С оны м ен  ж о сп а р -гр а ф и к тегі  ж ұм ы стар   басқ а  ж осп ар л ар дағы

Атқарылған шаралардың тиімділігін басқару жүйесімен байланыс- 

тыра  бағалаудьщ өзіндік  қиындығы бар,  өйткені  оның сандык  жмесе 

сапалық көрсеткіші  жоқ.  Бірақ басқару  процесінің  соңғы бағасы  бас- 

қарылатын  объекті  көрсеткіпггерінің  жақсаруы  арқылы  бағаланады. 

Н акты   бага  дегеніміз  ж ұқпалы   ауруды  болдырмау  немесе  оның 

денгейін төмсндету және объектілердің санитарлык жағдайын  жақ- 

сарту. Басқа сөзбен айтқанда, басқарудың сапасы мен тиімділігін баға- 

лауда жанама көрсетіпггер қолданылады.

Індетке карсы атқарылатын жұмыстың сапалылығыньщ алғы шар- 

ты болып саналатындар:

• эпидемиологиялық диагноз қоятын мамандардың жұмыс сапасы- 

ның жоғарылығы;

•  қажет материалдар мен  қаражатты дұрыс  пайдаланудағы  ұиым- 

дастыру жүмысы;

• атқарылуға белгіленген шаралардың әдістемелік жағынан дұрыс 

колданылуы;

• белгіленген шаралардың орындалуын тексеру;

• жүмыс жүйесін үйлвсімді ұйымдастыру.

Маманның немесе мекеменің берілген тапсырманы орындаушылық 

тәртібі індетке қарсы жұмыстың сапалы болуына көп эсер етеді, тіпті 

кейбір жағдайда белгикнген шаралардың тиімділігі айдан айқын бола 

тұра,  оны орындау дүрыс  болмаса,  соңғы нәтижеге жету  әрқалай  бо­

лып  қалуы  ыкгимал.  Керісінше,  белгілгнген  шара  сапалы  орындалға- 

нымш, соңғы нәтижеге жете алмасақ, онда басқару жүмысыңдағы ат- 

қарылған  эпидемиологиялық  диагноздьщ  сапасының  нашар  болтан- 

дыты деп қарау керек.

Тагы бір маңызды мәсежні естен шығармау керек: жұмсалған қара- 

жат аркылы атқарылған жүмыстың соңғы нәтижесі  қандай болды де­

ген сұраққа жауап  іздегш жөн.  Көп жағдайда жүмыс дүрыс ұйымдас- 

тырылса, аз күш пен қаражат жүмсап, соңгы нәтижеге жетуге болады, 

керісінше аткарылатын жүмысты дұрыс ұйымдастырмаса жәнв басқа- 

ру жүйесіндегі қателіктер жиі болса, көп қаражат пен күш жұмсалған- 

мен, сощгы нәтижеяің сапасы оншалықты болмауы  ықтимал  Сондық- 

тан жоспарлау барысында атқарылатьш шаралардьщ эпидемилогиялық 

тиімділігімен қатар онын экономикалык жакгарьш да қарасгыру керек.

515

Өз бетінше дайындалуга арналган сурақтар

1. Халықты індеттен қоргау жүйесін уйымдастыру қурылымын атаңыз. 

19-схеманы талдаңыз.

2.  Індеттен  қоргау  жүйесінде  санитарлық-эпидемиологиялық  мекеме- 

лгрдің басқарушылық орнын көрсетіңіз.  20- схемадагы СЭС қурылымын тал- 

даңыз.  Олардың функциялъщ багытын көрсетіңіз.

3.  Халықты  жуқпалы  аурулардан  қоргау жүйесіндегі  басқару принцип- 

терін атаңыз.

4.  СЭС-тің жоне басқа мекемелердің басқару жуйесі барысындагы қаты- 

насы қалай жургһілгді? Басқару ушін қандай қужаттар болуы керек?

5.  Басқару процесіне сипаттама  беріңіз.  Басқару процесі  қандай саты- 

ларга бөлінеді? 21-схеманы және,  ондагы уш сатыга талдау жасаңыз.

6.  22- схемага қарап,  СЭС-тің ақпараттық байланысын айтыңыз.

7.

 

Логикалық, ойлау циклінің төрт кезеңін баяндаңыз.

8. Басңару процесіндегі уйымдастыру циклінің маңызын ашып көрсетіңіз. 

Соңгы  нәтижеге  жетудегі  уйымдастыру жумысының  объективті  және 

субъективті себептерден орындалмауын атап көрсетіңіз.

9. Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің басқару деңгейлгрін, иерар- 

хиясын, олардың функциясын айтыңыз (23-схеманы пайдалыныңыз), ерекше- 

ліктерін ашып көрсетіңіз.

10. 24-схемадагы қалалыц СЭС-тің ақпараттар агынын талдаңыз. Ақпа- 

раттардың көзін,  оларды алу әдістерін жеке-жеке атап көрсетіңіз.  Ақпа- 

раттарды пайдаланатын органдарды атаңыз.

11.  Санитарлық-эпидемиологиялық  жумысты  жоспарлаудың  принцип- 

терін атаңыз.

12. Жуқпалы аурулардың алдын алу шараларын жуйелі тәсілмен жоспарлау 

деген не?Жоспарлаудың негізгі торт бөлігін атаңыз (схеманы пайдаланыцыз).

13.  31- кестедегі жалпылама жоспарлардың туріврін айтыңыз.

14. Проблгмалық-тақырыптық жоспарлаудың мақсатын айтыңьіз. Оның 

екі бөліміне талдау жасаңыз.

15. Функциялық-салалықжоспарлауқандай жумыс кезеңдерін қамтиды?

16.  Багдарламалық-мақсатты  жоспарлаудың  басқалардан  ерекшелігі 

неде? Жоспарлаудың  осы  турінің  пайдалылыгын  анықтайтын  алгы  шарт- 

тарды мысал келтіріп талқылаңыз.

17. Жоспарлаудың узақтық кезеңге байланысты турлерін атаңыз.  Олар- 

дың әрқайсысының мақсатын, міндеттерін айтыңыз.

18. 25-схемага қарап, індетке қарсы жу.мыстың сапасын талдаңыз. Соңгы 

нәтижеге жету үшін қандай сапалық көрсеткіштер қолданылады. Шындық 

және қарымдық тиімділік деген тусініктерге сүйеніп,  атқарылган шаралар- 

дың сапасын анықтау принципін көрсетіңіз.

516

26-mapay

Ж ҮҚПАЛЫ  АУРУЛАРҒА ҚАРСЫ  БАҒДАРЛАМАЛЫҚ -  

М АҚСАТТЫ  ТӘСІЛДЩ  ПРИНЦИПТЕРІ

Алдыңғы  тарауда  айтылғандай,  індетке  қарсы  жүмыстың  тиім- 

ділігін жоғарлату үшін түгас, икемді жәнг тиімді басқару жүйесі жаса- 

луы  керек.  Ондай жүйшің  қатарына бағдарламалық  -  мақсатгы тәсіл 

жатады.

Бағдарламалық-мақсатты  тәсіл  соңғы  жылдары  кең  көлемде  пай- 

дал анылуд a.  Осы тәсіл басқарудың үш жағын  байланыстырады:  мақ- 

сатық каражатын, үйымдастыруьш. Бұл жерде накты түжырымдалған 

мақсатқа  жетуді  көздеген  уақьгпы,  қаражатты  жәш  орындаушьгаы 

айтамыз.  Б агдарлам алы қ-м ақсатты   тәсіл деген  басқаруды  ұйым- 

дасты раты н әдіс аркы лы  өте тиімді мақсат қою және осы максат- 

қа жету (Е.  Б. К убщ   1988).

Бағдарламалық-мақсаттың тәсілге ең алдымен іске асатын мақсат- 

ты  таңдау  ж әж   оны  нақтылау  жатады.  Бұл  мақсат  қоғамньщ  қазіргі 

мүктажына сәйкес  болуы тиіс.  Осы тәсіл ғылым  мен тәжірибенің ке­

рек деңгейдегі байланысын қамтамасыз етеді жәнв қолданбалы ғылы- 

ми зертгеуді күнделікті төжірибелік жүмысқа бағынышты етіп отыра- 

ды.  Бағдарламалық-мақсатты тәсілдің қүндылығына ең  алдымен  оны 

мекемеаралық (ведомствоаралық, сектораралық) мәсежлерді шешуге 

пайдаланудың орындылығы жатады. Эпидемиологиялық проблемалар- 

ды  шешу  үшін  санитарлык-эпидемиологиялық  қызмет  орындарымен 

катар баска да әр түрлі  мекемелердің, үкімет органдарының қатысуы 

керек. Сондыктан олардьщ іс-әрекеттерін байланыстыру үшін бағдар- 

ламалык-мақсатты  тәсілдің  маңызы  өте  зор  екенін  ерекше  атап  айту 

керек.

Бағдарламалық-мақсатты тәсілге тиісті келесі принциптер жатады:

• бағдарламаның максатқа бағытталуы;

• жоспарлау мш  басқарудың жинактылығы;

• бағдарламаның үйымдастырылу қүрылымы меи іске асырлуының 

икемділігі;

• кажетті толықтыру жүргізу үшін бағдарламаның орындалу бары- 

сында тексеру мся бағалау жасау.

517

Осы принциптерге қысқаша тоқталайық.

1.  Мақсатка бағытталу принципіж алдын ала аныкталған талапқа 

сөйкес,  бүрыннан  белгілі  нәтижеге  жетуге  бағытгалған  жүмыстарды 

жоспарлау және оларды басқару жатады.

2.  Жоспарлау мея басқарудьвд жинақтылығы осы тәсілдің маңызды 

принципіш жатады.  Бүл жерде  шаралардың ғылыми-тәжірибелік жа- 

ғынан  бірге  атқарылуы,  баска  мекемелер  мен  органдардың  келісімді 

түрде жүмыс істелуі көрсетіледі. Мысалы, зоонозды инфекциялар про- 

блемасы туралы сөз болса, онда денсаулық сақтау мекемелерінің кыз- 

метімен  катар  ветеринария,  табиғатты  қорғау  жәнз  басқа  да  мекеме- 

лердің жүмысы қамтылуы тиіс;  ішек инфекцияларында -  коммуналь- 

дык шаруашылыкгардын, тагам өжркәсіптерінің, сауда мекемелерінің, 

сумей  қамтамасыз ететін  орындармоі  жәнг  т.  б.  жұмыстармен  байла- 

нысты болуы тиіс.

3.  Үйымдастыру  құрылымының  икемділігі де  маңызды  принцил- 

тердің  бірі  болып табылады.  Бұл  жерде  жалпы  проблгманы  шешуде 

бір  қабылданған,  өзгермейтін  басқару  жүйесімен  жүмыс  істеу  дүрыс 

болмайды.  Шешілуге  тиісті  проблеманың  қай-қайсысы  болмасын, 

өзіндік  ерекшеліктерімен  сипатталады,  сонымен  қатар  бағдарламаны 

жоспарлау және іске асыру барысында әр түрлі жағдайға байланысты 

(жаңа ғылыми деректер пайда болса, мәселэні шешуде баска тиімді әдіс- 

тәсілдер пайда болса жәнг т. б.) басқару және үйымдастыру принцип- 

тері осы жағдайларға икемделінуі керек.

4.  Бағдарламаның  орындалу  барысында  оқтын-оқтын  тексеру 

жүргізу ж әж  оның барлық компонзптерінг сараптама жасап түру бағ- 

дарламалык-мақсатты тәсілдің тағы да бір маңызды  принципі  болып 

саналады.

Бағдарламалау қызметінің басты кезеңдері болып төмеядегілер са­

налады:

• мақсаттарды (соңғы ж әж  аралық) жәш міндеттерді түжырымдау;

• бағдарламаны жасау;

• бағдарламаны іске асыру;

• бағдарламаның функциясын бағалау және түзету;

•  бағдарламаның  соңғы  мақсатқа  жеткенін  куәландыру  (сертифи- 

кациялау).

518

Індетке  қарсы  жүмысты  жоспарлау  мен  ұйымдастырудың  негізгі 

принциптерінің  бірі  болып  нақты  мақсатты  тұжырымдау  саналады. 

Толық дәлелденбеген мақсатты тұжырымдау көп жағдайда жалпы ат- 

қарылатын  шаралардың  іске  аспай  қалуына  әкеліп  соғады.  Мысалы, 

безгекті  әлем  деңгейінде  біржола жою  мақсатымен  1955  жылы  Д Д ¥ 

үсынған  бағдарлама,  алғашында  болашағы  зор деп  күтілгеніне  қара- 

мастан,  ақырында орындалмай  калды.  Оньщ негізгі себептері ретінде 

бағдарлама  жасағанда  оның  терең  ойластырылмағандығын,  ғылыми 

дәлелдеяген  тәсілдердің  әлі  де  болса  жеткіліксіз  болғандығьш  және 

әлемнің  барлы қ  мемлекеттерінде  саяси  қолдау  болмағандығын 

айту керек.

Денсаулық сақтау жұмысындағы алға қойған мақсаттьщ басты кри- 

терийлерініц бірі  накты аумактағы, мемлекеттегі жмесе әлемдегі дәл 

осы  проблеманын  көкейтестілігі  болып  саналады.  Бүл  жерде  осы  ин- 

фекциямен  сыркаттанушылықтағы  деңгейді,  өлім-жітімді,  мүге- 

дектілікті,  ұзақ  уақыт  еңбекке  қабылвтсіздікті,  әлеуметтік-экономи- 

калық зиянды ж әж  басқа да критерийлерді есепке алу керек.

Аталған көрсеткіпгтердің маңыздыльды кейбір жеке инфекциялар- 

дың  эпидемиялық  процесінің  ерекшеліктеріж  байланысты  әр  түрлі 

болуы  мүмкін:  бір жағдайда -  сырқатганушылық (грипп,  полиомие­

лит, Денге қызбасы ж әж  т. б.), баска жағдайда -  өлім-жітім (жаңа ту­

гая баланың сіреспесі, сары кызба, көкала, АИВ-инфекциясы, қүтыру 

жәие  т.  б.)  демесе  сыркаттанупшлық та,  өлім-жітім де  -  (безгек,  ше- 

шек, қызылша және т. б.), үзақ уақыт еңбек қабылетін жою жәш  мүге- 

дектік (бруцеллез, Ку-кызбасы, дранкулез, туберкулез және т. б.).

Проблеманьщ көк^тестілігін дәлелдеу көп жағдайда қиынға түседі. 

Ол, ең алдымен, халыктың арасындагы сырқаттанушылық көрсеткіш- 

терінің толык болмауына байланысты. Бүл эпидемиологиялық жагдай- 

дың дұрыс бағаланбауына  соқтырады.  Мысал ретінде Қазақстандағы 

бруцеллез  инфекциясының  жағдайын  айтуға  болады.  Бұл  ауру  мүге- 

дектікке душар етуі жағынан алғы орында,  ал онымен ауырған адам- 

дардың статистикалық көрсеткіш деңгейі  (малдың да) нақга жағдай- 

ды көрсетпейді. Шындығында аурудың саны 5-10 есе көп десек, артық 

болмайды.  Науқастанған  адамдардың  (мүгедек  болғандардын)  8 0 - 

90 % қазақгардың үлесіне тиеді. Осы жагынан Караганда денсаулық сак-

519

тау органдары мен ветеринария мекемелері үшін бруцеллез көкейтесті 

проблемалардың  қатарына  жатуы  тиіс.  Бұл  инфекция,  мысалы,  Бал­

тика  жағалауындағы мемлекетгермен,  Ресейдің біраз аймақтары  үшін 

оншалыкты  маңызды  проблема болып саналмайды.  Немесе,  АИВ-ин- 

фекциясы әлемнің барлык мемлекетгері үшін көкейтесті проблема бо­

лып отыр. Осы қатарға туберкулез инфекциясын да қосуға болады. ТМД 

мемлекеттерінің  ішінде  Қазақстан үшін туберкулез аса маңызды  про­

блема  болғандықтақ  бағдарламалық-мақсатты  жоспар  жасауға  тура 

келді. Бүл бағдарлама мемлекеттің қолдауымш, әр түрлі дүниежүзілік 

үйымдардың катысуы арқылы іске асырылып жатыр.  Оның тиімділігі 

де байқала бастады (Т.  А. Муминов, К. М.  Маскеев,  1988).

Мақсатты түжырымдауда жоспарланған шаралардың шын мәнінде 

жүзеге асырылатынын айқын білу керек.  Шын  мәнінде  іске  асырылу 

мүмкіндігі дегенде,  ең алдымен, белгіленген  шаралардың тиімділігінің 

ғылыми дәлелдшгенін, нақты жағдайда (қаражат, тәсілдер мен мамав- 

дардын болуы және т. б.) бүрын жүзеге асырылғақ жинакталған тәжіри- 

белер жәнз баска жағдайлар есепке алынады. Осы жерде мақсатқа жету 

үшін волюнтаристік көзқарастан сақ болған жөн.  Мысал ретінде бру- 

целлезбен күресуде халыққа вакцинация жасау арқылы осы проблема- 

ны шешуге болады деген теріс көзқарасты және оны көп жылдар бойы 

біздің  елде  пайдаланғанын,  ең  бастысы,  вакцинаны  егу  шарасының 

ешқандаи  нәтиже  бермегенін,  тіпті  кеиоір  жағдайда  оның  әжептеуір 

зиян келтіргенін айтуға болады.

Алға қойған мақсатқа жетуде тиімді технологияның болуы немесе 

болмауы шешуші фактор болып саналады, яғни мақсатка толык көлемде 

жетуге  мүмкіншілік  жасайтьш  жалпы  әдістер  мен  жабдьпсгар  жиын- 

тығыньщ болуы шмесе болмауы зор рөл атқарады. Мысалы, АИВ-ин- 

фекциясына қарсы колданатын вакцинаньщ әзірше болмауы жәш  ем- 

деу тәсілдерінің соңғы нәтижеге жеткізб^і осы проблеманы бүгінгі күні 

толық шешуге мүмкіндік бермеи отыр.

Көптеген  бағдарламаларда  белгілі  бір  тиімді  технологияларды 

(әдістер мен дәрі-дәрмектер) қолдану арқылы жақсы нәтижеге жетуге 

болады. Кейбір паразитарлық инвазиялармен күресу бағдарламаларын- 

да, мысалы, онхоцеркозда, безгекті тасымалдаушыға (сары маса) қар- 

сы  қолданылатын технология  пайдаланылады  (биологиялық әдістер,

520

инсектицидтер жөде т. б.) жөш ауырған нгмесе жүкгырған адамды тез 

анықтау (әр түрлі диагноз қою тәсілдері) мен ерекше емдеу жолдары 

пайдаланылады.

Мақсатгы таңдағанда және түжырымдағанда ресурстардың болуы- 

ның жәвв оны уақытыыда алудың нвгізгі рөлін естен шығармау керек.

Бүл  жерде  каржы  ж әж   материалдық-техникалык  жағы,  әр  түрлі 

деңгейдегі  жәнг профильдегі  мамандармен  қамтамасыз  етілу  мәселе- 

лері жөнінде сөз болып отыр.

Нақты ресурсқа жоспарланған мақсат сәйкес болмаса, бағдарлама- 

ны  орындау  мүмкін  болмайды.  Бұл  жерде  безгекпен  күресу  туралы 

әлемдік бағдарламада болтан осы кемшілікті мысал ретінде келтіруге 

болады.

Мақсагты тұжырымдама мақұлданганнан кейін бағдарлама жасауға 

кірісуге болады.  Бң алдымея міндеттер аныкгалады, олар алға қойған 

максатқа жетуге бағытталуы тиіс. Міндеттер аралык жәнг соңғы мақ- 

сатқа байланысты барлық проблемаларды қамтуы тиіс. Әрбір міндеттің 

орындалуы белгілі бір кезеңдегі мақсатқа жетуге бағытталады. Жұқпа- 

лы аурулармеи күресте белгілі бір мақсатқа жету үшін нақгы міндет- 

тер анықталуы керек. Мысалы, диагноз қою проблемасын шешу үшін 

диагностикалық орталықтар,  арнаулы бактериологиялық,  серология- 

лык,  иммунологиялық лабораториялар ашу  жмесе бар лаборатория- 

ларды  сезімталдығы  жоғары әдістермен,  қүрал-жабдыктармен  қамта- 

масыз ету жмесе арыайы дайындалған мамандармен толықтыру жәш  

т. б. жүмыстар атқарылуы керек.

Бағдарлама  жасау  кезеңінде  бағдарламаның  құрылымы  (инфра- 

структурасы) туралы принципті мөселені шешуге жәш  денсаулық сақ- 

тау жүйесімен ж әж  баска да мекемелгрмен өрекеттестігін айқындауға 

баса назар аударған жөн

Осы мөселЕЯІ шешудін екі тәсілі бар. Біріншісі - тіке тәсіл (верги- 

кяльдық тәсіл), мұнда мамандандырылған мекемелер қүрылады, олар- 

дьщ  өз  штаты,  күрылымы,  қаржыландырылуы  болады.  Бұл  мекеме- 

лердің жүмысы басқалардын кызметіш бағыныппы емес. Мысал ретін- 

де обаға қарсы станциялар мен ғылыми-зертг^ институттарық АИВ/ 

ЖИТС-қарсы күресу жәт алдьш алу мекемесіқ туберкулгз, тері-жыныс 

аурулар диспансержрін, олардыя облысгық бөлімдерін айтуға бсшады.

521

Екіншісі -  көлдеявң тәсіл Ол керісінше, бұрыннан қалыптасқан ден- 

саулық  сақтау  мекемелерінде  жаңадан  жасалған  бағдарламаны  осы 

мекеменің  мамандарымен,  материалдық-техникалық  базасымен  бірге 

атқару. Әринг, бағдарламаны орындау үшін қосымша қаражатпен және 

материалдық-техникалык жағынан қамтамасыз етіледі. Осы тәсіл лисе­

лей тәсілге Караганда каражатты  біраз үнемдеуге мүмкіншілік жасай- 

ды. Көлдежң тәсілмен орындалатын бағдарлама көбінзсе ұзақ уақытқа 

немесе  түрақгы  түрде  қолдануға  арналады.  Сонымен,  дүрыс  жоспар- 

ланған көлдешң бағдарлама денсаулық сақтау жүйесінің үдеп дамуы- 

на да эсер етеді.  Мысал ретінде ДДҮ-ның кеңейтілген иммундау бағ- 

дарламасын (КИБ) келтіруге болады.

Бағдарламаны жасағанда белгілгнген мақсатқа жету үшін жәге жос- 

парланған  шаралардың  мөлшерінз,  орындалу  мерзіміне  бағытталған 

кейбір атқарылатын біраз шаралардың шеңберін қамту керек. Бұл бағ- 

дарламаға  оны  атқаратын  адамдардың,  каражаттын,  басқа  да  керек 

қүрал-саймандар мен дәрі-дәрмектің дәл есебі де кіруі керек.  Бағдар- 

ламада оның орындалуын кадағалайтын және бағалайтын шаралар да 

көрсетіледі. Жоспарлағанда орындаушылардың атқаратын қызметі анык 

белгіленуі ж әж  жоспардьщ әркайсысының орындалатын әрбір бөлігі 

нақты  көрсетілуі тиіс.  Бағдарлама  қажет  болтан  жағдайда атқарыла- 

тын шаралар туралы жүмыс жоспарымен толыкгырылады.

Кейбір  бағдарламаларда,  әсіресе алғашкы  кезеңінде,  қолданбалы 

ғылыми-зерттеу жүргізуге тура келеді. Бүл жүмыс өдістемелік жағын, 

технологияны,  диагноз  қою,  емдеу  нгмесе  алдын  алуға  қажет  дәрі- 

дәрмектерді  жетілдіруге  бағытталуы  мүмкін  Мүндай  зерттеулердің 

өзінше ерекшелігі, олардьщ нақты міндеттерді шешуге бағытталғаны 

және аз уақыт мерзімінде атқарылуы болып табылады.

Багдарламаның маңызы  мен алга қойган мақсатын халық арасына 

насихаттау жүмысьша да көңіл бөлінуі керек. Мысалы, жүкпалы ауру- 

дың алдын алуға бағытгалған иммундау жүмысы (ДДҮ-ның КИБ) ту­

ралы халық арасында насихатгау жүргізілсе, оның тиімділігі біраз ар- 

тады,  ең  алдымен  иммундауга  камтылатын  адамдар  (балалар)  саны 

жогарылайды. Халык арасында вакцинация жасаудын пайдасынан зи- 

яны көп деген қате үғым да жоқ емес, тіпті ондай сйды кейбір дәрігер- 

лердің де кейде айтып қалатыны бар. Осы жағдайда халыктьщ білімін

522

көтеру үшін  нақтылы дәлелдер  келтіріп,  насихат жұмысы жүргізілуі 

керек. Мысалы, шешек ауруы әлемде қанша миллион адамның өмірін 

қиды, ал алдын ала иммуыдау арқылы осы инфекциядан жер шарынын 

халқы біржола құтылды.  Бұл медицинаның адамзат алдындағы орын- 

даған үлкен жетістігі жәш  мақтанышы болып саналады. Немесе диф­

терия ауруынан қанша жас нәрестелер өлді, ал вакцинация жасаудың 

арқасында бұл ауру жойылуға жақын деуге болады. Дәл осындай жағ- 

дай полиомиелит,  қызылша инфекцияларында да болып  отыр.  Деген- 

мен кейбір жағдайда, вакцинамен еккениен кейін асқыну да болуы ықти- 

мал,  бірақ ондайлардың саны өте аз, ал егу жүмысы нашарласа, оның 

көлемі азайса, сырқатганушылықтың, тіпті, өлім-жітімнің көрсеткші- 

тері лезде көтерілетінін халыкка түсіндіру керек.

Қандай  бағдарлама  болсын  ақпараттық жағынан  қамтамасыз  еті- 

луі тиіс. Жұқпалы ауруларға қарсы күресуге арналған бағдарламалар- 

да  нақты  бір  аумақтағы  инфекцияньщ  эпидемиялық  процесін  сипат- 

тайтын деректерін альш талдау арқылы эпидемиологиялық қадағалау 

жүргізілетіні  көрсетіледі.  Осыған  байланысты  ақпаратгарды  толық 

жинау, ө ң д ^ жәнг жан-жақты талдау бағдарламаның ең маңызды бөлігі 

болып саналады.

Акпараттың басқа да түрлері бар, мысалы, әкімшілік-шаруашылық 

жағын қамтитын деректер де (кадрлар, қаражат ж әж  т. б. жедел ақпа- 

раттар) бағдарламаны басқару үшін үлкен көмек көрсетеді.

Ақпаратгарды жинау ж әіе талдау бағдарламаны басқарудың бар- 

лык  деңгейлерінде  атқарылуы  тиіс.  Басқарудың  әр  деңгейіне  сәйкес 

шешімдер қабылдануы керек.  Ең жоғары басқару деңгейінде жиналғ- 

ан,  талданған  ақпаратгарға  сүйеніп,  стратегиялык шешім  қабыддана- 

ды.  Бұл  шешім жалпы бағдарлама туралы болады,  ал төменгі деңгей- 

лерде  қабылданган  шешімдер  тактикалық  немесе  жергілікгі  маңызы 

бар мәселелермен байланысты болады.

Алға  қсйған  мақсатқа  жету  үшін  атқарылатын  шаралар  көп  жағ- 

дайда сектор аралық ынтымақтастыкка байланысты болады. Сондык- 

тан  мүдделі  министрліктің,  мекемежрдің тұрақты ж әж  тиімді  турде 

үйжсімді  іс-әрекеттерінің болуьш  талап  ету  керек.  Осыған  орай  жо- 

ғары  лауазымды  басқару  органдарының  (облыс,  өлке,  республика 

бойынша)  саяси  қолдауы,  міндеттеме  алуы  бағдарламаның  іс  жүзіж

523

асуына зор жағдай туғызатынын айтпасақ та түсінікті. Мүндай қолдау 

жергілікті халықка белгілі болуымен катар, оның нәтижесін халық на- 

қтылы атқарылған іс-әрекеттш сезінуі керек.  Нақты саяси қолдаудын 

нәтижелі болатьшы туралы мысалдарды біраз келтіруге болады: дүние 

жүзінде  шешекті  біржола  жою,  Латын  Америкасында  полиомиелит­

пен күресу, Кубада, Қытай Халык Республикасында денсаулық сақтау- 

дағы жетістіктер, Чехословакиядағы қызылшамен сырқаттанудьщ дең- 

гейін күрт азайту жәнг т. б. мысалдар саяси қолдаудың аркасында бо?і- 

ды десек артык айтпағанымыз. Осындай мысалдар Қазақстаяда да жок 

емес. Соңғы жылдары халық денсаулығьш сакпгау туралы қомақгы ба- 

сқару бағдарламалары іске косылды, соның ішінде АИВ-инфекциясы- 

мен күресу және алдьш алу туралы үкіметтің қаулысы, туберкулезбен 

күресу туралы үкімет қолдаған жан-жакгы бағдарлама, жас өспірімдерді 

гепатиттің  В-түріне  қарсы  егу  туралы  бағдарлама.  Осылардың  бәрі 

министрліктер  мен  баска  мекемелерді  былай  қойғанда,  Президенттің 

жарлығы  аркылы  саяси  қолдау тапты.  Бұл  жарлықтар мен  қаулылар, 

солардьщ негізінде жасалған бағдарламалар арнаулы қаражатпен күшей- 

тілетүсті.

Бағдарламаны басқарудағы елулі белім больш оның барлық құрам- 

дас  бөлігінің  кызмет  етуін  үздіксіз  тексеру  саналады.  Ол  бағдарла- 

маньш іске асу барысьгн күнделікті қадағалауды, мамандардың әр дең- 

гейдегі  іс-әрекетін  тексеруді  қамтиды.  Мамандарды  мүндай  тексеру 

бағдарламаға жедел түзету жасауға жәнг  атқарылатын  шараларға то- 

льпсгырулар енгізу үшін  өте  кажет.  Тексеруді  жүргізу үшін максатқа 

сәйкес  ерекше  көрсеткіпггерді  жасау  керек.  Олардың  түрі  мен  саны 

бағдарламаның ерекшелігінг қарай өзгеруі мүмкін.  Бүл көрсеткіштер 

қарапайым, оларды аныктау әдістері бірыңғайланған және олар әр түрлі 

жағдайда қаитадан жасалатындаи, сонымен қатар оларды таңдау дәлел- 

денген болуы керек.

Сонымен  катар  бағдарламаның  орындалу  барысы  оқтын-оқтын 

жан-жақты бағаланып отырылуы тиіс.

Бағдарламаның  соңғы  қорьггындысын  жасау  үшін  көп  жағдайда 

арнаулы комитетгер, комиссиялар, жұмыс топтары шмесе басқа орган- 

дар қүрылады. Олар бағдарламаның мақсатына сәйкес сертификация- 

лау механизмін жасайды. Кейбір жағдайда мүндай жүмыс үзақ уакытка

524

созылуы  мүмкін.  Мысал  ретінде  Д Д¥  күрған  Әлемдік  комиссияның 

шешектің  жер  жүзінде  жойылғаны  туралы  сертификация  жасағаньш 

айтуға болады.  Сертификациялау процесі  кей жағдайда бағдарламаға 

сәйкестелген  арнаулы  критерийлер  жасауды  қажет  етеді.  Мысалы, 

кейбір  аумакта  полиомиелитгің  жойылғаньш  сертификациялау  үшін 

арнаулы критерийлер жасалған. Оларға жататьщдар: тиімді эпидемио- 

логиялық қадағалау қызметі болтан жағдайда (қадағалау жүргізу үшін 

вируеологиялық  лабораториялар  болуы  тиіс),  соңғы  3  жылда  полио­

миелит ауруы болмауы керек; әрбір енжар полиомиелит және Гипена- 

Барре синдромын егжей-тегжейлі тексеру; барлық аумакта иммундауға 

жататын  халық  тобының  (балалардың)  90  %-ін  егу  мен  қамту  және 

жоғарғы серопозитивтік көрсеткішке жету (80 % жоғары).

Бағдарламадағы мақсатқа жетуді сертификациялау жүмысын тоқ- 

тату деп ойламау керек. Тіпті шешекті әлемде біржола жойсақ та, оған 

эпидемиологиялык  қадағалау  жүргізу тоқтамайды,  өйткені  табиғатга 

маймылдың шешегі бар. Оның қоздырғышының эволюциялық өзгері- 

ске ұшырауы арқылы адамға жүғу қаупі бар екенін естен шытарматан 

жөц  Әриж, қазіргі жағдайда осы инфекцияны қадағалау жүмысының 

көлемі әлдеқайда азайды.

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: