Таблица 1  Результаты анкетирования родителей на констатирующем этапе исследования

49 
 
природных материалов? 
3.  Имеется  ли  у  Вас  дома  материал,  необходимый  для  детского 
творчества? 
19 (68%) 
9 (32%) 
4. Умеет ли Ваш ребѐнок отбирать материал для поделок? 
15 (54%) 
13 (46%) 
5.  Проявляет  ли  Ваш  ребѐнок  фантазию  при  работе  с  бумагой, 
красками, природными материалами? 
16 (57%) 
12 (43%) 
6.  Нужна  ли  Вам  помощь  педагогов  в  вопросах  развития  творческих 
способностей детей? 
18 (64%) 
10 (36%) 
7.  Как  Вы  считаете,  нужно  ли  уметь  применять творческий  подход  в 
решении повседневных проблем? 
22 (79%) 
6 (21%) 
 8.  Как  Вы  думаете,  народные  сказки  способствуют  творческому 
развитию детей? 
23 (82%) 
5 (18%) 
 
Из таблицы 1 мы видим, что большинство родителей заинтересованы в развитии творческих 
способностей своих детей: 
- 18 (64%) родителей утверждают, что их ребенок любит работать ножницами;  
-  17  (61%)  родителей  считают,  что  их  ребенок  любит  изготавливать  поделки  из  бумаги,  ткани, 
природных материалов; 
-  19 (68%) родителей имеют материал, необходимый для детского творчества; 
-   15 (54%) родителей утверждают, что их ребенок умеет отбирать материал для поделок; 
-  16 (57%) родителей считают, что их ребенок проявляет фантазию при работе с бумагой, красками, 
природными материалами; 
-  18  (64%)  родителям  нужна  помощь  педагогов  в  вопросах  развития  творческих  способностей 
детей; 
-  22 (79%) родителя считают, что  нужно  применять творческий  подход в  решении повседневных 
проблем; 
-   23  (82%)  родителя думают,  что  русские  народные  сказки  способствуют  творческому  развитию 
детей. 
 Проанализировав  полученные данные, можно сделать вывод о том, что уровень понимания 
родителями значимости развития творческих способностей детей находится на должном уровне. А 
значит,  что  проводимая  нами  работа  необходима  детям  и  родителям.  В  связи  с  этим  нами  была 
продумана  система  работы  по  развитию  творческих  способностей  детей  экспериментальной 
группы
. 
 
На первом этапе – этапе констатирующего эксперимента – проводилась диагностика степени 
развития  креативности  у  детей  экспериментальной  группы  и  контрольной  группы  и  их 
сравнительный  анализ.  В  экспериментальном  исследовании  приняли  участие  28  детей  старшей 
группы, из них 14 девочек и 14 мальчиков.  
Для диагностики творческих способностей детей старшего дошкольного возраста нами были 
использованы 2 методики: 
- методика О.М. Дьяченко «Дорисовывание фигур»;  
- методика «Как спасти зайку» (авторы: В. Синельников, В. Кудрявцев). 
Методика  О.М.  Дьяченко  «Дорисовывание  фигур»  направлена  на  определение  уровня 
развития  воображения,  способности  создавать  оригинальные  образы.  В  качестве  материала 
использовался один комплект карточек (из двух предлагаемых), на каждой  из которых  нарисована 
одна  фигурка  неопределенной  формы.    Всего  в  каждом  наборе  по  10  карточек.  Во  время  одного 
обследования  предлагался  какой-либо  из  этих  комплектов,  другой  может  быть  использован  во 
время повторного обследования. 
Нами  были  выделены  следующие  критерии  уровня  развития  творческих  способностей 
дошкольников: оригинальность; гибкость; беглость; умение исходную задачу превращать в задачу 
на преобразование. 
Для  определения  уровня  развития  творческих  способностей  по  всем  критериям 
суммируются полученные баллы. 
Высокий уровень – 7-9 баллов; 
Средний уровень – 4-6 баллов; 
Низкий уровень – 0-3 баллов. 
Результаты  показали,  что  дети  экспериментальной  и  контрольной  группы  находятся  на 
низком  уровне.  Дети  фактически  не  принимали  задачу:  они  или  рисовали  рядом  с  заданной 

