Қоэдыргыш тьщ тән ие организм інде м екендеуі 

— берілу механизмімен іске 

асатын жүқпалы организмдегі қоздырғьшггың негізгі мекені,  өсіп-дамитын 

орыны.  Антропоноз  қоздырғьшггарьшың  негізгі 4 тиш і мекені  бар;  тыныс 

жолдарындағы  кілегей  қабатгарында,  ішекте, терілер  мен  сырпгқы  кілегей- 

лерде және қанда.  Кейбір қоздырғьшггар үрық клеткаларында да орналасуы 

ыктимал.

Қоздыргыш ты ж ою  

— элиминация (лат. eliminare — алып тастау) — белгілі 

аумақта қоэдырғьшгш биалогиялык түр ретінде  жою.

Қоэдьірғыштыц эпидемналогиялық-экапгогиялық озгешеліл -  кеббір жүқпа- 

лы аурулардьщ эпидемиялық процесінің жалпы даму механизмдерінің өзіне 

тән  іске  асуын  қамтамасыз  ететін  қасиеттер  құрамы.

Қоргавыш көрсеткһш 

— адамдарды аурудан қорғау үшін эпидемияға қарсы 

пайдалантан жабдықтар мен шаралардың нәтижелігінің сандық көрсеткіші.

Қ осы мш а  паразит 

иесі  —  паразитпң  екінші  аралық  иесі  болуы.

Л атееттік   иммунизация  (жасы ры н иммунизация) 

-  клиникалык анык ауру 

тудыра алмайтын, бірақ имундықты болдыратын қоздырғыштьщ аз молшерін 

табиғи жүқтыру немесе табиги жағдайда қоздырғьшггад аз дозасьш жүқты- 

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: