Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  К.Б  Олжабекова,  Б.Е.Есжанов.  Омыртқалылар  зоологиясы  I,  II  том.-  Алматы:  «Қазақ 
университеті», 2007ж 15 бет. 
2. А.Ф.Ковшарь, В.А.Ковшарь. Қазақстандағы жануарлар әлемі.-Алматы: «Кітап» 2009ж. 22 -26 бет. 
3. Б.А.Кузнецов. Большая книга животных. Москва: «Олма-Пресс», 2003ж. 88 бет 
4. Н.А.Бобринскиий. Мир животных. Москва: «ЭКСМО», 2005ж. 189-199 бет. 
5. www.google., www.zoo eco.
com. 
Www.new-ecopsychology.org
. 
 
Аннотация. В данной статье рассматривается состав яда лягушки. А также лечебные свойтва яда 
лягушки и применение яда лягушки в медицине  
 
Annotation. This article examines the composition of the poison frogs. As well as the healing properties of 
frog poison frog and the use of poison in medicine. 
 
 
 
ӘӚЖ  59 
      Қ  45 
 
МЕЛАНИЗМГЕ СЫРТҚЫ ОРТА ФАКТОРЫНЫҢ ӘСЕРІ 
 
Шолпанқҧлова Г.А., Қасымғалиева А.Р. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 
   
Қалалық аймақтардың экожүйесі бірдей болмайды.Ол  әр алуан биотоп мозайкасы.  Қаланың 
орналасуына  байланысты  түрлі    экологиялық  факторлар  әсер  етеді.  Сонымен  қатар  топырақ, 
климат,  ӛсімдіктер  әлемі  қаланыңорналасуына  байланысты  алуан  түрлі,  сондықтан 
зооценоздатүрліше болып келеді. 
Насекомдардың  тіршілігіндегі  ерекшеліктер,  құрылысы  мен  мінез-құлқындағы  ӛзгерістер 
жағымсыз  экологиялық    факторлар  әсерінен  пайда  болады.  Тірі  организмдердегі  ӛзгерістерін 
зерттеу  арқылы  биоиндикация әдісін қолдануға болады. 
Биологиялық  мониторинг  –  биологиялық  бақылау,  қысқа  және  ұзақ  мерзімді  болжау  болып 
табылады.  Биоиндикация  әдісінкӛбіне  экологиялық  жағдайы  нашарқалаларда  қолданған  тиімді. 
Мониторинг арқылы тірі организмдердің жағымсыз әрекеттерін әр түрлі кезеңдебақылап, зерттеуге 
болады. Кӛбінесе насекомдарге  антропогендік факторлар ӛте күшті әсер етеді.  
 
Ӛсімдіктер  мен  жануарлардың  морфологиялық  және  физиологиялық,  этологиялық 
ӛзгерістері    арқылы  қоршаған  ортаның  экологиясын  анықтауға  болады.  Экожүйедегі  ӛзгерістер 

203 
 
эволюция  процестерге  (араморфоз,  идиадаптация,  дегенерация)  әсер  етуі  мүмкін.  Биомониторинг 
ұзақ жүргізеді. Оны жүргізу барысында:  
-
 
Зерттелетін обьект ірілеу, әрі лупамен зерттеуге ыңғайлы болғаны дұрыс; 
-
 
Зерттеуге ӛмірге қауіпті ағзаны алудың қажеті жоқ (кене, улы ӛрмекші, жылан);  
-
 
 Обьектіні зерттеуді  3 айдан – 1 жылға дейін жүргізуге болады; 
Жер  беті  омыртқасыздары  әр  түрлі  жағдайда:  топырақ  бетінде,  топырақ  астында,  арасында, 
ӛсімдіктерде, ұлпа астында  т.б. тіршілік етеді.  
Сондықтан  насекомдарды зерттеуде    кӛбінесе әр  түрлі    сараланған  тәсілдерді  қолданылады. 
Экологиялық қуысы қалалы аймақта орналасуына байланысты 2 үлкен топқа бӛлінеді: 
Біріншіден: ерекше экологиялық қуыс: жылы үй-жайлар, баспалдақтар,  жер асты, тұрмыстық 
заттар. 
Екіншіден: әр түрлі орталар қамтылады. Үй маңайы, шатырлар, жасыл-желектер, кӛпірлер т.б. 
Насекомдар барлық жерде кездеседі.  
Шатырда  бірнеше  насекомдар  түрі  қыстайды:  есекқұрттар,  алтынкӛздер,кӛбелектер  т.б. 
Топтасқан  қаңқыз  қоңыздары  қыста  үй  қабырғаларының  қуысында  қыстайды.Олар  терезе 
қуыстарындай  кеңістіктерде  орналасады.Жер  астында  қырықаяқтар,  масалар,  шекілдеуіктер, 
шегірткелер,  ұлулар  т.б.  қыстап  шықса,  жылы  орындарды  құмырсқалар,  термиттер,  таракандар, 
күйе кӛбелектер қыстайды.  Үй қабырғаларында ӛрмекшілер, аралар қыстайды. Экологиялық қуыс 
кӛлемі  кіші  болсада  насекомдар  қаланың  барлық  жерінде  таралған.  Сондықтан  насекомдарды 
ортаның биоиндикация ретінде пайдалануға болады [1]. 
Қазіргі  уақытта  қоршаған  ортаның  экологиясын  жақсарту  мақсатында  экологиялық 
мониторинг жасалынады. Бұл ӛте кӛп еңбекті қажет етеді, алдымен биологиялық бағытта ең жақсы 
дамығанәдіс - биомониторинг.  
Биомониторинг  –  бақылау  жүйесі,  бағалау  және  қоршаған  ортаны  тірі  насекомдардың  және 
басқа  тірі  организмдердің  кӛмегімен  болжау.  Биомониторинг  әдісі  қоршаған  ортаның  жаппай 
ластануына байланысты экологияның насекомдарға кешенді әсерін  (синергизм) зерттейді.   
 
Тірі организмдердің қалада тіршілік етуіне байланысты оған кӛптеген жағдайлар әсер етеді.  
Зерттеу мақсатында қаладағы әр түрлі фактордың  омыртқасыздарға қалай әсер ететіні анықталды. 
Мысалы: күкіртті қосылыстар (SO
2
, SO
3
)  шіркейлердің ферменттерінің тиімді  ингибиторы болып 
табылады.  Сондықтан    SO
2
-нің  әсер  етуі  омыртқасыздардың  кӛбеюінің  тӛмендеуіне  әкеледі. 
Ауадағы  азот  шіркейлердің,  әсіресе  ӛсімдік  битінің  қоректенуінің  жоғарылауына  әкеледі.  Азот 
қосылысының ауада кӛбеюі,  ӛсімдік биті арқылы ӛсімдікке әсер етеді. Ртуттың кӛбеюі аралардың 
тыныс  алуының  тӛмендеуіне  әкеледі.  Қаланың  ластануына  байланысты  омыртқасыздарда 
морфологиялық,    физиологиялық,  этологиялық    ӛзгерістерде  болады.  Оларда  тӛмендегі  белгілер 
байқалады:  
-
 
Ара мен ызылдауықтардың дене құрылысының кішірейуі; 
-
 
Пішенжегіштердің қанатының кішірейуі; 
-
 
Қабыршаққанаттылар, қоңыздарда, араларда меланизм пайда болуы; 
Мінез – құлқындағы ӛзгерістерге:  
-
 
Ӛрмекшілердің кӛбею кезеңі;  
-
 
Ұя жасауында; 
-
 
Қабыршаққанаттылардың жұмыртқа салуында т.б. әсер етеді.  
Ӛсімдіктер мен    жануарларды биологиялық  мониторингте  экологиялық  биондикатор  ретінде 
қолдану  дамыған.  Бірақ  насекомдарды  индикатор  ретінде  пайдалану  әлі  дами  қойған  жоқ. 
Насекомдар  арқылы биомониторинг    Батыс  Европа  (соның  ішінде  Англия,  Германия,  Финляндия 
т.б.) жасалынды.  
Бұл әдіске классикалық мысал, Ч. Дарвинның ӛндірістік меланизм туралы зерттеуін жатқызуға 
болады.    Меланизм  (гр.  –  қара) –    белгілі  факторға  байланысты  түрдің  қара  түске  айналуы,  тірі 
организм ӛзінің ашық  түсін жоғалтуы [1].  

204 
 
Табиғи  сұрыпталуды  мысалға  ала  отырып  ӛндірістік  меланизмді  түсіндіруге  болады. 
Меланизмге  мысал  ретінде  қайың  кӛбелегін  (  Biston  betularia)  алуға  болады.  Қайың  кӛбелегі  ақ 
түсті, қара дақтармен кӛмкерілген, британ аралында кездесетін. 1848 жылы Манчестер қаласында 
қайың  кӛбелегінің  қара  түсті  түрлерінің  бары  анықталды.  Бірте  –  бірте  қара  түсті  формалы 
кӛбелектер  90%  кӛбейеді.  Анализ  барысында  экология  әсерінің  кӛбелектерде  мутация  жүргені 
анықталды.  Зерттеулер  нәтижесінде  құстар  орманда  ең  алдымен  қара  формадағы  шыбын-
шіркейлерді,  ластанған  қалада  ашық  түсті  шіркейлерді  жояды  екен.  XIX  ғасырдың  70  жылдары 
ластану азайып, табиғатта қара түсті формадағы қайын кӛбелектерінің азайғандығы байқалды.  
Меланизм  тек  кӛбелекте  емес  сонымен  қатар  қаңқыз  қоңыздарындада  байқалады.  Мысалы: 
Бирмингемде  соңғы  10  жылда    қара  формалы  екі  нүктелі  қаңқыз  қоңызының  саны  экологиялық 
жағдайлардың  жақсаруына байланысты азайған.  
Қаңқыз қоңызына тән қасиет:  полиморфизм, яғни кӛптүрлілік тән. Бір түр екінші бір түрден 
форма  немесе  түсі,  дақ  сандары  бойыншада  ерекшеленіп  тұрады.  Бірақ  адалия  үшін  басқа 
ерекшеліктер тән.  
Бұл қоңыздар қара дақты қызыл қоңыз  немесе қызыл дақты қара қоңыз болуы мүмкін. 1920-
1930 жылдары Ленинград генетигі Я.Я.Лусис бұл екі түстің бір генді кӛрсететінін дәлелдеді. Яғни: 
қара-  доминантты  белгі,  ал  қызыл  –  рецессивті  белгі.  Соған  қарамастан  адалия  популяциясында 
қызыл түсті қоңыздар басым болады. Бұл белгі  Ч.Дарвиннің тіршілік үшін күресіне мысал болады. 
Яғни  2  түрдің  біреуі  күресте  екіншісін  ысырып  тастауы  тиіс.  Қара  формалы  қаңқызықолайсыз 
факторларға тӛзімді болып келеді. Осының нәтижесінде популяцияда қара формалы қаңқыздардың 
кӛбейіп кетуі мүмкін [2]. 
ТМД елдерінің аумағында екі нүктелі қаңқыз қоңызының түсінде  (Adalia bipunctata) меланизм 
процесі  байқалған.  Сонымен  қатар:  Рим,  Марсел,  Санкт  –  Петербург,  Ереван,  Калининград, 
Ташкент  қалаларында  осы  белгілер  кӛрінген.  Ол  қаңқызының  Coccinellidae  туысына,  Coleoptera 
отрядына жатады. Орта Азия мен Қазақстанда А.tetraspilota түрі кездеседі.  
 
Adalia   tetraspilota  –  Солтүстік  жарты  шардың  барлық аумағында  кездесетін  түр.  Солтүтік 
Америкада  кӛбінесе  Канадада,  Батыс  Европаның  барлық  аумағында,  Ресейде,  Камчаткада, 
Солтүстік  Қытайда,  Солтүстік  Африкада  кездеседі.  Үлкен  кӛлемде  тек  ластанған  қалаларда 
кездеседі.  Coccinellidae  тұқымдасындағы  қоңыздарда  полиформизмнің  жүруі  қанаттарынан 
байқалады.  Бұл  кӛптүрлілік  қаңқыздардың  популяциясына  тән,  бірақ  экологиялық  ластануға 
байланысты олар ӛздеріне тән кӛптүрлілігін жоюда.  
Қаңқызының қалада кӛп кездесуінің пайдасы бар. Біріншіден: қаладағы сәндік ӛсімдіктер, жол 
бойындағы  бұталар  зиянкестерінэнтомофаг  ретінде  қаңқызы  жойып  отырады.  Екіншіден  үй 
ғимараттары  қаңқызы  үшін  қыстап  шығуға  ыңғайлы  орын.Қаңқызының  меланизмдік  ӛзгерісі 
ӛндірістік ластануға тікелей байланысты. 
Қазіргі  популяцияда  қоңыздардың  50%  кӛбі  қара  формалылары  кӛбейген.  Сонымен  қара 
формалары  кӛбінесе  ӛндірісі  дамыған  қалаларда  кӛп  кездеседі.  Кридтың  Британияда  жүргізген 
зертеуінде  100  популяцияны  зерттеп,  меланизм  процесі  нәтижесінде  олардың  түр  ӛзгерісін 
байқаған.  
Сонымен қатар Байқал кӛлінде қаңқыздар популяциясында қара форма кӛбейген. Бұл процесті 
экологиямен байланыстыруға болмайтыны түсінікті.  Зерттей келе тұзды атмосфера қаңқыздардың 
меланизм процесіне әсер ететіні анықталды [2].  
-
 
Қара түсті түрлердің экологиясы қолайсыз аудандарда кӛбеюі. (50% асуы) Ғалымдар оттегі 
деңгейінің тӛмендеуі негізгі себепболады.  
-
 
Ленинград  қаласындағы  соңғы  санақ  бойынша  мелинизмге  ұшыраған  түрлердің 
азайғандығыбайқалған.  Бұл  әрине  ӛндірістің  азаюымен  тығыз байланысты.  Сонымен  қатар  санақ 
Лондон қаласында жүргізіліп, қара түстіқаңқыздардың азаюы анықталды.  
Кокцинеллид  тұқымдасы  кӛбінесе  табиғи  жаулардың  шабуылына  ұшырамайды.  Сондықтан 
олардың кӛбеюін физиологиялық сипатқа жатқызуға болады. 

205 
 
10  жылдық  зерттеулер  нәтижесінде  Батыс  Европада  қаңқыздардың  демеланизация  процесі 
байқалуда.  Бұл  процесс  ғалымдардың  айтуы  бойынша  қалыпты  жағдай.  Сонда  демеланизация 
процесі сыртқы ортаның ӛзгеру нәтижесінде жүрді. Бірақ популяция генофонды ӛзгеруіде мүмкін.  
Қазіргі  уақытта  ғалымдар  нақтытұжырымға  келмеді.  Демеланизация  процесі  атмосфераның 
ӛзгеруі әсерінен болса, ал генофондтың ӛзгеруі тек бұл процесті күшейтуі мүмкін.  
Табиғатта жалпы 100% меланизм ешқандай тірі организмде байқалған жоқ.  
Қаңқыздардың  меланизм  процесі  орта  қалыпта.  Зерттеулер  кезінде  қаңқыздардың  генінде 
полиформизмге тән қасиет бар екені анықталды. Яғни оларға кӛптүрлілік тән. Олар кӛбею кезінде 
әр  түрлі  қаңқыздармен  шағылыса  алады.  Бұл  олардың  ортасындағы  кӛптүрлілік  балансын 
сақтауғада мүмкіндік береді. Меланизмді олар үшін қалыпты жағдай.  Сондықтан олардың түрлері 
кӛп. Кӛбінесе мұндай меланизм тышқандар мен кӛбелектерге тән.  
Сонымен  қатар  қаңқыздардың  түрлерінің  таралуы  елді  мекендердің,  қалалардың 
ылғалдылығына,  климатынада  байланысты.  Қара  түсті  формалардың  денесікүн  жылынғанда 
қызады.  Бұл  қасиет  оларға  тӛменгі  инсоляция  кезінде  кедергі  болмайды.      Климаттық меланизм 
қаңқыздарда тек 20% болады [1]. 
Ӛндірістік  меланизмнің  пайда  болуы  –  антропагендік  әсер  нәтижесінен  тірі  организмдердің 
популяцияларының  генофондының  ӛзгеруіне  әкеледі.    Сонымен  ӛндірістік  меланизм  генофонд 
ӛзгерісінің  нәтижелерін кӛрсетіп,  адам әсерінен болған  популяциялық-генетикалық процестің  тірі 
моделі  болуда.  Экологиялық  кризис  уақытында  бұл  алаңдатпай  қоймайды.  Эволюциялық 
есептеулерге  қарағанда  меланизм  процесі  тез  жүруде.  Тек  насекомдарде  емес  сонымен  қатар 
жануарларда, ӛсімдіктерде де жүріп жатқаны сӛзсіз. Кез-келген елді мекеннің экологиясын анықтау 
мақсатында  зерттелетін  обьект  ретінде  кӛбелек,  қаңқызды  алып,  бірнеше  күн  бойы  биологиялық 
мониторинг жүргізуге болады.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Н.  М.  Радченко,  А.  А.  Шабунов,Методы  биоиндикации  в  оценке  состояния  окружающей 
среды: Вологда,  Виро 2008 ж. 8-15 стр 
2.
 
З а х а р о в , И. А. Индустриальный меланизм и его динамика в популяциях двуточечной 
божьей коровки Adaliabipunctata L. / И. А. Захаров // Успехисовременной биологии.  – 2003. 
– № 1. – С. 3–15. 
 
Аннотация. В данной статье рассматривается о влияние фактора внешней среды меланизме. 
Annotation. In this article examined at influence of factor of environment of melonizm.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

206 
 
МАҚАЛАЛАРДЫ РӘСІМДЕУ ТӘРТІБІ
 
 
Жарияланым тӛмендегі элементтерден тұрады: 
а)  ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу) 
б)  мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен);  
в)  авторлар туралы мәлімет; 
г)  мақаланың мәтіні; 
д)  әдебиеттер тізімі (5-10); 
е)  аннотация. 
Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы авторлардың 
тӛмендегі ережелерді сақтауын сұрайды.   
Мақала  материалдары  баспадан  шығу  үшін  Microsoft  Word  2003,  2007  редакторында  
немесе  соған  сәйкес  редакторларда  терілген  3-10  беттік  мақаланың  қолжазбасы  А4 
форматты  қағазға  1  дана  шығарылып,  қазақ,  орыс  немесе  шетел  тілдерінде  тапсыруға 
болады.  Мақала  материалының  электронды  нұсқасы  міндетті  түрде  болуы  қажет.  Баспаға 
ұсынылатын  мәтінді  рәсімдеу  тәртібі:  KZ  Times  New  Roman,  шрифті  –  12,  жоларалық 
интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см. 
Мақала тӛмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет: 
-  Редакцияға  келіп  түскен  материалдарда  ғылым  докторы  немесе  ғылым 
кандидатының  ұйымның  мӛрі  басылған  пікірі  болуы  керек.  Пікір  беруші  мақалалардың 
сапалылығына  жауап  береді.  Ғылыми  дәрежесі  жоқ  авторлар  үшін  ғылым  докторларының 
немесе  ғылым  кандидаттарының  пікірі  болуы  тиіс.  Мақалаларды  жариялау  үшін  пікір 
берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды. 
-  қазақ  тіліндегі  мәтін  үшін  –  орыс  және  ағылшын  тілдеріндегі  түйіндеме;  орыс 
тіліндегі мәтін үшін – қазақ және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; шетел тілдеріндегі мәтін 
үшін – қазақ және орыс тілдеріндегі түйіндеме; 
- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты,  қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс 
телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail. 
Мақала тӛмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет: 
- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі,  екінші  бас әріптермен (қою шрифтпен) – 
мақаланың тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты 
жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады. 
-  әдебиеттерге  жасалған  сілтемелер  дәйектемеден  (цитата)  кейін,  тӛрт  бұрышты 
жақшаның  ішінде,  әдебиеттер  тізіміндегі  нӛмеріне  сәйкес  нӛмермен  кӛрсетіледі. 
Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев Н.А. 
Смысл  истории.  М.:  Мысль,  1990.  175  с. мақаланың  ең  соңында  беріледі.  Әдебиеттер 
тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.  
Кескіндемелер  (кестелер,  схемалар,  диаграммалар)  жеке  А4  парағында  компьютерде 
немесе  анық  сызба  (тушпен)  түрінде  орындалуы  қажет.  Суреттің  нӛмері  қағаздың  сырт 
жағында  қойылады  және  қай  бетке  және  қай  жерге  орналасатындығы  жазылады. 
Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі. 
Сілтеме  жасалатын  формулалар  ғана  нӛмірленуі  қажет.  Графикалық  материалдар  5-
суреттен аспау керек. 
Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды және авторға кері қайтарылады. 
Журналдың  бір  нӛмерінде  автор  бір  рет  мақала  жариялайды,  екінші  рет  тек  басқа 
автормен бірігіп ғана жариялай алады. Бір мақаланың авторы 3-ден аспау қажет.  
 
 
 
 
 
 

207 
 
УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ 
 
Публикация состоит из следующих обязательных элементов: 
а)  УДК (универсальная десятичная классификация) 
б)  заглавие статьи;  
в) об авторе (сведения) 
г) собственно текст статьи; 
д) список литературы (не менее 5 и не более 10 названий); 
е) аннотация. 
При  написании  и  оформлении  статей  для  печати  редакция  журнала  просит 
придерживаться следующих правил для авторов. 
Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в 
объеме  3-10  страниц  формата  А4,  включая  таблицы,  иллюстрации,  список  литературы. 
Материал  статьи  обязательно  должна  быть  в  электронном  варианте.  Рукописи  большего 
объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов – KZ 
Times New Roman, размер  шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны – 2 
см.    Статья  оформляется  только  в  текстовом  редакторе  Microsoft  Office  Word 2003  или  
2007. 
Статья должна сопровождаться следующими документами: 
-
 
Материалы,  направляемые  в  редакцию,  должны  иметь  внешнюю  (стороннюю) 
рецензию  кандидата  или  доктора  наук  (с  указанием  полных  сведений  о  рецензенте), 
подписанную  и  заверенную  печатью  организации  (отделом  кадров).  Рецензент  несет 
ответственность  за  содержание  статьи,  достоверность  представленных  материалов. 
Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих  ученую степень. Наличие 
положительной  внешней  рецензии  не  является  достаточным  основанием  для  публикации 
статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается редколлегией 
журнала. 
-
 
аннотация для текстов на казахском  языке – на русском и английском, для текстов 
на  русском  языке  –  на  казахском  и  английском;    для  текстов  на  иностранном  языке  –  на 
казахском и русском. 
-
 
резюме  автора:  Ф.И.О.,  должность,  место  работы,  домашний  и  служебный 
телефоны, по возможности – факс и e-mail. 
Статьи должны быть оформлены в строгом соответствии со следующими правилами: 
-
 
На  первой  странице  вверху  по  левому  краю  –  индекс  УДК,  на  второй  строке  – 
прописными  буквами  –  название  статьи,  на  третьей    указываются  инициалы  и  фамилия 
автора(ов),  после которого через двойной интервал печатается текст статьи. 
-
 
Список  литературы  дается  в  конце  статьи.  Список  литературы  для  оригинальной 
статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке  – 
сначала  отечественные,  затем  зарубежные  авторы.  Если  ссылку  приводят  на  конкретный 
фрагмент  текста  документа,  в  отсылке  указываются  порядковый  номер  и  страницы. 
Сведения  разделяются  запятой. Например: В  тексте:  [10,  с.  81],  В  за  текстовой  ссылке 
(Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с.  
-
 
После  списка  литературы  представляется  резюме  на  казахском,  русском  и 
иностранном языках. 
Иллюстрации  (графики,  схемы,  диаграммы)  должны  быть  выполнены  на  компьютере 
или  в  виде  четких  чертежей  (тушью)  на  отдельном  листе  формата  А4.  Математические 
формулы  должны  быть  набраны  как  объект  Microsoft  Equation..  Количество  графического 
материала должно быть минимальным (не более 5 рисунков). 
Статьи,  оформленные  с  нарушением  требований,  к  публикации  не  принимаются  и 
возвращаются авторам. 
В  одном  номере  журнала  автор  имеет  право  публиковаться  один  раз,  второй  раз  в 
соавторстве. Рекомендуемое количество авторов одной статьи – не более трех. 

208 
 
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ 
 
ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  
ЖУРНАЛ 
 
 
 
ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО 
ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА 
 
НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ  
ЖУРНАЛ 
 
 
 
 
№23 
2015 
(шілде - тамыз - қыркҥйек) 
 
 
 
 
 
 
 
Ғылыми-инновациялық 
қызмет бӛлімінің 
басшысы 
 
 
Жҧмабекова Г.А. 
 
Редактор: 
 
Мамбетова А.С. 
 
Техникалық                                                                                                                                                   
редактор: 
 
        Джунисова А.А.  
 
 
 
Мҧқаба дизайны: 
 
Осерова Ж.Н. 
Корректор:                                       
 
                                                                                                                                                                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 

209 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Басуға  30.12.2014 жылы қол қойылды. 
Пішімі 210 х 297 1/16. Офсеттік қағаз. 
Есепті беті 22,3;  Шартты беті 12,5 
Таралымы 50 дана. Тапсырыс № 654 
 
 
 
Подписано в печать 30.09.2014 г. 
Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная. 
Уч. изд.л. 22,3;  Усл.п.л.12,5 
Тираж 50 экз. Заказ № 654 
 
 
 
 
 ТарМПИ, Баспа және дизайн секторы 
080000, Тараз қ., Тӛле би к., 62