50 
 
фигуркой что-то свое, или давали беспредметные изображения. Несколько детей смогли нарисовать 
предметный схематичный рисунок с использованием заданной фигурки. В этом случае рисунки, как 
правило,  получились  примитивные,  шаблонные  схемы.  В  экспериментальной  группе  к  высокому 
уровню развития творческих способностей относится 7% детей, к среднему уровню  – 36% детей, к 
низкому  –  57%.  В  контрольной  группе  к  высокому  уровню  развития  творческих  способностей 
относятся  7%  детей,  к  среднему  –  50%,  к  низкому  –  43%  детей.  Дети  и  экспериментальной  и 
контрольной группы находятся на одном низком уровне развития творческих способностей. 
Методика «Как спасти зайку» (авторы: В. Синельников, В. Кудрявцев). 
Оцениваемый  критерий  творческих  способностей:  надситуативно-преобразовательный  характер 
творческих решений. 
Цель:  Оценка  способности  и  превращение  задачи  на  выбор  в  задачу  на  преобразование  в 
условиях переноса свойств знакомого предмета в новую ситуацию.  
Материал:  фигурка  зайчика,  блюдце,  ведерко,  деревянная  палочка,   сдутый  воздушный 
шарик, лист бумаги. В ходе обследования фиксируются характер ответов ребенка и их обоснование. 
Данные оцениваются по трехбалльной системе. 
Таблица 2 
Оцениваемый критерий  и уровень творческих способностей 
Оцениваемый 
критерий 
творческих способностей 
Уровни 
Надситуативно-
преобразовательный характер  
творческих решений 
     Низкий  уровень  -  ребенок  использует  предметы  в  готовом 
виде,  механически  перенося  их  свойства  в  новую  ситуацию  (1 
балл) 
       Средний  уровень  –  решение  с  элементом  простейшего 
символизма Ребенок не выходит за пределы ситуации выбора (2 
балла) 
       Высокий  уровень  –  у  детей  находящихся  на  этом  уровне, 
имеет  место  установка  на  преобразование  наличного 
предметного  материала.  Исходная  задача  превращается  ими  в 
задачу  на  преобразование,  что  свидетельствует  о  над 
ситуативном подходе (3 балла) 
           
 Результаты  диагностики  по  методике  «Как  спасти  зайку»    на  констатирующем  этапе 
исследования  показали,  что  и  у  экспериментальной  группы  и  у  контрольной  группы  уровень 
надситуативно-преобразовательного  характера  творческих  решений  на  низком  уровне. 
Большинство  детей  экспериментальной  (43%)  и  контрольной  группы  (57%)  для  спасения  зайки 
выбрали блюдце или ведерко, а также палочку при  помощи, которой можно зайку  поднять со дна, 
не  выходя  за  рамки  простого  выбора;  дети  пытались  использовать  предметы  в  готовом  виде, 
механически перенося их свойства в новую ситуацию.  
Для определения уровня развития творческих способностей дошкольников мы суммировали 
баллы по результатам двух методик  (таблица 3) 
Высокий уровень – от 9 до 12 баллов 
Средний уровень – от 5 до 8 баллов 
Низкий уровень – от 0 до 4 баллов 
Таблица 3 
Уровни развития творческих способностей детей экспериментальной и контрольной группы 
на констатирующем этапе в %. 
 
