М. Ж. КӨпеевтің 155 жылдығына арналады

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
34
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
ретінде ұсыну кездесіп жүр. Соның нәтижесінде 
ғылыми  еңбектерді  жүйелі  оқи  қоймаған  балаң 
оқырманның уақытша сүйсінуін туғызғанға мәз 
болып,  ертеңгі  зерделі  ұрпақтың  кең  сараптау 
мүмкіндігін  елемеу-  бәрі  қынжылыс  тудырмай 
қоймайды. Қазақ әдебиетінің даму заңдылығын, 
оның  ішінде  қазақ  лирикасының  жеткен  биігін 
саралау  үшін,  бұрынғы  бір  жазғанымызды 
жинақтап,  қазақ  жазба  әдебиетін  жаңа  биікке 
көтерген Абай мен оған ілесе шыққан Мәшһүр-
Жүсіп арасындағы көркемдік үндестікті сөз етуді 
жөн көрдік.
  Көркемдік  үндестігі,  жалғастығы  дегенде, 
біздіңше, сонау көне замандағы Жүсіп Баласағұннан 
(ХІ  ғ.),  Қожа  Ахмет  Иассауиден  (ХІІ  ғ.)  бастау 
алған  дәстүр  сабақтастығына  алдымен  назар 
аударған жөн. Мәселен, Қожа Ахмет Иассауиде 
«нәпсі»  туралы  айтылғанда,  оған  үнемі  дерлік 
«ит» сөзін қосарлау орын алатыны бұған дейінгі 
зерттеулерде  орынды  көрсетіліп  келді.  Біз  осы 
орайда «ит» деген сөздің де, ұғымның да мағынасы 
кең  екенін,  Қожа  Ахмет  Иассауидің  көбінесе 
бұл  баламаны  ит  қомағайлығы,  «ашкөздігі» 
тұрғысынан қолданғанына көңіл бөлгіміз келеді:
Бұл ит нәпсі қор қылды-ау мені талай,
Халайықтың қалмасын көңілі қалай?!.
Нәпсім үшін итке ұқсап шарладым қыр,
Заты ұлық Ием, сыйынып келдім саған .
Құл Қожа Ахмет, нәпсі иттің аузын жаптың,
Содан кейін арманыңды іздеп таптың .
Міне, осы келтірілген үш мысалдың өзінде, 
әсіресе,  соңғысында  автор  «итке»,  сол  арқылы 
«нәпсіге»  жай  әншейін  көңіл  бөліп  қоймай, 
алдымен  оның  аузын  бекітуге  назар  аудартады. 
Демек «нәпсі иттің аузын» жапқаннан кейін барып, 
арманды  іздеп  табу-  бәрі  адамның  алдымен  өз 
ашкөздігін,  тойымсыздығын  тежеуі  қажеттігін 
аңдатады. Енді ХІХ ғасырдағы қазақ ойшылы, сөз 
зергері Абай өлеңіне көңіл бөлейік:
Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсеқызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен
Мінезіне көз жетпей, көңіл бөлме!.
Сырт қарағанда, Абайда «нәпсі» ұғымы сәл 
басқашалау  алынып,  ашкөздік,  тойымсыздық 
емес,  көрсеқызарлық,  еліктегіштік  тұрғысынан 
ғана  енгізілген  тәрізді  көрінуі  мүмкін. 
Біздіңше, Иассауиде де «нәпсі» сөзіне «ит» сөзі 
қосарланғанда,  тойымсыздық  ұғымын  біршама 
тура қабылдап, иттің асқа тоймауы деп қана қарау 
орынды болмас еді. Иассауиде де тек иттің асқа т.б. 
тоймауы емес, сол тектес қанағатсыздық шарпуы 
бар десек, Абайда да бұл - асқа тоймау емес, сезімге 
қанағат етпеу, асқан құштарлық түрінде өріс теуіп, 
соның өзіне абай болу жағына етпеттеу орын алған. 
Ал, Мәшһүр-Жүсіптің «нәпсі» ұғымын қолдануына 
үңілсек,  онда  алдыңғылардан  келе  жатқан  игі 
дәстүрді бұзбай, соны өзінше өрістету үлгісі бар:
Жаяу қыл, нәпсіңді атқа мінгізбей бақ,
Міне қалса, жортқызып, желгізбей бақ.
Өзін-өзі бағуға көп әл керек,
Көз соңынан көңілді жүргізбей бақ [5].
Зерделесек,  біріншіден,  Мәшһүр-Жүсіп 
ұлттық  өрнекті  шебер  пайдаланған.  Қазақ 
халқында ежелден мінер атсыз жаяу қалу нағыз 
кедейліктің,  жоқтықтың  дәлелі  саналғаны 
мәлім.  Бұрынғы  заманда,  Мәшһүр-Жүсіптің 
осы  өлеңі  жазылған  ХІХ  ғасырдың  соңғы 
ширегінде,  итсіз  тіпті  көрші  ауылға,  не  қалаға 
жету мүмкін еместігі баршаға мәлім жәйт. Ендеше 
«жаяу  қыл»-  қолданымы  кез  келген  кезеңде, 
әсіресе  сол  замандағы  адамдарға  неғұрлым 
түсінікті, жақын ұғым. Ақын осы ұлттық нақышты 
игеру  нәтижесінде  нәпсі  тыюды  көзбен  көріп, 
қолмен ұстарлықтай етіп, әсерлі бейнелеу үлгісін 
көрсеткен. Тіпті, атқа мінгізбеу айтылғаннан кейін, 
міне қалған жағдайда да оны желгізбеу керектігін, 
неғұрлым баяу аяңнан аспауды шегелеу үстінде 
ақын дамыту әдісін үстегенін көреміз. Бұл - оның 
шеберлігінің тап осы шумақтан көрінетін екінші 
қыры. Шумақтың үшінші жолында дамыту әдісі 
орын алуымен қатар мал бағудан гөрі адамның 
өзін-өзі  ұстауы,  тежеуі  қиындығын  алға  тарту 
жүзеге асқан. Бұл шағын, шартты делінген лирика 
жанры  аясында  да  адам  сезімі  тереңіне  сәуле 
түсіру нәтижесін, яғни ақын шеберлігінің үшінші 
қырын  танытады.  Шумақтың  соңғы  тармағы 
алғашқы  үш  жолдағыны  қорытып  біріктіруге 
арналған. Мұны өлең, шумақ композициясын құру 
шеберлігі ретінде бағалаймыз. Сонда көз соңынан 
көңілді  жүргізбеу  де  ең  алдымен  Иассауиден 
бастау алған «ит-нәпсіні» ауыздықтау идеясына 
бағытталғанын  діттейміз.  Демек,  Абайда  нәпсі 
алдамшылдығын  ашу  үшін,  белгілі  бір  қызу, 
ыстықтық  сипатын  ашарлық  белгі  «лапылдақ» 
көріктеуіші (эпитет) шебер пайдаланылған. Ал, 
Мәшһүр-Жүсіп дерексіз ұғым нәпсіні жан иесіне 
айналдырып, оны жаяу қылуды шарт етеді. Жаяу 

35
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
жүру  мен  атқа  мінудің  қайсысы  баяу,  қайсысы 
тез қозғалу белгісі екені мал баққан қазаққа етене 
таныс  көрініс  десек,  Мәшһүр-Жүсіптің  ұлттық 
өрнекті  кәдеге  жарату  шеберлігіне  қайталап 
назар  аудартқымыз  келеді.  «Көңіл»  сөзінің 
дерексіз ұғым екенін ескерсек те, оны жан иесіне 
айналдырып,  көз  соңынан  жүргізбеуді  айту  да 
шарттылық  пен  жандандыру  арқылы  жүзеге 
асады.  Себебі  көз  де,  көңіл  де  бір  адамға  тән 
болғандықтан, сөзбе-сөз түсіндіріп, алдымен көз, 
соңынан көңіл жүреді дей алмаймыз ғой. Мұның 
бәрі екі ақынның да әр сөзге, сөз тіркесіне ерекше 
мән  бергенін,  шағын  детальға  шалқар  шындық 
сыйғызу шеберлігін дәлелдесе керек. 
Мұның  бәрі  шығыс  поэзиясын  кең  түсіну 
үшін, біріншіден, ондағы сабақтастыққа ден қою 
керектігін, екіншіден, шарттылық мәнін, дерексіз 
ұғымды яғни «нәпсіні» заттандыру, жандандыру 
нәтижесінде барып, адам сезіміне лирика жанры 
аясында да түкпірлеу іске асқанын дәлелдейді.
Міне, бір ғана «нәпсі» сөзі ғана емес, басқа да 
баламаларды сараптасақ та, екі ақында тақырып 
орайластығы, идея айтудағы төркіндестікпен қатар 
бейнелеу құралдарын жетілдірудегі сарындастықты 
т.б. көреміз. Абайдың да, Мәшһүр-Жүсіптің де өз 
кезіндегі зиянды әдеттерді түйрей сынағаны мәлім. 
Осы орайда ең алдымен екі суреткердің сол кезде 
етек алған кеселдің бірі өтірікті шенеуін алайық:
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап (Абай, 91).
Ел қағынды,
Мал сабылды,
Ұрлық, өтірік гуде-гу (Абай, 194).
Өтірік өрттей лаулап жанып жатыр,
Ессіз жұрт көбелектей барып жатыр.
Бірін- торғай, біреуін бөдене ғып,
Өзі мен өзін жаулап алып жатыр.
(Мәшһүр-Жүсіп, 76).
Зерделесек,  Абайда  көзбен  көріп,  қолмен 
ұстауға  келмейтін  дерексіз  ұғым  «өтірік» 
заттандырылып, оны жүндей сабау іске асырылған. 
Сонымен бірге мұнда күн көрісі негізінен алғанда, 
мал  өнімдерін  кәдеге  жарату,  жүн  сабау,  киіз 
басумен  байланысты  болған  қазақ  тіршілігіне, 
танымына  неғұрлым  жақын  баламаны,  демек 
ұлттық өрнекті пайдалану жүзеге асқан. Сөйтіп 
әрі дерексіз ұғымды заттандыру, әрі оны халық 
ұғымына  жақындату  арқылы  Абай  әсерлі  де 
айқын  бейнелеу  үлгісін  әкелді.  Мұндай  ізденіс 
биігін  Мәшһүр-Жүсіптен  де  көреміз.  Мәселен, 
келтірілген  үшінші  мысалда  дерексіз  ұғым 
«өтірік»  деректі  өртке  баланады.  Ақын  өтірікті 
көзге неғұрлым айқын шалынатын өртке теңеумен 
шектелмей, оның өршіген нақты бір сипатымен, 
лаулап  жануымен  салыстырады.  Өрттің  лаулап 
жануын, демек өтіріктің қаншалық өріс алғанын 
көрсеткесін барып, ақын соған алданушылардың 
мүшкіл халін ашарлық баламалар енгізеді. Ессіз 
жұрттың «көбелектей» өртке баруы (2-тармақта) 
әрі адамдардың аңқаулығын, қаншалық алдануын 
(көбелек, әсіресе түнгі отқа өзі барып ұрынып, күйіп 
жатады ғой) әйгілесе, әрі өрттің де сонша жандарды 
тұмшалайтындай  кесапаттығы  дәлелденеді. 
Шумақтың соңғы тармақтарындағы «Бірін- торғай, 
біреуін бөдене ғып, // Өзі мен өзін жаулап» алып 
жатқаны да өтіріктің қаншалық зорайғанын, сол 
арқылы билік иесі Патшалық Россияның отарлау, 
елді  бөлшектеу,  тоздыру  саясатының  өрістеуін 
аша түседі.
Екі ақын арасындағы үндестік, жалғастықты 
сөз  еткенде,  тақырып  орайластығын,  идея 
ұқсастығын айқындаумен шектелмей, суреткерлік 
шеберлік  деңгейлестігін  әйгілейтін  белгілерді 
де  арнайы  ізерлеп  талдау  қажет.  Суреткерлік 
шеберлікті  танытар  арналар  сан  алуан.  Соның 
бірі- сөз мағынасын кеңейту, сөзді ауыспалы мәнде 
қолдану арқылы тың, тосын тіркестер жасау тәсілі. 
Мәселен, «көз» деген сөзді ауыспалы мағынада 
алып,  оны  дерексіз  ұғым  «көңіл»,  «ой»,  немесе 
біршама  деректі  «көкірек»,  «жүрек»  сөздерімен 
қосарлау  арқылы  соны  метафоралық  тіркестер 
жасау  нәтижесінде  Абай  сөздердің  бейнелілік 
өрісін көп ұлғайтты:
Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар,
Көңілінің көзі ашық, сергегі үшін (122 б.).
Бойда қайрат, ойда көз
Болмаған соң, айтпа сөз (117 б.)
Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болған кез.
Нұрын, сырын көруге
Көкірегінде болсын көз (115 б.).
Жүректің көзі ашылса,
Хақтың түсер сәулесі (165 б.).

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
36
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
«Көз»  сөзін  қолданып,  соны  тіркес  жасау 
үлгісі Мәшһүр-Жүсіпте де бар:
Қалмасын жерде десең айтқан сөзің,
Өзіңнің өз бойыңда болсын көзің (93 б.)
Сөйтіп,  екі  ақында  да  «көз»  сөзі  ауыспалы 
мағынада қолданылумен бірге мүмкін емес дерлік 
екінші ұғыммен шектесу арқылы үшінші бір жаңа 
сипатты сөз кестесін тудырған. Мәселен, дерексіз 
ұғым көңілдің көзі болмайтыны белгілі. Әйтсе де осы 
екі ұғымның ұштасуы нәтижесінде мүлде тың бейне 
жасалып тұрғаны анық. Осы іспетті пікірді Мәшһүр-
Жүсіп сөз қолданысы туралы да айтуға болады.
Дерексіз ұғымды заттандырудың сөз мағынасын 
кеңейтуде, образ әсерлілігін арттыруда үлкен роль 
атқаратынын біз бұрын да айтып келдік. Осы орайда 
сөздің, өлең сөздің, мәнін ашу үшін, екі ақынның 
дерексіз ұғымды заттандыру, демек шарттылықты 
пайдалануына назар аударғымыз келеді:
Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. (Абай, 89 б.) 
Сөз осал бола қалды не қылғанда,
Шақпақтай от шығады шағылғанда.
Көңілдің дариясында сөз- бір гауһар,
Кісісі танып алар табылғанда 
(Мәшһүр-Жүсіп, 73).
Қарайсың жақсы сөзге көзді сүзіп,
Кейбір сөз елжіретіп кетеді езіп.
Әр жерде бөлек-бөлек жүрген сөзді,
Түсірер жұрт көзіне өлең тізіп (Бұ да сонда, 74).
Абайда дерексіз ұғым «өлең» сөзінен кейін 
деректі – жандыға тән «патша» сөзі мен дерексіз 
«сөз» аталымы тіркестіріле алынып, салыстыру, 
балау  жүзеге  асқан.  Сол  арқылы  өлеңнің  жай 
сөз тізбегі емес, сөздердің ең мықтысы, патшасы 
екендігі  анықталады.  Ал  «жеңіл»  сөзі  айтылуы 
тұсында дерексіз ұғым өлеңнің белгілі бір салмаққа 
ие  болуы  берілсе,  «жылы»  -  сол  дерексіздің 
заттанғаны сондай, белгілі бір температураға жетуін 
айғақтайды.  Ал,  шумақтың  соңғы  тармағында 
дерексіз  «өлеңнің»  заттануының  белгісі  оның 
белгілі  бір  пішінге  көшіп,  «теп-тегіс  жұмыр» 
болуы қажеттігі айтылады. Мәшһүр-Жүсіпте сөздің 
заттанғандығы соншалық: шағылуы, шағылғанда, 
тіпті, оның шақпақтай от шығаруы бейнеленеді. 
Сонымен бірге дерексіз «сөздің» гауһарға балануы, 
гауһар болғанда да көңіл дариясындағы (тағы да 
шарттылық, заттандыру жемісі) гауһарға ұқсатылуы 
берілген. Үшіншідегі «жақсы сөзге» көз сүзіп қарау 
да,  кейбір  сөздің  елжіретуі  де  олардың  белгілі 
бір затқа немесе жан иесіне айналуын шегелейді. 
Сондай-ақ не зат, не жан иесі тәрізді әр жерде бөлек-
бөлек жүрген сөздерді өлеңнің «тізіп» жұрт көзіне 
түсіруі де – шарттылық пен заттандыру жемісі .
Абай  ойшыл  ақын,  философ  ақын  деп 
жүрміз.  Кейін  Мәшһүр-Жүсіпті  де  солай  атап, 
дәлелімізді  қоса  өрмесек,  жұртты  жаттанды, 
үстірт пайымдаулармен мезі етіп алуымыз мүмкін. 
Асылы, әр ойды, әр баға, айдарды аз мысалмен 
болса да, дәлелдеп беруге ұмтылған жөн.
Сонан бері рахымсыз көп жыл өтті,
Орақ келер, орылар мезгіл жетті.
Жылы менен суықтың бәрін көріп,
Қайран көңіл қайыспай қайрат етті.
Ауыр ойды көтеріп ауырған жан,
Қайғы, қасірет жүзіңе белгі салған.
Дәні толық, басы үлкен егіндей-ақ,
Сенің де басың имек жерге таман.
(Абай, 292 б.).
 
Піскен егін сықылды аспан жасыл,
Қыс пен шілде, жаз бен күз,- бар төрт фәсіл.
Ай- орағы егінді оратұғын,
Әбден білсе, сөз бар ма мұнан асыл?!
Жазғытұрым емес біз, болдық қой күз,
Қыс боп қалдық дегенше күдерді үз.
Жалаңдатып орағын алып тұрған,
Оратұғын сондағы егіні- біз!
Жер жыртып, жазғытұрым тұқым шашпай,
Күз болса, қаптың аузын қалдық ашпай.
Кім орғанын білмейміз, аңқиямыз,
Көрмеген ойын шығып бір көз баспай.
(Мәшһүр-Жүсіп, 81 б.).
 
Екі ақын да өмірдің соңы болатынын көзге нақты 
елестету үшін, піскен егінді оруды шебер пайдаланған. 
Абайда лирикалық қаһарманның біраз жас жасағаны, 
көп бейнет шеккені «жылы мен суықтың бәрін көріп» 
«қайғы, қасірет жүзіңе белгі салған» жолдары арқылы 
аңғартылса,  Мәшһүр-Жүсіпте  балалық  шақты, 
жастықты – жазғытұрымға, жазға; ал егделікті- күзге, 
кәрілікті қысқа балау нәтижесінде өмір өткіншілігі 
дәлелденген. Тек Мәшһүр-Жүсіптің кейін жазғаны 
бар емес пе, Абай өрнегіне не қосты дегенге келсек, 
ол осы үзіндінің өзінде де тұр. Мәселен, Мәшһүр-

37
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Жүсіп орақпен оруды ғана айтып қоймайды, оның 
тоқтамайтынын,  қайтусыздығын  шегелеу  үшін, 
«жалаңдатып» сөзін шебер пайдаланады. Бір ғана 
«жалаңдатып»  сөзі  қатты  сермелуі,  демек  қиып 
түсуі, өлтіруі мүмкін орақ сипатын нақты көрсете 
алады. Сонымен бірге жазғытұрымда, демек жас 
кезінде, тұқым шашпауы, яғни жастықтағы күрес 
нәтижесіздігі  т.б.-  бәрі  де  лирикалық  қаһарман 
шеккен бейнетті аз сөзбен сәтті аңдатып тұр. 
Шеберлік  үндестігін  айқындай  түсу  үшін, 
екі ақынның «соқыр» сөзін пайдалану үлгілеріне 
көңіл бөлеміз:
Білгенге жол бос, 
Болсайшы қол бос
Талаптың дәмін татуға.
Білмеген соқыр, 
Қайғысыз отыр
Тамағы тойса жатуға.
Не ол емес, бұл емес,
Менің де күнім-күн емес.
(Абай, 122 б.)
Кітапты молда теріс оқыр,
Дағарадай боп сәлдесі,
Малқұмар көңілі –бек соқыр,
Бүркіттен кем бе жем жесі?
(Абай, 166 б.)
Керек істі көрмейді өз басына,
Соқыр деп салдым соны сөз басына.
Дәнемені өз басы көрмеген соң,
Жұқтырар соқырлығын жолдасына.
(Мәшһүр-Жүсіп, 51 б.)
Кедейге келсін соқыр, көзің қысық,
Жұлынып бала-шағаң тұрсын пысық.
Қалады жер астында жиған дүниең,
Бас салса бір тесіктен аңдып мысық. 
(Мәшһүр-Жүсіп, 152 б.)
Көз соқыр, құлақ саңырау болғандықтан,
Біз білдік қызық дәурен соның бәрін. 
(Мәшһүр-Жүсіп, 156 б.)
Соқырлар қайдан білсін көз қадірін,
Танитын жан қайда бар сөз қадірін?
Танысын қарға, бұлбұл қайсысы оңды,
Жамандар білмей жүрген өз қадірін.
(Мәшһүр-Жүсіп, 160 б.)
Абайда «соқыр» сөзі белгілі бір зат, құбылысты 
тура  көру,  көрмеу  емес,  өмір,  күрес,  т.б.  мәнін 
білмеуге  байланысты  әрі  ауыспалы,  әрі  кең 
мағынада алынған. Әсіресе дерексіз ұғым көңілдің 
«соқыр»  екенін  ашу  арқылы  малқұмарлықты 
сынауы (екінші мысалда) тұсында ақынның сөз 
мағынасын толықтыру, сынды өткір етіп ұштау 
шеберлігін көреміз. 
Мәшһүр-Жүсіп  болса,  белгілі  бір  адамның 
соқырлығын,  керек  істі  көрмеуін  сипаттаумен 
бірге,  басқаға  жұқтыруы  мүмкіндігіне  де  көңіл 
бөледі.  Сол  арқылы  соқырлықтың,  керек  істі 
көрмеудің,  қаншалық  кесапаттылығы  әсерлі 
бейнеленген.  Сонымен  қатар  кедей  келгенде, 
көрмегенсу  туралы  айтқанда  да  (төртіншіде) 
«соқыр»  сөзінің  ауыспалы  мағынада  келтіріліп, 
ақын сынын өрістете түсуге қызмет етіп тұрғаны 
анық. Бұл іспетті ойды соңғы мысалдар (бесінші, 
алтыншы)  хақында  да  айтуға  болады.  Мәселен, 
сөз  қадірін  білмеушілер  жетесіздігін  ашу  үшін 
(соңғыда),  оны  көз  қадірін  бағымдауы  қиын 
соқырмен  салыстыру  арқылы  автор  көп  ұтқан. 
Мұның бәрі орнын тауып қолданылу барысында 
жеке сөздің белгілі бір жинақтау, мегзеу сипатына 
ие болуын дәлелдейді.
Екі ақынның да философ екенін, белгілі бір 
сөздің жинақтау, мегзеу сипатын қаншалық ширата 
білетінін дәлелдеу үшін, «базар» туралы айтқан 
бірер өлең жолдарын келтіреміз:
Базарға қарап тұрсам, әркім барар,
Іздегені не болса, сол табылар.
Біреу астық алады, біреу-маржан,
Әркімге бірдей нәрсе бермес базар.
Әркімнің өзі іздеген нәрсесі бар,
Сомалап ақшасына сонан алар,
Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар,
Бағасын пайым қылмай аң-таң қалар.
Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма,
Демеймін жалпақ жұртқа бірдей жағар,
Жазған соң, жерде қалмас тесік моншақ,
Біреуден біреу алып, елге тарар.
Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой,
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар,
«Ит маржанды не қылсын» деген сөз бар,
Сәулесі бар жігіттер бір ойланар.
(Абай, 64 б.)

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
38
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Базарға келіп едің ат терлетіп,
Бос жүрсің әр нәрсені тамаша етіп.
Сен бүйтіп далбаса боп босқа жүрсең,
Жұрт тарқап, сауда бітіп қалар кетіп.
(Мәшһүр-Жүсіп, 89 б.)
Абайда біреудің «астық» алуы баяндалғанда, 
«базар»  сөзі  өз  мағынасында  жұмсалса,  енді 
біреудің «маржан» алуы туралы мәлімделгенде, 
мағына  кеңеюін  де  байқаймыз.  Рас,  базарға 
барған адам шын маржанды, асыл затты алуы да 
мүмкін. Әйтсе де бұл жолдардан кейінгі – сөзді 
біреу ұғып, біреу ұқпайтынын, тесік моншақтың 
жерде қалмайтынын, итке маржан керек еместігін,-
бәрін салыстыра дәйектесек, «маржан» сөзі мәнін 
тар  мағынада  ұғумен  шектелуге  болмайтынын 
аңғарамыз. Мұның бәрі «базар» сөзін Абайдың әрі 
өз мағынасында, әрі ауыспалы мәнде жарыстыра 
пайдалану үлгісі, демек бір сөзге көп мән сыйғызу 
шеберлігі десек, бұл іспетті жетістікті Мәшһүр-
Жүсіптен  келтірген  үзінді  хақында  да  айтуға 
болады.  Лирикалық  қаһарманның  базарға  «ат 
терлетіп»  (демек  көп  әрекет  етіп)  келуін,  қазір 
бос  жүруін  жариялауы  тұсында  «базар»  сөзінің 
ауыспалы  кең  мағынада,  күрес,  әрекет  алаңы 
ретінде беріліп тұрғаны анық.
Екі ақын да шен-шекпенге сатылуды, халық 
қамын ойламауды батыл түйрейді:
Мәз болады болысың,
Арқаға ұлық қаққанға,
Шелтірейтіп орысың
Шенді шекпен жапқанға.
Күнде жақсы бола ма,
Бір қылығы жаққанға?
Оқалы тон бола ма,
Ар-ұятын сатқанға?!
(Абай, 113 б.)
Тарту деп медаль, наград ала берді,
Өз басы аман, жұртты отқа сала берді.
Пайдасын үрім-бұтақ ойламады, 
Күйікте кейінгілер қала берді.
(Мәшһүр-Жүсіп, 62 б.)
Өз жұртын оңған бар ма жатқа сатқан,
Ерді елдің пайдасы үшін хақ жаратқан.
Ойлайтын елдің қамын ерді жібер,
Жерінен суырып алып көрде жатқан.
(Мәшһүр-Жүсіп, 67 б.)
Абайда орыс ұлығынан «шенді шекпен» алғанға 
мәз болған болыс сыналып, оған қоса ар-ұятын 
сатудың оқалы тон болмайтынына назар аударылған. 
Мәшһүр-Жүсіп болса, жеке бір болыстың емес, бір 
кездегі ел билеушілердің өз бастарына берілген 
тарту, наградаларға сатылып, ел қамын ойламағанын 
шенейді.  Осы  орайда  бұл  іспетті  сын  үлгісін 
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Бір адамға» өлеңінде 
өрбітіп бергенін еске салғымыз келеді. Мұның бәрі 
ХІХғасырдың аяғы мен ХХғасырдың басындағы 
қазақ  ақындарының  біріндегі  ойды  екіншілері 
дамытып, дәстүр сабақтастығын берік ұстағанын 
көрсетеді.  Екі  ақынның  да  сөз  зергері  екенін, 
балама қолданудағы үндестіктерін кеңірек дәлелдеу 
үшін,  «ұйқы»,  «ұйықтау»  сөздерін  пайдалану 
ерекшеліктеріне үңілейік:
Абайда:
Өткен күнгі қызығым,
Ұйықтап көрген түстен кем. (241 б.)
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар. (254 б.)
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме,
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме,
Өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор етті,
Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме! (281б.)
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек? (282 б.)
Мәшһүр-Жүсіпте:
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айырылмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дін мұсылман, ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы жұрттың нарқы. (33б.)
Таң атса, жатамысың ұйықтап, бақытым?!
Менің де таянған-ды жүрер уақытым.
Қолымда аттанарда жоқ нәрсені,
Барғанда тәңірі алдына қайдан таптым?! (81б.)
Бұл  мысалдардың  көбінде  «ұйықтау» 
бүкіл  бір  халықтың  қараңғылығын,  көнбістігін, 
әрекетсіздігін  білдіруге  арналса,  осы  орайда 
соған  қарама-қарсы  қойылып  отыратын  екі 
ақынның «ояну» сөздерін қолдану үлгілеріне назар 
аударайық. 
Абайда: 
Ұятың, арың оянсын,
Бұл сөзімді ойлансын. (119б.)

39
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Сайра да, зарла, қызыл тіл,
Қара көңілім оянсын. (152б.)
Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,
Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.
Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,
Етек басты көп көрдім елден бірақ. (280 б.)
Мәшһүр-Жүсіпте:
Думада анық болды сайлау бары,
Құны асар артылғанның сонда шары.
Бәрі де бірауызды болып жатыр,
Оянып бізден басқа халықтың бәрі. (60 б.)
Не болды, бақытым, мұнша ұйықтап қалып,
Жалғанның азабына мені салып,
Оянып бір басыңды көтерсейші,
Шырадай бір ашылсын көзім жанып. (81б.)
Тілің сөйлеп, жүрегің оянғанмен,
Қайда жеткен созғанмен қысқа қолың?! (126 б.)
А б а й д а н   к е л т і р і л г е н   ү з і н д і л е р д і ң 
алғашқысында  «ұйықтап»  сөзі  өз  мағынасында 
қолданылса, екіншіде ауыспалы мәнде жүректің 
ұйықтауы алынған. Үшіншідегі «тыныш ұйықтат» 
тіркесіне тек ұйықтау емес, тыныштық тілеу сезімі 
қоса өрілгенін байыптасақ, тағы да сөз мағынасы 
толысуының  куәсы  боламыз.  Ал,  төртіншіде 
«ұйықтаған ойды» жүректегі қайрат қана түртуі 
мүмкіндігі  айтылады.  Демек  бірде  жүректі, 
бірде ойды ұйықтаған қалыпта алу нәтижесінде 
суреткер ақын әрекетсіздікті, бейғамдықты жеріне 
жеткізе  түйреген,  әсерлі  шенеген.  Мәшһүр-
Жүсіпке  келсек,  бірінші  мысалда  «ұйқы»  сөзі 
алдына «тәтті» эпитетін келтіріп, ұйқының сырт 
көзге жақсы, ыңғайлы көріну мүмкіндігіне, бірақ 
соның  салдарынан  «жақсы  мен  жаман  парқы» 
айырылмай жатқанына назар аудартады. Екінші 
мысалда адамның емес, дерексіз ұғым бақыттың 
ұйықтап жатуы алынып, сол арқылы бақыты көз 
жұмған  адамның  бақытсыздық  шегуі  ашылады. 
Ал  «ояну»  сөзінің  қолданылу  аясына  келсек, 
Абайда  дерексіз  ұғым  ұят,  ардың,  немесе  қара 
көңілдің оянуы айтылады. Сөйтіп, ақын дерексіз 
ұғым  ұят,  ар,  көңілге  жан  иесіне  тән  әрекетті, 
оянуды, беріп, сөз мағынасын кеңейту, бейнелеу 
құралдарын  кемелдендіру  өнегесін  көрсетті. 
Үшінші  үзіндідегі  «ерте  ояндым»  тіркесінде  де 
ұйқыдан  ояну  емес,  оң  мен  солды  ерте  айыру 
ұғымы кестеленіп тұрғаны анық. Сөз мағынасын 
бұлай  дамыту  Мәшһүр-Жүсіпте  де  баршылық. 
Мәселен, алғашқыда басқа халықтың бәрі оянды 
дегенді  діттегенде,  ақын  олардың  сана-сезімі, 
бірлігі  т.б.  жоғары  екенін  жинақтап  берген. 
Оянуды тура мағынасында алып таразыласақ та, 
көзін ашқан адамдардың әрекеті көзі жұмулыдан 
қаншалық  артық  екені  тез  байқалады.  Екінші 
үзіндіде бақыттың ұйықтауы айтылсымен, оның 
оянуын  тілеу  сезімі  беріледі.  Сөйтіп  мұнда  да 
ақынның күрескерлікті қалайтыны аз сөзбен әсерлі 
жеткізілген. Ал, үшінші үзіндідегі жүректің оянуын 
Абайдағы  ұят,  ар,  көңілдің  оянуының  заңды 
жалғасы деуге болады. Мұның бәрі нені көрсетеді? 
Әр қаламгер шығармашылығын жеке алып зерттеу 
мәнін төмендету ойымызда жоқ. Әйтсе де ақындар 
арасындағы дәстүр жалғастығын, сабақтастықты 
ізерлеп  зерттемейінше,  қазақ  әдебиеті  дамуын 
жан-жақты  көрсете  алмаймыз.  Зерттеу  белгілі 
бір штампқа, жалаң қағидаларға негізделмей, әр 
ақынның суреткерлік шеберлігіне сүйенгенде ғана 
біз әдебиеттің даму заңдылығын, әр ақынның ұлы 
көшке не қосқанын кең дәйектей аламыз. 
  Жүсіп  Көпейұлының  артына  мол  мұра 
қалдырғаны  белгілі.  Осы  орайда  1990  жылы 
ақынның  таңдамалысының  бірінші  томын 
әзірлегенде,  лириканың  жанрлық  табиғатын 
жете  ескермеуден  туған  мына  бір  кемшілікті, 
ақын өлеңдерін бір кездегі жазылу ретіне қарай 
топырлатып тізе беріп, көп өлеңді бір шығармаға, 
яғни  көлемді  бір  туындыға  айналдырып 
жібергенімізді енді байқап отырмыз. Соның бір 
айғағы: қазір біз келтіргелі отырған төрт шумақты 
үзінді кітапта басылғандай- үлкен шығарманың бір 
бөлшегі емес, жеке өлең болып, өз алдына отау 
тігуге сұранып-ақ тұр:
Бес жаста еді «бісміллә» бастағаным,
Ақ қағазды қаралап ластағаным.
Жасым жетіп «он беске» ақыл кірді,
Сонда да өсіп бес жастан аспағаным.
Біреуі-ақ кем «он беске» жетті жасым,
Иегімнің астында өш пен қасым.
Үрейімді ұшырды, зәремді алып,
Алып айна қарасам, сақал-шашым.
Қоян қуған тазыдай шалмай жүрген,
Өмір бойы аң қуып алмай жүрген.
Он бестегі жолдастар үйір болған,
Бұл «он беске» жеткенше қалмай жүрген.

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
40

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: