Міреев, Ж. Темірбеков эпидемиология Жалпы эпидемиология 1 т о м алматы жоғары аттестациялық комиссияның баспа орталығЫ 2000
жүктеу/скачать 31,46 Mb. Pdf көрінісі
|
a u к 5 I а *
(4 *
Г) S X сб X о 2 >, О. I* П ар ази т поп у л я ци я* М а к р о о р г а н и зм д е п И нф ек ц ия л ы к, Организмдік -------- -► с ыны ң о рг а н и зм ді к ' би ол о ги ял ы қ к ал ып та сқ ан 4 -------- - п р о ц е с г ің ма ни фс сгі л ік қ а л ы п т а су ы ^ ж ү й с н ін бү зы луы к ө р ін уі Н а у қ а с т ы ң т ү р і м е н
а у ы р л ы ғы н а н ы қ т а у
-с х е м а.
Б үт ін жүйе ре гін де э п и де м и я л ы к п р оц ес ті щ ф уи к ц н я л ы к к үр ам ы Олар мыналар: — эпидемиялық ошақтар көбінесе балалар ауруханасында, өйел- дер босанатын мекемелерде х и і пайда болады; — сырқатганушылық деңгейінің өсуі көбінесе жас нөрестелердің ішінде жиі кездеседі; — инфекция қоздырғышының көзі ретіңде ауырган адамдар не- месе тасымалдаушылар саналады; — инфекцияның эпидемиясы көпке созылады (бірнеше жүмадан айлап). “Госпитальды” сальмонеллездердің осы айтылған ерекшеліктері өлэкожүйе деңгейінде оның әлеуметтік-экономикалық маңызын үлғайтады. Эпидемиялық гтроцестің өр деңгейіндегі бір-біріне байланысты қүбылыстарды жөне олардың реттелу механизмдерін бруцеллез ин- фекциясьш зерттеуде де байқауға болады (С. Ә. Әміреев, 1988; 1989; 1995; 1999). Әлэкожүйс деңгейінде ойланбай істелген, адамды бірнеше қайта тірі бруцеллез микробынан жасалған вакцинамен егудің эпидемио- логиялық пайдасынан гөрі организмдік деңгейде патсргия түрінде байқалатын зияндылығы дөлелденді. Ауылшаруашылық малдардың арасьшдағы эпизоотиялық процестін үдеуі (тиісті жұмыстың дүрыс атқарылмауыньщ салдарынан) жоғарыда айтылған патергиялық жағ- даймен қосылып, аурудың кең тарауына, науқастың ауыр түрінің көбеюіне, осыған байланысты аурудың өлеуметгік-экономикалық маңызының өсуіне әкеліп соқтырды. Науқастың ауыр түрі қоздыр- ғыштың бір түрінің ішіндегі (В. melitensis) 3 биоварға байланысты деген пікір де пайда болды жөне оны дөлелдейтін нақты фактілер ашылды (Rose D. Retal, 1993; Corbel М. J., 1997). Репу М. В., Bun- de D. R (1990) зерттеулерінде бүл қасиет үшінші биоварының қү- рамындағы А жөне М қарсы тектердің (эпитоптардың) басымды- лығына байланысты екені дөлелденді. Сонымен, эпидемиялық процестің субклеткалық деңгейдегі қоз- дыргыштың озгеруі клеткалық деңгейде оның вируленттілігіне эсер етгі, ол келесі деңгейде (организмдік) науқастьщ ауыр түрін тудыру арқы лы көрінді, әлэкож үйе деңгейінде сы рқаттануш ы лы қты ң өлеуметтік-экономикалық маңызын жоғарылатты. Эрине, осы про- 112
цестер жоғарыдан төмен қарай да өтетіні айқын, біз оны дәлелдейтін мысадцы келтірдік. Эпидемиялық процсстің өртүрлі деңгейдегі функциональдық өрекетін жөне реттелу механизмдерін Б. Л. Черкасский төмендегі схема түрінде жинақтап көрсеткен (9-схема).
ЭПИДЕМ ИЯЛЫ Қ ПРОЦЕСТІҢ КӨРІНУІ Эпидемиялық процестің ішкі реттелу зандьигықтары, ягни қоз- дырғыш пен ие арасындағы өрекетгестік неше түрлі сыртқы кө- рінісімен сипатталады. Оған тікелей ішкі реттелу механизмдерінің ықпалымен қатар олеуметтік-табиги факторлардың өсері өте мол болады. Эпидемиялық процесгің осы қырына Л. В. Громашевский көп көңіл бөлген. Алдыңғы тарауларда келтірілгеңдей, ол табиғи жөне әлеуметгік процестерді эпидемиялық процестің қосымша қозғаушы күші санаған. Эпидемиялық процесгің сан мен сапа ж аганан өзгеруі де дөл осындай. Бүл әлеуметтік-табиги процестердің сан мен сапа жа- гынан өзгеруіне тікелей байланысты деп түжырымдады. Осы жалпы 113
жағдайды қорытындылай келе ол эпидемиологияның жалпы за- ңын жасады. Оның қысқаш а маңызын тагы да қайталап келтірейік: эпидемиялық процестің дамуы барысында онъщ негізгі “үштігіне” табиғи жөне өлеуметтік қүбылыстардың өсерінен ол сандық жөне сапалық жағынан өзгереді. Эпидемиялық процестің көріністерін сипаттайтын әртүрлі тер- миндер мен түсініктер бар. Олар осы процестің қалай білінуін, оның сандық жағынан таралу ерекш еліктерін (аумақтық, маусымдық, циклділік, халық топтары, жылдық, көп жылдық, т. б.) сипаттау арқылы оның сыртқы реттелу механизмдерін түсінуге көмектеседі. Эпидемиялық процестің көрінуін сипаттайтын терминдерді мына схемадан көруге болады: 10-с х
а.
Эпндемиялық процестің көрінісш снпхттайтын терминдер Осы келтірілген дөстүрлі терминдердің қысқаш а анықтамасын былай айтуға болады: эндемиялық сырқаттануідылық дсп табиғи және әлеуметтік жағдайға байланысты осы жерде түрақгы қалыптасқан ауруларды айтады. Экзотикаяық сырқатганушылық деп қоздырғышты басқа жерден өкслгеңде, осы жерге төн емес аурудьщ пайда болуын айтады. Осының салдарынан эндемиялық, ал мадцарға төн аурулар өкелінсе, энзоотиялық сырқаттанушылық қалыптасуы ықтимал. Мүндай аурулардың мөлшері жөне үзақ түрде болуы қоздырғышта- рының жаңа жағдайға (жерге) икемдслуімен анықталады. Мысалы, Марбург жөне Эбола қызбаларының қоздырғыштарын тасушы маса 114
біздің аумактарда да кездеседі, сондықтан осы вирусты аурулардың қоздырғыпггары өйтеуір бір жағдайда бізгс жеткізілсе, бұл аса қатерлі аурулардың эпидемиясының болуы қауіпі сақталады. Эпидемия спорадиялық, эпидемиялық, панде миялық сырқатта- нушылық гүрлерімен сипатталады. Бұл түсініктердщ қысқаш а мағы- насы кітаптың аяғында эпидемиологияда қолданылатын терминдік сөздікте берілген. Осы түсініктердің дәл сандық белгісі болмайды. Оларды төменгі жөне жоғарғы (артық немесе төмен, аз немесе көп) сырқаттанушы- лы қ деген мағынада пайдаланады. Эпидемиялық сырқаттанушылықты кең және тар мағынада пай- дал ануга болады: кең мағьшада осы науқастың жалпы болуын айта- ды, тар мағынада оның сырқаттанушылыкгың белгілі деңгейден (спо- радиялық деңгейден) артық болуын немесе оның бұрын осы жерде болмай, жаңадан пайда болуын айтады. Осы тұрғыдан қарағадда экзо- тикалық сырқаттанушылықты өр уақытта эпидемиялық деп айтуға болады. Мысалы, 1999 жылы Алматы қаласында аддаған уақыт ішінде іш сүзегімен 29 адам ауырды. Бүл жағдайды эпидемиялық сырқатта- нушылық (эпидемия) деңгейі деп, ал осы қалада 50-100 адам гепа- титтің А түрімен ауырса, оны спорадиялық сьфқьптанушылық дейміз. Дөл осыңдай саңцық мөлшеріндегі сырқаттанушылық белгілі бір бала бақшасыңца тіркелсе, бүл жағдайды эпидемия деп айтуға болады. Егер осынша мөлшерде ауру қы сқа уақыт ішінде дөл осы жерде бол- са, оны эпидемиялық бүрқ ету деуге болады. Сонымен қатар, эгшдемиялық процестің көрінуін сандық анық- тау төсілдері арқылы сипаттауға болады. Бұл өдіс нақты аурудың түрлеріне м інездем е беруде пайдаланылады. О ларға ж ататы н көрсеткіпггер: сырқаттанушылық, өлім-жітім, мүгедектік, превалнет- тілік (тиімсіздік), жүмыс қабілеттілігін жоғалту, экономикалық зар- дап, т. б. Олардың сандық көрсеткіпггері пайызбен, белгілі халық санына ш аққан санмен, күнмен, ақшаның мөлшерімен және т. б. көрсеткіштерімен сипатталады. Эпидемиялық процестің көрінуін зертгеу негізінде сырқаттану- ш ылыққа эсер ететін өртүрлі факторлар туралы үгымдар қолданы- лады. В. Д. Беляков осы үғымдарға төмендегілерді жатқызады: қауіп- қатерлі аумақ, қауіп-қатерлі топ пен үжымдар, қауіп-қатерлі уақыт. 115
Қауіп-қатерлі аумақ немесе уақыт деген түсінікті “жүғу қауіпі” жөне “ауру қауіпі” дсп үғынуға болады. Аталған қауіп-қатерлердің жиынтығын “қауіп-қатерлі фактор- лар” деп атайды. Эпидемиялық процестің көрінуін жөне оның да- муын сипаттайтын мөліметтер жиынтығы халықтың эпидемиялық жағдайын айқыңдайды. Бұл жавдай сөтгі, тұрақсыз, сөтсіз жөне төтен- шс болуы мүмкін. Келесі ксстсдс қауіп-қатерлі факторлар үғымдарына қысқаш а түсінікгеме беріледі. Осы кестедегі қауіп-қатерлі топтардьщ кейбіреуіне мысалдар келтірейік. Аэрозоль механизм! бойынша таралатын аурулар үш ін (грипп, менингит дюне т. б.) үйымдасқан үжымдардағы (балабақша, үлкен фабрика, зауытгар, т. б.) адамдардың сырқаттанушылық қауіпі Түсінік
Аныктама Қауіп-қатеряі аумақ Қауіп-қатсрлі шіеуметгік- өрпгүрлі жастагы топтар Қауіп-қатерлі үжым Қауіл-клтерлі уақыт Қэуіп-қатерлі факторлар Қоздырғыштың вирулентгі (эпидемиялық) түрінің қалытггасуынан жвне оның таралуын қамтамасыз стетін факторлардын әсерінен болған сыркатгануіішлыктьщ жоғаргы көрсслгіші бар аумақ. Қоэдырғыштьщ эпидемиялық түрі арқылы жөне оның таралу факторларының өсерінен болтан сырқатганушы- лықтьгң жоғарғы көрсеткіштері бойынша сипатгалатын түрмыстық жөне өңдірістік, ерсссктср, оқушылар, үйымдасқан жөне үйымдаспаған балалар топтары. Қоздырғыштың эпидемиялык түрі арқылы және оның таралу факторларынын өсерінсн сырқаттанушылықтың жоғарғы көрсеткіштері бар нақты үжымявр (ясли, балалар-бакшасы, мектеп, жатақхана жөне т. б.). Эпидемиялык түрге байланысты қоздырғьшггың таралу факторларымен аныкіалатьш сырқатганушылыктьщ өсе бастаған уақыты. Сырқатганушылықтың жоғарғы көрссткіштсрін калып- тастыруға жағдай жасайтын факторлар: • қоэдырғыштың эпидемиялык түрін қалыптастыратын қауіл-қатер; • қоздыргыштың эпидсмиялық түрін тарататын қауіп қатерлік; • жүіу қауіп-қатері; • ауру қауіл-катері.
116
өте зор. Қауіп-қатерлі уақыт болып қысқы жөнс көктемгі уақыт кезеңі саналады. Немесе асханаларда қызмет істейтін адамдардың нөжіс- ауыз механизмі арқылы берілетін инфекциялармен (сальмонеллез, дизентерия, т. б.) сырқаттану қауіптілігі басым. Ауыл шаруашылы- ғында жүмыс істейтін адамдар, өсіресе шопандардың, мал сойыла- тьш комбинаттарда жүмыс істейтін адамдардьщ бруцеллез қоздыр- гышын қабылдау қауіп-қатері молырақ болады. Қоздырғыштың берілу механизмдері мен оны іске асыратын фак- торлар қауіп-қатерлі топтарды анықтайды. Мысалы, АИВ-инфек- циясы Африка, Америка, Еуропа және басқа елдерде көбінесе жы- ныстық жұғысу жолмен берілетіндікген, қауіп-қатерлі топтарға гомо-, гетеросексуалистер, жезөкше өйелдер жатады. Қазақстанда кейінгі жылдары осы инфекцияның көбінесс (70—80 %) парентеральдық (ластанған шприц арқьшы) жолмен берілуі басым болғандықтан, қауіп-қатерлі топты нашақорлар қүрауда. Олардың ішіндегі 15-жас- тағы, тіпті, одан да жас адамдар осы топқа кіреді. Белгілі бір науқастың аумақта таралуын нозоареал деп атайды. Эпидемиялық процестің аумақтық көрінуі өлемдік жөне аймақты нозоареал болып бөлінеді.
деп науқастың букіл дүниежүзінде таралуын айтады. Мысалы, туберкулез, бруцеллез, дизентерия, грипп, вирус- ты гепатш тер жөне т. б. жер шарының барлық жерінде кездеседі. Дегенмен де олардың таралу деңгейі қоздырғыиггың кейбір ерекше- лігіне, халықтың әлеуметтік тұрмысына, табиғат қүбылыстарьшың ерекшеліктеріне байланысгы болады. Мысалы, вирусты гепатиттің А, Е түрлері негізінен лас су арқылы таралатындықтан, осы ауру- лармен сырқатганушылық әлеуметтік түрмыс жағдайы томен елдер де жиі кездеседі. Гепатитгің Е түрі Азия мемлекеттерінің аумақта- рында көп таралган.
дегеніміз аурудың кейбір шектелген аумақ- тарда таралуы. Мүңцай жағдай табиги-ош ақтық зоонозды инфек- цияларға төн. Дегенмен, кейбір аш ропоноздардьщ таралуы беліілі бір аумақпен шекгеледі. Мысалы, тырысқақ ошақтары Оңгүстік Ш ы- гыс
Азия аумақтарымен шектеледі, өйткені осы жерлерде тиісті өлеуметтік-табиғи жағдай тыры сқақ қоздырғышының өніп-өсіп та- ралуына ыңғайлы болып саналады. Бірақ тырысқақ пандемияла- 117 рының тарихында қоздырғыштың екінпіі (өкелінген) тұрақты ош ак- тары қалыптасты. Сондықтан ты ры сқақ ауруы тек сырттан өкелінеді деген үғым қазіргі жағдайда дүрыс емес. Осыған байланысты жер- гілікгі түрақты ошақтардьщ көзін жою мөселесі мен аурудың аддын алу шараларын іске асыру қажеттілігі туады. Эпидемиялық процестің көрінуін зерттеуде халықтың қандай топтарында сырқатгануш ылықтың жиі немесе сирек кездесетінін анықтаудың маңызы зор. Бір аумақтың ішінде белгілі бір аурумөн сырқаттанушылық әртүрлі топтарда өрқалай болып келеді. Оньщ себептерін анықтау қарсы шараларды алдын ала атқару үшін қажет. Сырқаттанушылықтың өртүрлі халық топтарьшдағы мөлшерін аны қтау кезінде оларды ж асы на, көсібіне, үйы мдасқан немесе үйымдаспаған топтарға жататынына, халықтьщ тығыздығына, сани- тарлық жағдайына, иммундыгына, аддын ала жүқпаларға қарсы егілуіне баса көңіл бөлінеді. Осы топтардың өрқайсысында эпидемиялы қ процестің даму механизмі жөне оның көрінісі ерекше болады. Оның себептеріне жогарыда біраз тоқталдық. Ж үқпалы аурулардың нозологиялы қ түрінің ерекшеліктеріне қарай жөне өлеуметгік-табиги жағдайдың өсеріне байланысты осы топтардағы сырқатганушылыктың көрсет- кіштері өртүрлі болады. Басты мақсат — осы ерекшеліктерді таба білу жөне оның ерекшеліктерін еске ала отырып қарсы шара қсшдану. Ж үқпалы аурулардың көп
зерттеу эпидемиялық процестің көрінуін сипаттауда маңызды орын алады. Ол ең алдымен, осы ітроцестің болашақта даму барысын бол- жау үшін, әртүрлі болжамдар жасау үшін жөне стратегиялық алдын алу шараларын қарастыру үшін маңызды болып табылады. Сырқаттанушылықтың көп жылдық серпінісінде эпидемиялық тенденция, циклдік және түрақты (эпизодиялық) көтерілу жөне (не месе) төмендеу сияқты өзгерістер болады. Эпндемиялық тенденция эпидемиялық процестің көп жьищық дамуыңдағы қарқынды өзгерісінің негізгі бағьпъш көрсетеді. Ол сыр- қатганушылыктың түрақтағанын, жоғарылағанын немесе төмеңде- генін сипаттайды. Эпидемиялық тенденцияның осы үш түрі эпиде- миялық процестің реттелу динамикасының жаідайын көрсетеді. ТІиклт к көрйгістер көп жылдық серпітсінде халықгың сырқат- танушылық деңгейінің түракгы түрде ауытқуын сипаттайды. Әргүрлі 118
жағдайға байланысты кейбір нозологиялық түрлерде кііні, оргаша жөне улкен циклдер кездеседі. Олардың ұзақтығы 2 -5 , 7 -1 5 , 20, тіпті, одан көбірек жылдар болуы мүмкін. Ол ең алдымен паразитар- лық жүйе қызметінің фазалығымсн яғни инфекциялық-иммундық қарым-қатынасына жөне әлеуметтік-табиғи жағдайларға байланыс ты анықталады. Мысалы, менингококк инфекциясында сырқатта- нушылықтьщ циклдік ауытқуы 15—20—30 жылға созылуы мүмкін. Халықтың иммундық қабатыньщ өзгеруіне байланысты (бұл басты себеп) қоздырғыппың вирулентті түрінің таралуында 2000—2003 жыл- дары сырқаттанушылықтың деңгейі көп көтерілуі мүмкін. Мұндай жағдай 1970—80 жылдары болтан. Сонда циклдік ауытқу аралығы 20-25 жыл болады. Келесі мысал: вирусты А гепатитінің жалпы ауьггку циклі 5—6 жыл, ал Орта Азияда ол 2 -3 жыл. Оның себебі мынада: бұл науқаспен ең алдымен жас балалар ауырады, оларда өмірлік имму нитет пайда болады. Келесі иммунсыз халық тобы (балалар) қүрыл- танша, жоғарыдағы келтірілген жылдар аралығы өтеді. Осы циклдің Орта Азияда жиі болатын себебі: иммунсыз балалар тобының тез жи- налуы және нөжіс-ауыз арқылы жүғу механизмінщ қарқынды болуы. Эпидемиялық процестің көрінісінің жылдық серпппсі аз циклділік ауытқуымен анықталады. Ондай аз ырғақты қайталану циклінің бір жылдың ішіңдегі көрінісін маусымдық деп атайды. Сырқаттанушы- лықтың осы жылдың белгілі бір айындағы маусымдық көтерілуі мен оның келесі жылдың осы айындағы маусымдық көтерілуінің аралы- ғын эпидемиялық жыл деп атайды. Маусымдық көрініс ретінде аэрозольді антропоноздардың қысқы мезгілінде көтерілуімен ішек антропоноз инфекцияларының жазғы мерзімде көтерілуін айтады. Әрине, мұндай маусымдық бөлудің өзінше амплитудасы болуы өбден мүмкін, оған өртүрлі өлеуметтік- табиғи жатдайлар эсер етеді. Эпидемиялық процесггің көрінісін зерттеуде эпндемияныц түрлерін ажыратудың маңызы зор. Эпидемияның пайда болуын уақыттық беліімен талдаған кезде оны қарқынды (бұрқ ететін) жөне созылмалы (үзақ жалғасаушы) деп бөледі. Әдеттегі күш ті эпидемия бір мезгілде жүққанда болады. Алғашқы ауру инкубациялық мерзімнің барынша аз кезінде, соңты ауру барынша көп кезеңінде байқалады. 119
Эпидемияны аумақтың белгісімен талдағанда: жергілікті (белгілі бір аумақтық жөне халық тобын қамтыған) жөне кеңейгілген (қосым- ша аумақтық жөне халық топтарын қамтыған) түр деп бөледі. Даму қарқыны бойынша эксклюзивті (тез) және жай өтетін түрлері болады. Эпидемиялық процестің берілу механизмі мен табиғи-ош ақтық теорияга сүйеніп талдағанда эпидемияның таралу механизмдері үш топқа бөлінеді: Бірінші топқа жататын эпидемия қоздыргыштары бір инфекция көзінен немесе бір фактордан бірден көптеген адамдарға “желпуіш” төрізді жолмен берілгенде тарайды. Мүңцай эпидемия көпке созыл- майды. Екінші топқа жататын эпидемия тіркемеленіп (шынжыр төрізді) таралу арқылы қоэдарғыштың адамнан адамға жүғуы арқылы тарай ды. М үндай эпидемия қоздырғыш тың вируленттілігі азайғаннан кейін, бірте-бірте, ауру ж үққан адамдардың иммундық қасиеті жо- ғарылағаңца барып тоқтайды. Үшінші топқа жататын эпидемияда қоздырғыш тек берілу фак- торлары арқылы да (су, тагам, буынаяқтылар, түрмыстық бүйым- дар), аурумен тура қарым-қатынас балмағанда да тарайды. Осы топтастыруцан басқа іш ек ауруларыңда суға жөне тағамға байланысты эгщдемиялар болады.
120
11-mapay ЭПИДЕМ ИЯЛЫ Қ ПРОЦЕСКЕ ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕСС ПЕН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ӘСЕРІ Ғылыми-техникалық революциямен тығыз байланысты адам қоғамының осы күнгі өркениеті өзінің ақиқат игілікті жақтарымен қатар қорш аған ортаның экологиялық жағдайьш да күрт наш ар- латуда. Айта кететін жагдай, эпидемиялық процесс күрделі, тірі және аш ық өлеуметтік-экологиялық жүйе болғандықтан, оған қоғам жағы- ның өдейі жасайтын әсерінсіз де үнемі, түрақты өзгеріп түрады. Бүл өзгерістер өртүрлі уақыт арасьш қамтиды: (цикддік), бірнеше айлы қ (маусымдық). Бүл өзгерістер табиғи факгорлар мен қоғамның елеу- меттік жағдайының өзгеруімен анықталады. Қазіргі уақытга қала қүрылысының өсуіне, техникалық прогреске жөне т. б. байланысты экологиялық жағдайлар күрделене түсуде. Ж оғарыда аталған жөне басқа да факторлардың өсеріне байла нысты эпқцемиялық процестің эволюциясы жалғаса береді. Оның үстіне қазіргі уақытта бүндай эволюцияньщ қарқыны мың жылдап немесе жүз жылдап (макроэволюция) есептелмсйді, ол он жылдап (микроэволюция) есептеледі, өйткені көп хаідайда бақылаушының көзінше өтеді. Мысалы, қала қүрьілысының өсуінің салдары (ха- лыктың миграциясының өсуі, үлкен қалалардың пайда болуы, т. б.), табиғи ресусгарды өндіріс мақсатында парасатсыз пайдалану, кли- маттың өзгеруі, топырақтың, судың, ауаның химиялық затгармен ластануы, радиация, міне, осының барлығы тек қана халы қты ң жүқпалы ауруларға шалдығуы деңгейі мен сапасына емес, оньщ үсгіне эпидемиялық процеске де эсер етеді. Қазіріі уақьпта экологияның өлсмдік өзгеруіне байланысты кейбір жүқпалы аурулардың эпидемиологиялық маңызы өсті. Оларға мы- налар жатады: герпес жүқпасы, шартты патогенді микробтар тарата- тын жүқпалар, АИВ-инфекциясы, кампилобактериоздар, легионел лез, листериоз, микоздар, менингококк, ротавирус, хламвдий, энте ровирус жүқпалары жөне т. б. Қала қүрылысының өсуінің сыртқы ортаға өсері, соған байла нысты үлкен көкөніс қоймаларының салынуына байланысты иер-
синиоз ауруыньгң дамуы жоғарыдағы айтқанымыэдың аны қ дөлелі. Үлкен қоймаларда көкөністің көп көлемде ұзақ уақыт сақталуы, оларды сақтаудың ережесін бұзу, соның нэтижесінде кеміргіштердің нөжістерімен ластануы, шіру процесі көкөністср, жемістер арқьиіы қоздыргьшггардьщ тарайтын басты жолын анықтады. Кондиционерлерді, дупггы жөне желдеткіпггерді көп қолдану ле- гионнеллез қоздырғышының аэрозольдық жолмен таратылуын мүм- кін етті. Табиғи жағдайда өзі сапрофит болғандықтан топы рақтй, суды мекендейтін легионнеллездің қоздырғышы кейбір жағдайда ауруханаларда, үлкен гимараттарда, демалыс үйлсрінде жиналып, көбейетін қасиет таш ы . Адамның табиғатқа араласуы біріншіден, қан мен тері қабаты инфекцияларыньщ эпидемиялық процесінің өзінше өзгеруіне эсер етті. Батпақты жерлерді қүрғату, тың жерлерде ауыл шаруашылық жүмыстарын жүргізу, онда адамдардың орналасуы табиғи биоценоз- дардың түр қүрамының азаюы, суға жақын жабайы хайуанаттар мен кейбір буы наяқтыларды ң саны ны ң кемуі сияқты экологиялы қ өзгерістерді тудырды. Осындай өзгерістердің нөтижесінде инфекция көзі мен тасымалдаушыларының азаюы табиги ошақтардағы эпизо- огиялық процестің белсенділігін төмеңдепі. Бүл адамдардың жүктыру қауіпін азайтты. Өзендердің арнасын өзгерту, үлкен су қоймаларын салу, шөлді жерді суландыру, керісінше, су сүйгіш кеміргіштердің, қансорушы буынаяқтылардың көбеюі сияқты экологиялық өзгеріс- терге душар етті, соның садцарынан трансмиссивті беріліс механизмі үдеді, жаңа жерлерде табиги ош ақтар пайда болды, адамдардың жүқтыру қауіпі артты. Орманды игеру, жаңа жолдар салу, газ, энергетика және мүнай қүбырларын жүргізу барысында, жоғарыда айтылган жағдайлар қай- таланады. Орман биогеоценозының экологиялық өзгеруі, кеміргіштер мен буынаяқтылардың қоныс езгерту мүмкіндігінің өсуі бүл жер лерде эпизоотиялық процестің жандануын қамтамасыз етеді, соны- мен қатар адамдардың табиғи-ошақпен түрмыстық, өндірістік арала суы күшейеді, соньщ садцарынан олардың жүқтыру қауіпі артады. Қазіргі уақытта шаруашылық жүмыстардың немесе өлеуметтік алдын алу шараларының нөтижесінде көптеген зоонозды жүқпалар- дың (оба, туляремия) табиғи ошақтары өлсіреген, сонымен қатар 122
адамдардың іс-әрекетіне байланысты кейбір зооноздардың (леттто- спироз, орнитоз, Ку қызбасы, т. б.) ошақтары қалыптаса бастады. Мал мен құсты көптеп өсіретін кешендерде қалдықтарды за- лалсыздандыру немесе тазалау мөселелері туындады. Бүл жағдай- ларда мал арасында зооноздардың эпизоотиялық бүрқ ете түсуімен қатар жүмысшылардың немесе оларды тамаққа пайдаланған адам- дардың сырқаттанушылығы байқалатын болды. Бүған сальмонел ле зге байланысты эгшдемиологиялық жағдайдың нашарлауы мысал бо ла алады, өйткені қоршаған ортада сальмонеллдердің саны күрт өсті. Қоршаған ортада адам өрекеттіне байланысты табиғи-ошақтық жүқпалы аурулар көбейеді, жаңа ошақтар пайда болады. Иелердің популяциясын азайту мақсатында соңғы уақытта родентицидтер, акарицидтер жөне инсектицидтер кең қолданылып жүр. Оларды қол- данганнан кейін басында тасымалдаушылар мен биологиялық иелер саны азайды. Бірақ, кейіннен жаңа препараттарға төзімді кеміргіштер мен буынаяқтылардың популяциясы пайда бола бастады. Бүл эпи- демияға қарсы шаралардың тиімділігін төмендетті. Қазіргі уақытта эгшдемиялық процестің эволюциясына қосалқы өсер ететін факторлар өте көп. Төменде солардың кейбіреуін атап өтейік: өндірісте, ауыл шаруашылығында, түрмыста химиялық қос- палардың кең қолданылуы, олармен ауаның, судың, топырақгың ластануы, физикалық факторлардың (радиация, иондық сәулелер, магнит-, электр өрістері) зиянды өсерлері, тіпті, бүлардың қатарын- да стресс те бар. Осындай жаңа, зиянды экологиялық факторлардың эсер етуіне байланысты, бүған адам организмінің эволюциялық дай- ындыгы болмағандықган, иммунитеттің мсханизмдері бүзылады, им- мундық жетіспеушілік жағдайы туады. Әртүрлі экологиялық факторлардың зиянды өрекетіне байланыс ты макроорганизмнің реактогендігі мен қабылдаушылығы ғана өзгеріп қоймайды, сонымен қатар микроорганизм популяциясы генофон- дысының эволюциясы жүріп жатады. Оларда бүрын өзіне төн емес патогендік қасиетгердердің де пайда болуы мүмкін. Осы жағдайды ескеріп В. Н. Жданов (1964) былай деп жазды: “Қазіргі уақыттағы адамның кез келген жұқпалы ауруы - екі қарама-қайшы процестің қорытындысы: паразит-қоздыргьпптың эволюциясы жөне макроор ганизм реакциясының эволюциясы”. 123
Химиялық препаратгар мен антибиотиктерді кеңінен, көп жағ- дайда үзақ, орынсыз пайдалану эволюция нөтижссіңде организмде қалыптасқан микроорганизммен өрекеттестікті бүзады, дизбактери- озға душар етеді, сөйтіп көптеген ішек жүқпалары дамиды. Клини- калық анық түрде білінетін, көп жағдайда ауыр түрде өтетін ішек жүқпалы ауруларының қоздырғыштары Proteys, Klebsiella, Jersinia, Citrobacter жөне т. б. бактериялардың маңыздылығы өсуде. Соңғы уақытта аурухана ішіндегі (госпитальдық) инфекциялар- дың маңызы өсті. Бүған жоғарыда аталған жағдайлардан басқа адам әсерінің де тікелей байланысы бар. Н. А. Семашко жөне т. б. (1986) деректері бойынша гостштальдық инфекция аурулары 6,6 % кездеседі. Әсіресе, аурудың алдын алу мақсатында антибиотиктерді кең қодца- нуға байланысты өлеуметтік-гигиеналық, жөне эпңдемияға қарсы шараларға аз көңіл бөлінуде. Соның салдарынан микроорганизмдер эволюциясының қарқыны өсті, аурухана ішіндегі пггамдар қалыпта- са бастады, оларда патогендік жөне дөріге төзімділік қасиеттер пай- да болды (сальмонеллдер, туберкулез микобактериялары, т. б.). Аурухана ішіндегі инфекциялардьщ пайда болуы, таралуы себеп- терін талдай отырып, жоғарыда көрсетіпген факторлардан басқа қоз- дырғыштардың эволюциялық жана беріліс механизмінің пайда бол таный да ескеру орынды. М едициналық көмекті көрсетудің әртүрлі сатыларында қоздырғыш тардың парентеральдық жолмен берілу мүмкіншілігі туады. Емханада, ауруханаларда, басқа да мекемелерде инвазиялық диагностикалық, алдын алу, емдеу шараларының үнемі артып келе жатқанын ескерсек, кейбір жаідайда зарарсыздандыру ережелері бүзылса, кез келген парентеральдық араласу (инъекция, қан алу, вакцинация, операция, т.б.) ауру жұғу қауіпін күшейтеді. Бүндай жағдайларда гепатиттің В, С түрлері, мерез жөне т. б. ин- фекциялар қоздырғыштарының берілі өбден мүмкін. Соңғы уақьггга Ж ИТС-ті тудыратын АИВ-инфекциясы пробле- масының маңызы күш ейді. О ның клиникалық белгілерінің көп уақытқа шейін болмауына байланысты организмге қан қүю , мүше- лерді ауыстыру жөне т. б. медициналық көмек үйымдастырғанда бүл вирусгы жүқгыру қауіпі күшейеді. 1988—1999 жыдцары Элиста қала- сыньщ ауруханасында АИВ-инфекциясының эпидемиясы болғанын
есте үстаған жөн. Қазақстаңца да осы инфекцияның қан қүю кезіңде жүктырған 17 адам тіркелді- Нашақорлық, маскүнемдік, жыныс қаты- насы жүгенсіздігі сияқты өлеумсттік факторлар да бүл жүқпалы ауру- лардың көбеюіне үлес қосады. Қылмыскерліктің өсуі, халықтың ма- териалдық түрмысының төмендеуі де жағдайды қиындата түсуде. Сонымен, ғылыми-техникалық прогресс пен экологиялық жағ- дайдың эпидемиялық процеске екі жақты өсері: 1) қоздырғыштың патогендігінің өсуіне, беріліс механизмі белсеңділігінің артгыруына, макроорганизмнің қабылдағьшггығының күшеюіне байланысты эпи демия процесінің жедел дамуы жағдайында; 2) шартгы-патогенді б-к е с т е. Эпидемия процесініц басты детермянжяттары (В. И. Покровский, т. б., 1993) Детермиантгар Осылардан көбірек төуелді инфскциялар Әлеуметмік факторлар: Д емоіраф иялы қ Санитарлық-коммунальдык жвбдыктау Еңбек пен түрмыс жағдайы Әлеуметтік тортіптіи ерекшеліктері М сдициналык көмек көрссту Халыктың тамактану срскшеліктсрі Қызылша, көкжотел, дифтерия, жел шешегі, эпидемиялық паротит, грипп, Григорьев-Ш иг шигсллезі Іш сүзегі, тырыскақ, Флекснер шигеллезі, вирусгық гепатитгің А, Е түрлері Легионеллез, бруцеллез, түйнеме, бөртпе сүзск, грипп, туберкулез АИВ-инфскциясы, жыныс жолдары аркылы берілетін аурулар АИВ-инфекциясы, аурухана ішілік жүкпалар, вирусты гепатиттін В, Д, С түрлері ВГЪ.ВГВ, Зонне шигеллезі, сальмонеллездер, кампилобактериоз, жалган туберкулез, ішек иерсиниозы, ротавирусты гастроэнтериттер Баологиялык, факторлар: Ие мен тэсымалдаушылардын экологиясы Халыктын иммундық қүрамы
Климаттык Г идрогеологиялык Топырактык Ғарыштык. Табиги-ошақтык зооноздар, тропикалы аурулар, биогсльминтоздар Қызылша, көкжотел, дифтерия, эпидемиялық паротит Қан жүкпалары, геогельминтоздар, ішек жүклалары, вирустық гепаггиттін Е түрі Лептоспироздар, туляремия, легионеллездер, шистомоздар Геогсльминтоздар, сіреспе, клостридиоздар, иерсиниоздар Әлі толык зерттелмеген 125
микробтардың белсенділігінің өсуіне, қоздырғьшггардың дөріге төзімді түрлерінің пайда болуы мен аурудың созылмалы түрінің көбеюіне сөйкес эгшдемиялық процсстің “қалгыған”, үзақ өтетін түрі жағ- дайында көрініс табады. Соңғы көрініс эгшдемиологтардың, басқа да мамандардың назарынан тыс қалуы мүмкін. Соның салдарьгнан кейде алдын алу, індетке қарсы шаралар өткізілмей қалуы ықтимал. Жоғарыда айтылған пікірлер мен фактілерді ескере отырып, мына- дай қорьггындыға келуге болады. Ж үқпалы аурулармен дүрыс күр£- су үшін, олардың зиянды әлеуметтік-экономикалық салдарларын бол- дырмас үшін,- эпидемиялық процестің пайда болуының негізгі се- бептерін білу керек. Осыған сөйкес эпидемиялық процестің басты детерминанттарын анықгайтын дсректердің қорьпындысын келті- рсміз (6-кесте).
ЖҮҚПАЛЫ АУРУЛАРДЫ ЭПВДЕМИОЛОГИЯЛЫҚ ТОПТАСТЫРУ Қазіргі кезде 250-ден артық жүқпалы аурулардың нозологиялық түрлері белгілі. Олардың қоздырш ш тары — өртүрлі түрлер мсн топ- тарға жататын микроорганизмдер. Филогенетикалық жақыңдықта- рына байланысты олар вирустар, прокариоттар, эукариоттар болып бөлінеді (7-кесте). * * Нозологиялық түр - жүқпалы аурулардын дербестігі. Қоздыргыштың типтік төндігімен аныкталады. 126
Қоздырғыштар түрі Қоздырғыштардың топтары Ауру топтары* Вирусгар
Вирустар Инфекциялар Прокариоттар Микоплазмалар Инфекциялар Хламидийлар Риюсетсиялар — Бактериялар — Спирохетгер — Инвазиялар: Эукариотгар Саңьфауқүлақтар Микоэдар Қарапайымдылар Протозооздар Гельминттер Гельминтоздар Буынаяқтылар Инфесгациялар Эрине, осы өртүрлі топтарга жататын микроорганизмдер туды- ратын ауруларды белгілі жүйсмен рсттеп топтастыру оңай проблема емес, өйткені өртүрлі топтардағы, тіпті бір топтың ішіндегі микро- орагнизмдердің қоздырғыш иелерімен қарым-қатынастары, яғни- паразитарлық жүйенің алеуметтік жөне табиғи ортадағы өрекеттес- тікгерімен айқындалатын эпидемиялық процесгің ерекшелікгері көп қырлы болып келеді. Ж үқпалы ауруларды топтастыру өрекетгері өртүрлі тарихи ксзең- дерде ғылыми мөліметтердің жиналуы барысына қарай жасалып жатты жөне қойылған мақсатқа байланысты өргүрлі принциптер пайдала- нылды, соның ішінде: аурудың этиолоғиялық белгісі, яғни қоздыр- ш ш тарды ң таксономиялық бслгісі (бактериалвды, вирусты, т. б.), клиникалық-патогенетикалық белгісі (шапшаң, созылмалы), дөрігер- лік мамаңдыққа байланысты белгілері (балалар инфекциясы, тері жөне жыныстық инфекциялар, хирургиялық инфекциялар, т. б.) кейбір эпидемиологиялық белгілері (эндемиялық инфекциялар, ішек инфекциялары, тыныс жолы инфекциялары), т. б. Осы принцигггерге (тіпті, көпшіліктерін принцип деп айтуға да болмайды) сүйеніл жа- салған топтастырулардың өрқайсысы тек жеке мамандардың сауа- лына ғана қажет болды. Шындығьшда олардың кепшілігі ғылыми дөледділігі болмағандықтан, пайдаланусыз қалды. Осыған орай күрделі биологиялық қүбылыстарды (оған, өрине, эпидемиялық процесс жатады), тіпті, қандай да қүбылыстар болма- сын, тошастьфу белгілі бір немесе бірнеше бастыпринциптергс сүйену * * ** Тарихи кдлыптасқан тсрминдсргс сай ауру топтары. 127 арқылы жасалады. Топтастырудың тиімділігі, толықтығы, сң басты- сы, жүқпалы аурулар проблсмаларына қатынасы бар мамандарды толық қанағаттандырушылығы оны құрастыруда пайдаланылған принциптердің ғылыми дөлелділігінде больш табылады. Сондықтан эпидемиологиялық топтастырудың осы жақтарына жан-жақты ток- тал айық. Жүқпалы ауруларды тоіггастыруда мынадай нсгізгі принциптерге сүйену керек: • қоздырғыштың филогенетикалық жақындығы жөне таксоно- микалык бөлінуі; • қоздырғыштың өмір сүру ортасына байланысты экологиясы, яғни оның өмір сүру ортасыңдағы паразиттілігі; • қоздырғыпггың адам организміндегі төндік орналасуы және осымен байланысты дағдыланған төндік басты берілу механизм! (кей- бір инфекциялар топтарында). Осы келтірілген принциптердің эпидемиолог үшін ең бастысы қоздыргыштьщ экологиясы жөне оның адам организміңде төндік орналасуы мен басты берілу механизмі. Ол аурумен күресу бары- сында қоздырғыш қайда өмір сүріп, сақталады жөне ол адамға қалай беріледі деген мөселелерге бағдар алу үшін қажет. Соңғы принциіггі Л. В. Громашевский жүқпалы ауруды топтастыруға алғаш рет пай- даланды және эпидемиялык процестің заңы ретінде былай түжы- рымдады: адам немесе хайуанат организміндегі патогенді паразитгіц
тоитастьфудың негізін қүрайды, ол мынаңдай негіэгі топтармен көрсегілуі мүмкін: 1) ішек инфекциялары; 2) тыныс жолдары инфекциялары; 3) қан ивфекциялары; 4) сыртқы кабат инфекциялары; 5) әртүрлі ме- ханизмдермен берілетін инфекциялар. Эрине, бүл заң көбінесе антро- поноздарға ғана төн болгандықтан, толы қ емес зандар қатарына жатады.
Сонымен Л. В. Громашевский жүқпалы ауруларды бес топқа бөлді. I топ - ішек инфекциялары (қоздырғыш ішекте орналасады жөне ножіс-ауыз механизмімен беріледі); П топ - тыныс жолдары
ораналасады және аэрозольды механизммен беріледі); ПІ топ - қан инфекциялары (қоздыргыш канда, лимф ада орналасады жөне 128
трансмиссивтік механизммен беріледі); IV топ — сыртқы кабат нн- фекциялары (қоздырғыш көбінесе теріде жөнс сыртқы кілегей қабат- тарында орналасады және жанасу механизмімсн беріледі); V топ — әртүрлі механизмдермен берілетін және аз зерттелген инфекдиялар. Бесінші топқа жатқызылған инфекцияларды, шын мөнісіңде, антропоноздан басқа аурулардың бөрі дссе де болады, өйткені бүл топтастырудағы нсгізгі принцип зооноздар мен сапроноздарға қаты- сты емес. Мысалы, көптеген зооноздарда адам ешуақьпта инфекция қоздырғышының көзі болмайды. Шынында, осы топтастыруда бөртпе сүзекте қоздырғыштың көзі болып ауру адам саналса, туляремияда жүқтыру көзі ретінде өртүрлі хайуанаттар саналады. Бөртпе сүзектің қоздырғышы аурудан сау адамға тек қана бит арқылы берілсе, туля ремияда —көптеген қансорғьпп буынаяқтылар қатысады және бүл науқастың басқа да таралу жолдары бар. Осы аурулардың эпидеми- ологиялық белгілері мен алдын алу шаралары да мүддем басқаша. Басқа мысал: ішек аурулары тобына іш сүзегі мен бруцеллез жат- қызылған. Іш сүзегінде инфекция қоздырғышының көзі болып тек адам, ал бруцеллезде — тек хайуанат саналады. Мүндай жағдай осы аурулардың басты эпидемиологиялық ерекшеліктерін көрсетеді, со- нымен қатар алдын алу жөне іңдетке қарсы шаралар жиынтыгының да ерекшеліктерін қамтиды. Жогарыда көрсетілген жөне тағы басқа да жағдайларды ескере отырып, И. И. Елкин (1978) осы топтастыруға кейбір қосымша то- лықтырулар енгізді. Соның ішінде, өрбір ауру топтарын ол үш қатар- ға бөлді: антропоноздар — тек адамға төн аурулар, зооноздар — хайуа- наттарға тән аурулар, анда-санда адамға да жүғады, антропозо- оноздар - қоздырғыштары филогенезде адамға да, кейбір хайуанат топтарына да бейімделген (адам мен хайуанатгың нағыз паразитына жатады). Оған жататындар: гименолипидоз, Денге қызбасы, Паппа- тачи қызбасы, кене қайталама сүзегі, тропикалык микоздар, строн- гилойдоз, көптеген инвазиялар (дракункулез, шистосомалар, дифил- лобатриоз, т. б.). Антропоноздарда қоздырғыш пен иенің қарым-қатынас ерекше- ліктеріне қарай эпидемиялық жөне эпизоотиялық процестер әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, Паітата>ги қызбасында вирус көп уакыт адамдар арасында өмір сүріп таралады, а і хайуанатгар тек анда-саңда 129
эпизоотиялық процеске қосылады. И. И. Елкин осы процестерді мынандай схемамен көрсетеді: адам----------- ► адам----------- ► адам----------- ► т. б.
1 х ай уан ат------------ ► хайуанат Бүл схемада эпидемиялық процесс тәуелсіз, ал эпизоотиялық процесс алдыщыға төуелді болып дамиды. Кене қайталама сүзегінде спирохеттер көп уақыт хайуанат- тардың арқасында өмір сүреді, ал адам анда-санда қоздыргыштың таралу шеңберіне ілігіп қалады. Осы процестерді мына схемадан байқауға болады: хайуанат-------------► хайуанат--------------► хайуаяат, т. б. 1 а д ам --------------------- ► адам Бүл схемада эпидемиялық процесс эпизоотиялы қ процеске төуелді екені көрсетілген. Денге қызбасында қоздырғыш адамның да, хайуанның да ор- ганизмінде бірдей өмір сүре алуы ықтимал. Бүл жерде эпидемиялық жөне эпизоотиялық процестер бір-бірінен төуелсіз дамиды: а д а м -------- ----- ► адам ----------- —► адам, т. б. 1
хайуанат — ---------► хайуанат - ------------ ► хайуанат, т. б. Сонымен, жоғарыда айтылгандай, теориялық жағынан жөне төжірибеде пайдаланған бүл топтастыруда бір-біріне түбірімен үқса- майтын антропоноз жөне зооноз ауруларын араластыру мүлдем ыңғайсыз екені байқалды. Бүл жағдайды Л. В. Громашевский (1947) сезіп, осы топтың табиғи ерекшеліктерін ескере отырып, зооноздар- ды үй хайуанаттары зоонозы деп бөлді. Бүл өрекет те осы топтасты- рудың қайшылықтарын шеше алмады. 130
Ж үқпалы ауруларды топтасгыруда ең басты принцип ретінде қоздырғыиггың экологиясын, яғни оның өмір сүру ортасьш ескеруді алғаш рет Э. Н. Шляхов (1952), кейін В. М. Жданов (1953,1964), т. б. ойластырды. Э. Н. Шляхов эооноздарды mud жікгеу кезінде екіге бөлді: біріншісі — үй жөне синантропты хайуанаттар арқылы берілетін топ, екіншісі - жабайы хайуанаттар арқылы берілетін топ (табиғи- ош ақтық аурулар). Сонымен, топтастырудағы экологиялық принцип бірте-бірте ға- лымдар мен мамандардың мойындауын қалыптастыра бастады. Тағы да Л. В. Громашевский пайдаланған принциптің осал жерлеріне оралайық. Қоздырғьшггьщ организмде төндік орналасуы- ның жене осымен байланысты берілу механизмінің барлық жүкла ды ауруларды топтастыруда өмбебап критерий болып санала алмай- тынын дөлелдейтін торт себепті айта кетейік. Біріншіден, көптеген ауруларда қоздыргьшпың организмде орналасуы (өсіресе, зооноздар тобында) көбірек болуы мүмкін. Екіншіден, көптеген зоонозды ин- фекцияларда әртүрлі берілу механизмдері болады жене олардың қай- сысы басты екенін анықтау көп жагдайда қиынға түседі. Үіпіншіден, бір топта берілу механизмі ұқсас болатын инфекциялар да болады, бірақ қоздыргьш гш ң биологиясы жөне эпидемиологиялық белгілері (инфекция қоздырғышынын, көзі, эпидемиялық процестің ерекшелігі, т. б.) өртүрлі болады. Төртіншіден, кейбір инфекцияларда ешқацдай занды берілу механизмдері (түрақгылыгы) байқалмайды. Олар “топы- рак” инфекциясы деп аталатын аурулар. Егер зоонозды ауруларды берілу механизмі бойынша жасалган топтастыруға жатқызу мүмкін емес болса, экологиялық жөне эпиде- миологиялық белгілерімен ерекше тұрған сапроноз инфекцияларын қалай жікгеуге болады? Алдыңгы тарауларда айтылғандай, табиги абиотикалық ортада (су, топырақ, планктондар) өмір сүретін сапро ноз қоздырғыштарының жылықаңды организмдермен байланысы олардың өзгеше қасиетінен емес, тек кеэдейсоқ қүбылыс арқылы болады. Сондықтан олардың организмнен организмге берілу меха низм! жоқ, ал эпидемиялық процесс эстафеталық түрде іске аспай- ды, керісінше, тек жалпы инфекция көзінен жүғу арқылы іске аса- ды. “Таза” сапроноз қоздырғыпггарының негізгі өмір сүру амалы — адам мен хайуанаттар арасында белсеңді таралуы арқьшы емес, тек сыртқы абиотикалық ортада сақталуы арқылы жүзеге асады.
Дегенмен “таза” сапроноздармен қатар, ө т к ін іііі
қоздырғыштар тобы да қалыптасқан. Олардың өмір сүру ортасы болып сыртқы орта да, хайуанат организмі де бола алады. Осы қоэдырғьшггар тудыра- тын ауруларды сапрозооноздар деп атайды (ФАО/ДДҮД969). Сонымен барлық жүқпалы ауруларды алғашқы экологиялық- эпидемиологиялық топтастыру кезінде қоздыргыштың басты өмір суру ортасын (резервуарын) анықтау керек (В. Д. Беляков, Р. X. Яфаев, 1989; Ю. В. Литвин, Э. Н. Ш ляхов, 1993). Енді барлық жүқпалы ауруларды топтастыру принципін осы түрғыдан қарастырайық. Қоз- дырғыш экологиясы туралы қазіргі білім деңгейіне сүйенсек, оның басты өзіндік otaip сүру ортасы болады және осыған сөйкес аурулар- дың үш тобы кездеседі:
- антропоноздар ауру тобы; 2) хайуанат организмі — зооноздар ауру тобы; 3)
- сапроноздар ауру тобы. Топтастыруды осы түрғыдан талдайық.
адам қоздырғыштың жалгыз резервуары жэне инфекция көзі болып сан алады. Бүл жерде Л. В. Громашевский қол- данған топтастыру принципін толық, табиғи деп және оларды қоз- дырғыштың “көдденең” берілу механизмі бойынша 4 топқа бөлу теориялық жөне төжірибелік жағынан дөлелденген деп санауга бо лады. Кейінірек бүл топтастыру (анадан нөрестеге) қоздырғыштың “тік” берілу механизмі арқылы тағы да бір топ аурулармен толықты- рылды. Осы топ ауруларының эпидемиялық процесі төуелсіз түрде өтеді: а д а м ------------- ► а д а м ------------- ► адам ------------- ► адам, т. б.
Зооноздарда қоздырғыштың басты резервуары және инфекция көзі болып көбінесе сүтқоректі хайуанатгар мен буынаяқтылар са- налады.
Қоздырғыштың биологиялық түрін сақтау үшін үзіліссіз эпизо- отиялық процесс қажет. Бүл процесс хайуанаттар арасында қоздыр- ғыштың “шынжыр” төрізді берілу механизмімен іске асады жөне осы принцип бойынша топтастыру эпизоотология түрғысын Кара ганда тиімді, ал эпидемиялық процесте қоздыргыш адам организмінде 132
“биологиялық түйы ққа” тірследі. Осы түрғыдан мүндай топтастыру тиімсіз. Эпидемиология үшін қоздыргьпп хайуанаптар арасында қалай беріледі деген сүрактан гөрі, адам ауруды қандай хайуанаттан жүқты- руы ықтимал деген сүраққа жауап іздеген өлдеқайда маңызды. Жоғарыда айтылғандай, Э. Н. Шляхов ойластырған топтастыру принципі өлдеқайда эпидемиологиялық жағынан дүрыс жөне өте пайдалы, өйткені өртүрлі хайуанаттардан адамға жүғу қауіпі өлеу- меттік- экономикалық жаідайға (түрмысгық жағдайға, үлттық әдетіне, өндірістік қызметіне, т. б.) байланысты өртүрлі болып келеді. Осы- ған байланысты қоздыргьшпъщ хайуанаттардан адамға берілу жол- дары да өрқилы болады жөне ол уақытқа, кеңістікке байланысты өзгеріп отырады. Мысал ретінде түйнеме ауруының берілу жолда- рын келтірейік. XIX ғасырдың ортасыңда, XX ғасырдың басында осы инфекция “шүберекшілер ауруы” деп аталды, өйткені қоздыр- ғыштың берілуі көпшілік жағдайда микробпен ластанған ауа, шаң арқылы іске асты, ал қазіргі уақытта бүл науқас жанасу механизмі арқылы берілетіндікген, оны сыртқы қабат инфекциялар тобына жатқызады. Әрине, зооноздар мен антропоноздар қоздырғьшггарының өмір сүруі үшін өртүрлі үйлескен кең орта болуы да мүмкін. Ондай ауру- ларды антропозооноздар деп атайды. Бүл мөселеге жоғарыда біраз тоқталдық. Сонымен зооноздарда эпидемиялық процесс төуелді түрде өтеді. Оны мына схемадан байқауга болады: хайуанат -------------------- ► хайуават -------------------- ► хайуанат, т. б.
адам (түйық) адам (туйьіқ) Кейбір зооноздарда, мысалы, оба ауруының өкпе түрінде немесе сары қызбасында адам эпидемиологиялық маңызды инфекция қоз- дырғышыньщ көзі болуы ықтимал. Бірақ, эпидемиялық процестің біртіндеп өтуіне қарай, ақырында адам арасындағы инфекциялық жагдай қоздырғыштың өлуімен аяқталады. Оны мына схемадан көруге болады:
х а й у а н а т > хайуанат I адам
х а й у а н а т , т . б. 1 -> адам (т ү й ы қ ) Сапроноздарда қоздырығыштың резервуары ретінде өртүрлі та- биги субстраттар (топырақ, су, планктон) болады. Мүнда, зооноэдар сияқты, адам организмі қоздыргыш үшін “биологиялық түйы қ”, сон- дықтан қалыптасқан “шынжыр” тәрізді берілу жолы іске аспайды. Эпидемиялық процесс “желпуіш” төрізді өтеді, өйткені өзгеше бе- рілу механизм! жоқ. Осы топтағы ауруларды, белгілі мөлшсрдегі шарттылықпен, табиғи резервуарына қарап, былай жікгеуге болады: топырақтық аурулар (клостридиоздар, гистоплазмоздар, т. б.) және сулық аурулар (легионеллез, т. б.). Мүндай бөлудің тек эпидемиоло- гиялық мөні бар. Эпидемиялық процестің өту схемасы былай: Табнгн абнотнкальщ орта адам (түй ы к) 4 - топ ы рақ I су
-* а д а м (тү й ы к ) адам (тұ й ы қ ) адам (түйы қ) - м д а м (тү й ы қ ) Сапроноздардың қоздырғыпггары хайуанат организмімен қатар үзақ уақыт сыртқы абиотикалық ортада өз бетінше өмір сүре алады. Оларга жататын аурулар — лептоспироздар, иерсиниоздар, листери- оздар, түйнеме, тырысқақ, сіреспе, т. б. Бүл аурулардың қоздыр- ғыштары топырақ, су, өсімдік субстраттары арқылы жөне хайуанат арқылы адамға жүғуы мүмкін. Эпидемиялық процесс адамның хайуанаттардан және абиотика- лық объекгілерден жүғуы арқылы өтеді. Оның схемасы төмендегідей: адам (туйы к) 4 --------------- х а й у а н а т ------------ р. адам (түй ы қ) і
1 то п ы р ақ с у адам (ту й ы к ) I I
▼ адам (түй ы қ) адам (түй ы к) 134
Ерекше атап өтетін жай — “таза” сапроноэдардың табиғи-ошақ- тық көрінісі. Олардьщ қоздырғыштары жылықанды организмдер- мен тікелей заңды қатынасы болмаса да, табиги жер беті жөне су экожүйесінің құрамына кіреді. Мысалы, легионеллдер табиғи су қоймаларыңда дербес өмір сүреді, тігггі, олар көк-жасыл балдырлар- мен, өсіресе қарапайымдылармсн симбиотикалық байланыста бола- ды. Осындай жағдай кейбір клостридиилерде, терең микоздардың қоздырғышы болып саналатын саңырауқұлақтарда кездеседі. Сапроноздар да табиғи-ошақтық аурулар қатарына жатады. Сон- дықтан сапроноздардьщ барлығы бірдей табиғи-ошақтық инфек- циялар тобын толықтырады. Әрине, сапроноздарды топтастыруда өлі де көп мөселелер толық шешілгсн жоқ. Бұл жағдай осы аурулардың қоздырғыштарының эко- логиясы әлі толық зерттелмеуіне, эпидемиялық процсстің өзінше күрделілігіне, эпидемиологиялық заңдылықтардың ерекшеліісгеріне байланысты. Дегснмен де, экологиялық принциптің тиімділігі ай- қын екенін біраз дөлелдедік. Ж ұқпалы ауруларды топтастыруға байланысты проблемаларды қорыта келе қазіргі кезде ең тиімді, өмбебап принцип ретінде эко- логиялық-эпидемиологиялық өдісті пайдаланған жөн, өйткені бұл принцип қоздырғыпггың басты биологиялық қасиетінс, яғни эколо- шясына жөне төжірибелік эпидемиологиялық сұранысқа бағытталған. Осы тұрғыда Ю. В. Литвин, Э. Н. Шляхов (1993) қүрасгырған жүқпалы аурулардың топтастыруы төменгі кесгеде көрсетіжен. Кейбір ауруларды қай топқа жатқызуға байланысты, өрине, кейбір келіспеушілік те болуы мүмкін. Бірақ бұл жерде ең басты мәселені ойдан шығармаған жөн. Қоздырғыш қандай табиғи ортада өмір сүреді жөне осыган байланысты инфекция көзін жою немесе алдын алу шаралары туралы көзқарас қалай болуы керек деген сұрақтарға дәл, теориялық жағынан дөлелденген жауап іздеу қажет. Айтылған ойды дөледдеу үшін бірнеше мысалдар келтірейік. Ты- рысқақ ауруының қоздырғышы Сһ. vibrio үшін табиғи өмір сүру ортасы тек адам организмі деп келдік, сондықтан ол антропоноз тобына жатқызылған. Эрине, осыган байланысты барлық эпидемияға қарсы шаралар, алдын алу жұмыстары жүргізіліп келді. Көп жағдай- да әрекеттердін көпшілігі оншалықты нәтиже бермегендігі байқалды. 135
8-к е с т е. Жткпалы ауруладат экологкжлық-эпидемжаяопииіық топтастырылуы (Ю, В. Литвин, Э. Н. Шляхов, 1993 ж) Жүкпалы
аурулардың катары
Қатардың ішін- дегі инфекция топтары Қоздырғыш- тың басты резервуары Репрезентативті аурулар Антропоноздар Ішек Қан Респираторлык Сыртқы қабат Адам 1ш сүзегі, А,Е гепатит- тері, полиомиелит, кызылша, қы зам ы к, дифтерия, паротит, бөртпе сүзек, кайталама сүзек, мерез, соз, қышыма, т. б. Зооноздар Үй жөне синан- трогггы хайуанаггар Хайуанат
бруцеллез, аусыл, Ку кызбасы, орнитоз, т. б. Жабайы хайуа- наттар (табиғи- ошақтық) Хайуанат
Туляремия, арбови русты инфек- циялар, Ласса қыздырмасы, қүтыру, оба, т. б. Сапроноздар Топырақтық Топырақ
Клостридиоэдар, актиномикоз, гистоплазмоз, бластомикоз, кокцидиоидоми коз Сулы
Су Легионеллез, мелиойдоз, тырыскдк, НАГ-инфекция, т. б. Сапрозооноздар Сыргқы Түйнеме (күйдіргі), лептоспи- (зоофильді) орта +
хайуанаттар роздар, иерсиниоздар, лисгсриоздар, т. б. Ал егер тырысқақтьщ қоздырғышьш нақты су сапронозы дсп кара- сак, көп нөрсеге байланысты көзқарас айтарлықтай өзгереді. Ш ы- нында да оның қоздырғышы ұзақ жылдар бойы табиғи су қойнаула- рында өз бетінше өмір сүре береді. Қоздырғыштың көптеген қасиеті (патогсндік, вирулснттік, у шығару, өртүрлі ферментгік қасиетте- рі, т. б.) өзгереді, осыған байланысты эпидемиялық көріністері дс мүлдем басқаша болуы мүмкін. Көптеген дөлелденген фактілерге сүйенсск, эпидсмиялық көрінуінс қарағақца қоздырғыштъщ су қой- науындағы резсрвациялық фазасы алдеқайда басым (үзақтығы жа- ғынан да, вибрион популяциясы үшін де). Көптеген сснімді фактілср- дің арқасында тырысқақты антропоноз тобынан сапроноз тобына ауыстырган жөн деген көзқарас өлдеқашан пісіп-жетідді (О. В. Ба- роян, 1975; В. П. Сергиев, 1988). Тагы бірнеше мысал келтірейік: ДЦҮ/ФАО сарапшыларының 1985 жылғы “Бактериальды жөне вирусты зооноздар” деген баянда- масында шигеллездер мен туберкулез зооноздар тобына жатқызыл- 136
ған жөне де инфекция көзі ретінде, адаммен қатар, ит, жылқы, жылан жөне жарқанат та аталған. Сонымен қатар, шигеллдер синантропты жөне жабайы хайуандардан (кеміргіиггер) бөлінгені байқалған. Әрине, бұл фактілер өлі де дөлелдеуді қажет етеді. Кейбір зоонозды инфекциялар осы қатардан сапроноздар немесе сапрозооноздар қатарына қосылды (ботулизм, тырысқақ, сіреспе, газ гангренасы, мелиоидоз, т. б.). Сонымен қатар, зооноздар қатары арбовирус инфекцияларымен толықтырылуда. Осы тогттың қатары бүгінде антропоноздарға қарағанда өлдеқайда көп (барлық инфек- циялардың 70 % қүрайды). Жаңа экологиялық мөліметтердің жина- луына байланысты антропоноздарды зооноздарға, сапрозооноздарға, сапроноздарға “ауыстыру” бағыты сақталуы мүмкін. Сапроноз инфекциялар қатары (сапрозоонозды қоса) өртүрлі аурулардан қүрылған: тек адамдарға тән (тырысқақ, легионеллез); алдымен адамдарда байқалған, бірақ кейіннен зооноздарға қосыл- ған (сіреспе, ботулизм, тырысқақ, т. б.); қоздырғьшггары табиғатта көп тараған (сапрофитгік қасиеті де, паразиттік қасиеті де бар) аурулар (көкірің инфекциясы). Сапроноз қоздырғыштарының ерекшелігі олардың сыртқы ортада өз бетінше тіршілік етуімен, хайуанаттар- мен байланысының аздығымен немесе міндетті еместігімен, ал ие шеңберінің соншалықты кеңдігімён жөне төнсіздігімен сипатталады. Қазіргі кездегі барлықжіктеулердің ішінде Б. Л. Черкасский (1994) үсынған жүқпалы аурулардың эпидемиологиялық топтастыруын сәтті деп айтуға болады (9-кесте). Бүл топтастырудьщ басты негізі болып Ю. В. Литвин, Э. Н. Шляхов үсынған қоздырғыштың экологиялық- эпидемиологиялық ерекшеліктері алынған. Сонымен қатар Л. В. Гро- маш евскийдің берілу механизмі жөніндегі принципі, В. Д. Беля- ковтың филогенетикалық жақындыгы мен таксономиялық бөліну жөніндегі принципі пайдаланылган. Қан инфекциялары қоздыр- ғыштың тасымалдаушысына байланысты қосымша тостастырылған. Бүл топтастыру эпидемиологты қоздырғыштың басты резервуа- рьша қарай бағыттайды, ал қоздыргыштың өзіндік орналасуы жөне осыған байланысты басты төн берілу механизмі туралы принцип эпидемиялық процестің басты буынына байланысты жүргізілетін қарсы шараларды таңцауға мүмкіншілік береді. Сондықтан бүл топ тастыру осы саладағы денсаулық сақтау жүмысгарын тиімді атқа- руға көп көмегін тигізеді. 137
9 -к с с т е. Ж ү қ п а л ы ауру
лар ды эп и д е м и о л о гн я л ы к т о п та с ты р у ( Б . Л . Ч е р к а с с к и й , 19 93) жүктеу/скачать 31,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|