Уровни 
Экспериментальная группа 
Контрольная группа 
Высокий 
7 
- 
Средний 
43 
57 
Низкий 
50 
43 
 
Из таблицы 4 мы видим, что по 2 методикам дети экспериментальной и контрольной группы 
показали средний и низкий уровень. 
  На втором этапе  – этапе формирующего эксперимента  – проводилась работа по развитию 
креативности  у  детей  экспериментальной  группы  с  использованием  русской  народной  сказки  как 
средства   развития  творческих  способностей  у  детей  старшего  дошкольного  возраста.  На  данном 

51 
 
этапе были разработаны и проведены НОД с введением детей в ту или иную сказочную ситуацию, 
которая ориентирует детей на «поиск» и самостоятельное «открытие» нового способа действия. 
 Для  оценки  эффективности  формирующего  этапа  эксперимента  нами  был  проведен 
контрольный  эксперимент.  Главная  задача  контрольного  этапа  эксперимента:  проверить  и 
экспериментально  доказать  эффективность  проделанной  работы  на  формирующем  этапе 
эксперименте. После завершения формирующего эксперимента вновь сделали срез по определению 
уровня развития творческих способностей детей контрольной и экспериментальной группы.  
На  контрольном  этапе  эксперимента  нами  было  выявлено,  что  надситуативно-
преобразовательный  характер  творческих  решений  детей  старшего  дошкольного  возраста  в 
экспериментальной группе вырос,  преобладает высокий уровень у 8 (57 %) дошкольников. 6 детей 
(43%) экспериментальной группы остались на среднем уровне, дети выбирали решение с элементом 
простейшего символизма, ребенок предлагал использовать палочку в качестве бревна, на котором 
зайка  сможет  доплыть  до  берега.  В  контрольной  группе  у  7  (50%)  детей  преобладает  низкий 
уровень, но есть незначительные изменения у 1 ребенка высокий уровень, у 6 (43%) детей средний 
уровень. 
Сравним  результаты  диагностики  по  методике  О.М.  Дьяченко  «Дорисовывание  фигур»  на 
констатирующем  и  контрольном  этапе  исследования  экспериментальной  группы.  Результаты 
показали,  что  уровень  творческих  способностей   экспериментальной  группы  поднялся    с  7%  до 
36%, средний уровень вырос с 50% до 57%, низкий уровень уменьшился с 43% на констатирующем 
этапе до 7% на контрольном этапе. 
Сравнительные  результаты диагностики по методике «Как спасти зайку» на констатирующем 
и  контрольном  этапе  исследования  экспериментальной  группы    показывает,  как  вырос 
надситуативно-преобразовательный характер творческих решений в процессе ознакомления детей с 
русской народной сказкой. 
Таблица 4 
Уровень развития творческих способностей детей экспериментальной  и контрольной группы 
на констатирующем и контрольном этапе, в %. 
 
Уровень 
Экспериментальная группа (ЭГ) 
Контрольная группа (КГ) 
Констатирующий 
этап 
Контрольный этап Констатирующий этап Контрольный этап 
Высокий 
7 
29 
- 
7 
Средний 
43 
57 
57 
57 
Низкий 
50 
14 
43 
36 
 
Анализирую таблицу 4, мы видим, что количество детей в ЭГ с высоким уровнем развития 
творческих  способностей  выросло  с  1  человека  на  констатирующем  этапе  до  6  человек  на 
контрольном  этапе,  количество детей  со средним  уровнем  выросло   с  5 до  8  человек,  количество 
детей  с  низким  уровнем  на  контрольном  этапе  выявлено  не  было.  В  КГ  также  наблюдается 
положительная динамика,  но  она не значительна,  понизилось количество детей с низким уровнем 
развития  творческих  способностей  с  6  человек  на  констатирующем  этапе  до  5  человек  на 
контрольном этапе, и выросло количество детей  с высоким уровнем на 7%. 
Проведенная  работа  по  развитию  творческих  способностей  детей  экспериментальной 
группы  может  считаться  успешной,  так  как  в  итоге  дети  научились  видеть  что-то  необычное  в 
неопределенных фигурах  и  линиях, дорисовывая  их до оригинальных сюжетных  изображений. За 
счет  использования  приемов  фантазирования  дети  начали  создавать  совершенно  новый  образ, 
планировать его действия и даже жизненные этапы, сочиняя  новые сказки  и  рассказы. А главное, 
что в результате у детей возникло  положительное эмоциональное отношение к русским народным 
сказкам,  играм  и  упражнениям  на  развитие  творческого  воображения  и  мышления,  возросла 
познавательная активность и интерес; появилось стремление к новизне, к фантазированию.  
Проведенное    нами  исследование  показало  положительный  результат.  Так,  на  контрольном 
этапе  в  ЭГ  высокий  уровень  развития  творческих  способностей  преобладал  у  29%  детей,  у  57% 
детей отмечается средний уровень развития творческих способностей и только у 14% детей - низкий 
уровень. Итак, мы можем отметить положительную динамику в развитии творческих способностей 
детей старшего дошкольного возраста.  
   Отсюда  можно  сделать  вывод,  что  креативность  –  это  динамическое  качество  мышления, 
которое  поддается  развитию  при  благоприятно  созданных  условиях.  Креативность  развивать 

52 
 
необходимо, так как она  помогает решать нестандартные задачи, вырабатывает творческий подход 
к жизни. А творческость – это реализация человеком собственной  индивидуальности,  понимаемой 
как  уникальность  каждой  отдельной  личности.    Реализация  человеком  собственной 
индивидуальности  позволяет  человеку  воспользоваться  всеми  имеющимися  в  его  распоряжении 
возможностями  –  в  том  числе  и  интеллектуальными.  А  благодаря  развитию  индивидуальности 
человека,  развитию  его  творческого  потенциала  изменяются  не  объективные  условия  жизни,  а 
субъективное переживание этой жизни человеком, а значит – изменяется его жизнь. 
 
Список  использованной литературы: 
1.  Обеспечить  Казахстану  в  XXI  веке  развитие  успеха  —    это  ваша  миссия  -  интерактивная 
лекцияПрезидента РК в Назарбаев Университете. - «Казахстанская правда» от 06.09.2012 
2.    Психология  и  педагогика  /  Под  ред.  А.А.  Радугина.  -  3-е  изд.,  испр.  и  доп.  -  М.:  Центр, 
2009. С.309. 
3. Коваленко Г.П. Что необходимо для воспитания одаренных? — 2003. — № 2.- С.15-20, С. 15. 
  
  
 
Аннотация.  Мақала  шығармашылық  ойлау  қабілеттерінің  мәселелеріне  арналған.  Автор 
шығармашылық  мәнін  кәрсетеді,  оның  критерийлері  және  мектепке  дейiнгi    балардың 
шығармашылық дамуына қолайлы жағдай  анықтау. 
 
    
Annotation. The   article   is devoted to the   сreativeness problem. The  author   reveals the main 
point  of  the  сreativeness, its criteria and it defines the conditions for the development of сreativeness of 
children of preschool  age. 
 
 
 
ӘОЖ 159.922.7 
                    К 70 
 
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ЖАҒЫМСЫЗ МІНЕЗ САПАЛАРЫНЫҢ  
ҚАЛЫПТАСУ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  МЕН ТҤЗЕТУ  ЖОЛДАРЫ 
 
Кӛшербаева Ж.Р., Кӛшербаева М.Р.,Айдарбекова Ж.М. 
«Бӛбек» Ҧлттық  ғылыми-практикалық, білім беру және сауықтыру орталығы, Алматы қ. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,Тараз қ. 
 
Білім  беру  жүйесіндегі  ӛзекті  мәселелердің  бірі  –  мінез-құлқы  әлеуметтік  «нормадан» 
ауытқыған  балалар  мен  жасӛспірімдердің  кӛбеюі.  Оқушылар  арасындағы  қылмыс,  ішімдікке 
әуестік,  тәртіп  бұзушылық  сияқты  жағымсыз  іс-әрекеттердің  саны  жылдан  санап  артуда.  Елбасы 
Н.Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 
20  қадам»  атты  бағдарламасында  балаларды,  жасӛспірімдер  мен  жастарды  олардың  есеюі  мен 
табысты  әлеуметтенуінің  дара  міндеттерін  шешуге  бағыттайтын  рухани-парасаттылық  тәрбиесі 
тәсілдерінің жеткіліксіздігі жӛніндегі мәселе күн тәртібінде ӛткір тұрғандығы, оқу-тәрбие үдерісінің 
ескірген әдістемелерге негізделгендігі және азамат пен патриоттың қалыптасуы міндеттерін шешуге 
атымен бейімделмегендігі айтылды. [1] 
Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балалар және девиантты мінез-
құлықты  балалардың  жеке  дамуына  психологиялық-педагогикалық  кӛмек  кӛрсету  бағытындағы 
жұмыстар жетілдіру – заман табалы.  
Мектеп  жасындағы  балалардың  жағымсыз  мінез-құлық  сапаларымен  ӛсуінің  бірнеше 
себептерін кӛрсетуге болады, бірақ, оның ішіндегі ең негізгісі  – отбасы тәрбиесінің жеткіліксіздігі. 
Қоғамдағы отбасылардың әлеуметтік  институт ретіндегі  ролінің тӛмендеуі келеңсіздіктердің орын 
алып,  әлеуметтік  нормаларға  қайшы  ӛмір  сүретін  ата-аналар    мен  оқушылар  санының  кӛбеюіне 
ықпал етуде. Атап айтқанда, 

53 
 
-  баланың адамгершілігі жоғары, рухани бай тұлға ретінде қалыптасуында ата-ана бейнесінің 
толыққандылық ережесінің сақталмауы;  
-  бала  тәрбиесіндегі  ата-ана  жауапкершілігінің  тӛмендеуі,  материалдық    және  тұрмыстық 
қиындықтар себебінен бала тәрбиесін екінші орынға қою; 
- мектеп, отбасы және қоғам арасындағы байланыстың аздығы; 
- отбасы құндылықтары мен отбасылық тәрбиенің  дұрыс насихатталмауы.  
Отбасындағы  олқылықтардың  орнын  толтыру    мектеп  пен  қоғамдық  ортаның  бірлігі, 
педагогтар  мен  психолог  мамандардың  бірлігі  принципімен  жүзеге  асырылады.    Ол  үшін  әрбір 
педагогтың ӛз саласында атқаратын іс-шараларының сапасы мен нәтижесіне, тәжірибелік тұрғыда 
тиімділігіне  кӛңіл  бӛліп,  балаға  ықпал  етудің  тиімді  әдіс-тәсілдерін  қолдану  арқылы  айтылған 
мәселені шешуге болады. Қоғамда болып жатқан ӛзгерістерге байланысты, балаларды заманымызға 
сай  етіп  оқытып-тәрбиелеу  үшін  педагогтарға  кәсіби  және  жеке  тұлғасына  талаптар  қойылуда: 
жоғары  білім,  ізденімпаздық,  жаңашылдық,  креативтілік  және  т.б.  Білім  беру   ісінің  жаңа 
реформаларына   сәйкес  педагог-психологтар  мен  әлеуметтік  педагогтардың   кәсіби   еңбегінің  
нәтижелі болуы  психологиялық біліміне, жас ерекшелік мәселелерін, педагогикалық психологияны  
дұрыс  меңгере  отырып,  оқу-тәрбие  процесін  оқушының  жеке  ойын дұрыс  бағыттауына,  оның 
білімге,  ғылымға  деген  кӛзқарасы  мен  дүниетанымын  дұрыс  қалыптастыра  білуіне  байланысты 
болады. Девиантты  мінез-құлық  тұжырымдамасын  қалыптастырған  француз  әлеуметтанушысы 
Эмиль  Дюркгейм  әлеуметтік  девиацияны  түсіндіру  үшін  аномия  тұжырымдамасын  ұсынды. 
«Аномия»  термині  француз  тілінен  аударғанда  ұжымның,  заңның  болмауы.  Ал,  Роберт  Мертон 
мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік 
мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді. [2,3- бет] 
Девиантты  мінез-құлық  (лат.  deviatio  -  ауытқу)  -  жалпыға  ортақ  ережелерден  ауытқитын 
әлеуметтік  іс-әрекет,  осы  ережелерді  бұзатын  адамдар  мен  әлеуметтік  топтардың  қылықтары, 
қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы.[3,15- бет] 
Білім беру саласында арнаулы әлеуметтік кӛмектер кӛрсету стандартының ережесі бойынша 
девиантты  мінез-құлықты  балалар  дегеніміз  —  мектепке  бармайтын  немесе  мектепте  мінез-
құлқында  проблемалары  бар,  алкогольді,  есірткі,  психотроптық  немесе  улағыш  заттарды  теріс 
пайдаланатын,  құмар  ойындарына  тәуелді,  қылмыстық  әрекетке  тартылған  немесе  бейім, 
психологиялық,  дене  немесе  сексуалды  зорлық  кӛрген  немесе  осындай  зорлыққа    тап  болып 
отырған  және  осының  салдарынан  қоғамдық  ӛмірге  қатысуға  мүмкіндігі  жоқ  18  жасқа  дейінгі 
балалар. 
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық.  
Девиантты  мінез-құлық  деп  -  әлеуметтік  нормалар  мен  ережелерге  сәйкес  келмейтін  мінез-
құлықты  айтады.  Ол  ауытқыған  мінез-құлықтың  бір  түрі.  Кейбір  әдебиеттерде  бұл  типті 
«антидисциплиналық» деп те атайды. 
Девиантты  мінез-құлықтың  кӛрсеткіштеріне:  агрессия,  демонстрация,  оқудан,  еңбектен  бет  бұру, 
үйден  кету,  алкоголизм,  наркомания,  қоғамға  жат  қылықтар,  жыныстық  жат мінез-құлық,  суицид 
т.б. жатады. 
Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар: 
1.Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға кӛрсетілетін дӛрекілік, тӛбелес, күйдіріп-
жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде кӛрініс береді. 
2.Ашкӛздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокӛлік ұрлау 
т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық. 
Криминалды  мінез-құлық  заң  бұзушылық  болып  табылады.  Балалар  сот  үкімі  арқылы  жасаған 
қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады. [4,12- бет] 
Девиацияның  негативті  формалары  әлеуметтік  патология  болып  табылады:  алкоголизм, 
токсикомания, нашақорлық, жезӛкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы 
қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші ӛздеріне үлкен зиян келтіреді.  

54 
 
Жасӛспірімдердегі  девиантты  мінез-құлық  формалары  әр  түрлі  болып  келеді  күнделікті 
формаларымен    (девиация  ұзақтығының  критерийлеріне  байланысты),  тұрақты  және  тұрақсыз 
формаларымен (моно және полифеноменологиялық формалар критерийлеріне байланысты) кездесуі 
мүмкін.  Девиациялар  саналы  және  санасыз  (қабылдану  деңгейіне  байланысты),  құрылымды  және 
құрылымсыз (ұйымдастырылу критерийлеріне байланысты), тӛтенше және жоспарланған (мақсатты 
критерийлеріне  байланысты),  эгоистік  және  альтруистік  (ӛзін  және  жан  жағындағы  адамдарға 
қызығушылығының бағытталуына байланысты) болуы мүмкін.  
Девиацияны  зерттеуші  кӛптеген  ғалымдар  девиантты  мінез-құлықтың  пайда  болу 
факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа: ішкі және сыртқы факторлар 
деп бӛлсе, екіншілері оларды бӛлмей: 
жанұяда берекенің болмауы; 
ата-ананың «ерекше» қамқорлығы; 
тәрбие берудегі кемшіліктер; 
ӛмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау; 
ӛмірлік дағдының болмауы, айналасындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе 
алмауы; 
сырттан келген қысымға тӛтеп бере алмау, ӛз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды 
дамыта алмау; 
психоактивті заттарды жиі пайдалануы; 
агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы; 
мектептерде психологиялық кӛмек кӛрсету қызметінің нашар дамуы; 
балалар мен жасӛспірімдердің бос уақытының проблемалары – деп жіктейді. 
Үшіншілері оларды негізгі бес факторға бӛліп қарастырады. Оларды жекеше қарастыратын болсақ: 
 1. Биологиялық факторлар  –  баланың  әлеуметтік  бейімделуіне  кедергі  жасайтын  физиологиялық 
және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады: 
ұрпақтан-ұрпаққа  берілетін  немесе  ананың  жүкті  болғанда  дұрыс  тамақтанбауы,  арақ-шарап, 
нашақорлы  заттарды  пайдалануы,  темекі  тартуы,  ананың  физикалық,  психикалық  т.б. сырқаттары 
себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, кӛру кемшіліктері, жүйке 
жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер. 
психофизиологиялық факторлар:  психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, 
адам  организмдеріне  кері  әсер  ететін,  қоршаған  ортаның  химиялық  құрамы,  соматикалық, 
аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері; 
физиологиялық  факторлар:  сӛйлеу  дефекттері,  адам  бойындағы  соматикалық  кемшіліктер. 
Бұлардың  бәрі  адамның  қоршаған  ортаға,  жеке  адамдарға  деген  жағымсыз  қарым-қатынасын 
тудырады, ал балалар болса, ӛзіндік сезім  мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары  
арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады. 
 2.  Психологиялық  факторлар.  Бұған  баладағы  психопатологиялар  мен  мінездегі  кейбір 
қасиеттердің  басым  болуы  т.б.  жатады.  Бұл  ауытқушылықтар  жүйелік-психикалық  ауруларда, 
психопатияда, неврастенияда т.б. кӛрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар ӛте ашушаң, 
дӛрекі  болады.  Оларға  міндетті  түрде  әлеуметтік-медициналық  реабилитация,  сонымен  қоса, 
арнайы  ұйымдастырылған  тәрбиелік  жұмыстар  жүргізу  керек.  Баланың  әрбір  даму  сатысында, 
олардың  психикалық  қасиеттері,  тұлғалық  және  мінездегі  ерекшеліктері  қалыптасып,  дамып 
отырады.  Бала  даму  барысында  әлеуметтік  ортаға  бейімделуі  немесе  керісінше  бейімделмей, 
жатсынып кетуі мүмкін. Егер, балаға ата-ананың  жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол 
ата-анасынан  шеттетіліп  кетеді.  Шеттетілу  -  невротикалық  реакциялар,  қоршаған  ортамен 
қатынастың  бұзылуы,  сезімдік  (эмоциялық)  тепе-теңсіздік  және  суықтық,  ашуланшақтық, 
психикалық  аурулар  және  психологиялық  патологиялар  сияқты  жағымсыз  мінез-құлықтың  пайда 
болуына  жол  ашады.  Егер,  балада  адамгершілік  құндылықтар  қалыптаспаса,  онда,  ол 
пайдакүнемдік,  қанағатсыздық,  зорлаушылық,  дӛрекілік  т.б.  сияқты  жағымсыз  қасиеттерге  бейім 
тұрады. 

55 
 
 3.  Әлеуметтік-педагогикалық  факторлар.  Олар  мектептік,  отбасылық,  қоғамдық  тәрбиедегі 
кемшіліктердің  нәтижесінде,  баланың  оқудағы  үлгермеушілігіне  байланысты.  Мұндай  балалар 
кӛбінесе  мектепке  дайындығы  жоқ,  үйге  берілген  оқу  тапсырмаларына  және  бағаларға  парықсыз 
қарайтындар.  Бұның  бәрі  баланың  оқудағы  бейімсіздігін  кӛрсетеді.  Оқушының  оқудағы 
бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан ӛтеді: 
оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе 
бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан; 
мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы ӛзгеріп, 
мұғалімдермен,  сыныптастарымен  қарым-қатынасы  бұзылып,  сабақтан  қалуы  кӛбейеді  немесе 
мектептен біртіндеп қол үзе бастайды; 
әлеуметтік  бейімсіздік  –  баланың  оқуға,  мектепке,  ұжымға  деген  қызығушылығы  жойылады, 
асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды; 
криминалдылық  –  кейбір  отбасындағы  әлеуметтік  жағдайдың  ӛте  тӛмен  болуы,  балаларды  да  ӛз 
ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей 
алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттермен айналыса бастайды. 
4.  Әлеуметтік-экономикалық  факторлар. Әлеуметтің  теңсіздігі,  қоғамның  кедей  және  бай  болып 
бӛлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б. 
 5. Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі  қоғам  адамдарының  адамгершілік  қасиеттері  деңгейінің 
тӛмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы.[5,23- бет] 
Кәмелетке толмағандардың ауытқыма мінез  – құлқын бір  фактор ғана туындатып қоймайды, 
олардың  суммациясы,  негативті  әсерлердің  кӛптеген  себептері  мен  бастаулары  әсер  етеді. 
Ауытқыма  мінез  –  құлықтың  бастауы  жанұя,  себебі  тұлғаның  адамгершілік    психологиялық 
қоймасының қалыптасуында шешуші рӛлді жанұя атқарады. Жеткіншектер жасаған қылмыстық іс 
бойынша,  осындай  жағдайлардың  туындауы  ата  -  ананың  мәдениетсіздігі  мен  аморальдығы. 
С.Е.Беличев бойынша әлеуметтік қатер факторы жанұяның репродуктивті  функциясына теріс әсер 
етеді. 
Жас ұрпақ тәрбиесіне әр отбасы, ата-ана, қоғам жауапты екендігі айқын. Дегенмен, қоғамдағы 
отбасылардың  тұрмыстық  жағдайы,  баланы  тәрбиелеу  стильдері,  қалыптасқан  отбасылық 
дәстүрлері  мен  азаматтық  кӛзқарастары,  ұстанымдары  біркелкі  емес.  Бір-біріне  ұқсамайтын 
отбасынан әртүрлі типтегі ұрпақтар кӛші тәрбиеленіп, ӛсуде. Оған қоса толық емес отбасылардың 
кӛбеюі, жетім балалар санының артуы сияқты факторлар да балаларды оқыту-тәрбиелеу барысында 
туындайтын психологиялық кедергілерге себеп болып жатады.  
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету - күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске 
асыруда кӛп шыдамдылық пен белсенділік қажет.  
Девиантты  мінез-құлықты  балаларға  психологиялық  кӛмек  2  негізгі  бағытта  жүргізіледі,  олар: 
психологиялық  превенция  (ескерту,  психопрофилактика)  және  психологиялық  интервенция 
(коррекция, реабилитация).  
Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету жұмысы 3 жолмен іске асады: 
1.
 
Баланың әлеуметтік ортасына тікелей әсер ету; 
2.
 
Оқу-тәрбие үдерісінде үнемі түзетушілік бағытты қолға алу; 
3.
 
Мәдени-кӛпшілік және сауықтыру шараларын арнайы ұйымдастыру. 
Девиантты  мінез-құлық  балалармен  алдын  алу  жұмысын  ұйымдастыруда  мектеп 
психологының  ролі  ерекше.  Мектеп  психологының  жұмысы  ең  алдымен  педагогикалық  үдерісті 
ізгілендіру,    қарым-қатынас  мәдениетін  және  педагогтардың  ерекше  назардағы  оқушыларға 
оптимистік қатынасын  дамытуға бағытталуы керек.  

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: