Педагогических работников по актюбинской области

365 

азаматтарының мемлекеттік тілді білу ғана емес, ҿркениетті елдермен тереземіз тең болу ҥшін басқа тілдерді де 

меңгеру  міндеті  тҧр.  Бҧл  саясат  «мемлекеттік  тілді  дамытамыз,  орыс  тілін  қолдаймыз  жҽне  ағылшын  тілін 

ҥйренеміз» деген ҧғымға негізделген. 

«Ҥш тҧғырлы тіл саясат» мектепте пҽндер арқылы жҥзеге асырылып жатыр. Қазақ мектебінің балалары 

білімді  ана  тілі  –  мемлекеттік  тілде  алса,  сонымен  қатар  орыс,  ағылшын  тілдерін  де  сол  деңгейде  меңгеруде. 

Қазіргі  таңда  шет  тілдерін  меңгеру  ҿзекті  мҽселе,  ҿйткені  Қазақстанда  ҽр  тҥрлі  шетел  фирмалары  тілді  жетік 

меңгерген мамандарға зҽру екендігі анықталған. Осы тҧрғыда біз алдымызға мақсат қойып, мектепте жеңілден 

кҥрделіге,  яғни  спиральді  жҥйесін  жаңартылған  бағдарлама  арқылы  жҥзеге  асырудамыз.  Адамдар  ең  бірінші 

бір-бірімен тіл арқылы  қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы тҥрлі мҽдениеттер арасындағы 

тілдесу диалогпен ҿркендейді.Тіл-ҽр ҧлттың дҽстҥрлі мҽдениетімен астасатын кҥрделі қарым-қатынас қҧралы. 

Қазіргі  заманғы  инновациялық  технология  бҥгінгі  кҥні  еліміздегі  орта  мектепте  білім  алып  жатқан 

оқушылардың барлығымен тілдесуге мҥмкіндік беріп отыр. 

Қазақстан  ҥшін  ҥштҧғырлы  тіл  –  елдің  бҽсекеге  қабілеттілікке  ҧмтылуда  бірінші  баспалдағы.  Ҿйткені, 

бірнеше тілде еркін сҿйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар ҿз елінде де, шетелдерде де бҽсекеге қабілетті 

тҧлғаға  айналады.  Қазіргі  таңда  Қазақстан  Республикасында  білім  беру  мен  ғылымды  дамытудың  басым 

бағытында білім мазмҧнын жаңарту бойынша ауқымды жҧмыстар жҥргізілуде. Жаңартудың негізгі мақсаты  – 

орта  білім  беру  сапасын  кҿтеру.  Мҧғалімдер  білім  мазмҧнын  сҽйкесінше  ҥштілділікті  енгізумен  қазақ,  орыс, 

ағылшын  тілдерінде  оқытылатын  мектеп  пҽндерін  оқытуда  коммуникативтік  дағдыларды  тиімді  қолдану 

арқылы  толықтырады.  «…Мектеп  тҥлектері  қазақ,  орыс  жҽне  ағылшын  тілдерін  меңгеріп  шығуы  тиіс. 

Оқытудың  нҽтижесінде  оқушылар  сын  тҧрғысынан  ойлау  дағдыларын,  ҿз  бетінше  зерттеу  жҥргізу  жҽне 

ақпаратты  терең  талдау  дағдыларын  меңгеруі  тиіс».  Ҽр  пҽннің  оқу  бағдарламаларында  ҥш  тілде  білім  беруді 

жҥзеге  асыру  қарастырылған,  онда  ҥш  тілді  меңгертіп  қана  қоймай,  сол  сияқты  оқушылардың  сыныптан  тыс 

жҧмыстарын да ҥш  (қазақ,  орыс жҽне  ағылшын тілдерінде) тілде ҧйымдастыру  қарастырылған. Кҿп тілді оқу 

ортасын  қҧрудағы  ҽр  пҽн  қосқан  ҥлесі  ҥш  тілде  білім  беру  саясатын  жҥзеге  асыруға  мҥмкіндік  береді.  Тіл 

ҥйретудің негізі болып табылатын коммуникативтік тҽсілдеме ҽрбір оқу пҽнінің тҥрлі оқу жағдаяттарында білім 

жҽне  білікпен  алмасу,  тілдік  жҽне  сҿйлеу  нормалары  жҥйесін  дҧрыс  қолдану  сияқты  ҽдіс-тҽсілдері  арқылы 

оқушылардың сҿйлеу ҽрекеттерін дамытудың жетекші қағидаты ретінде қарастырылады. 

Қазақстан Республикасының жалпы білім беру ҧйымдары оқушылардың функционалдық сауаттылығын 

дамыту  мақсатымен  коммуникативтік  дағдылардың  негізін  қалыптастыра  отырып,  1-сыныптан  бастап  қазақ 

тілін,  орыс  тілін,  ағылшын  тілін  оқытуды  енгізеді.  Ҥш  тілді  оқыту  сҿйлеу  ҽрекетінің  тҿрт  коммуникативтік 

дағдысын (тыңдалым, айтылым, оқылым жҽне жазылым) қалыптастыруға бағытталған. Оқулықтарда ҥштілділік 

саясатын  қолдау  «Қазақстан  Республикасының  білім  беру  мекемелері  ҥштілділік  саясатын  қазақ,  орыс  жҽне 

ағылшын  тілдерін  1-сыныптан  оқыту  арқылы  енгізеді».Ҽрбір  сабақ  бірінші,  екінші  жҽне  ҥшінші  тілдегі,  яғни 

қазақ,  орыс  немесе  ағылшын  тілдеріндегі  пҽнге  академиялық  тҧрғыдан  қатысты  тҥйінді  терминдердің 

жиынтығы  туралы  хабардарлығын  арттыруға  мҥмкіндік  береді.  Ҽрбір  бҿлімде  пҽн  аясында  оқушының  ана 

тілінде  қолдануы  ҥшін  барлық  тҿрт  коммуникативтік  «Ҥш  тілді  оқыту  тҿрт  тілдік  дағдыны  дамыту  арқылы 

(тыңдалым, айтылым, оқылым жҽне жазылым) коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған». 

Мҧғалімге ҥштілділік саясатын қамтамасыз етуде кҿмек ретінде мҧғалімдерге арналған нҧсқаулықта  ҽр 

сабақ  бойынша  тілдік  жазбалар  бҿлімі  ҧсынылады.  Мҧндай  тілдік  жазбалар  мҧғалімге  оқушылардың  ана  тілі 

мен  екінші  тілді  дамытуда,  оларды  жетілдіре  отырып  орта  мектеп  деңгейіне  жеткен  кезде  ағылшын  тілін 

қолдану  арқылы  ҥштілділік  саясатын  қамтамасыз  етуде  қолданылады.  Бҧл  тілдік  жазбалар  тҿрт 

коммуникативтік  дағдылардың  тҽжірибе  жҥзінде  пҽндерде  қолданылуын,  сондай-ақ,  тірек  сҿздерді  қамтитын 

арнайы  пҽндік  вокабулярды жҽне  оқушыға  қажетті нҧсқаулар мен ҥдерістердің рҽсімделу тілін қамтиды.  Кҿп 

жағдайда бҧл тілдік жазбалар сабақ кезінде іске асырылатын қарым-қатынасты қамтиды, сондай-ақ, ҽрбір пҽн 

бойынша тілін айқын жеткізуге мҥмкіндік беретін қосымша жаттығулар ҧсынылады. 

Мысалы: математика пҽнінен бір сабақ ҥлгісіне қарайық. (1кесте) 

САБАҚ:2.4 

Мектеп: 

Кҥні: 

Мҧғалімнің аты – жҿні:  

СЫНЫП: 1 

Қатысқандар: 

Қатыспағандар: 

Осы сабақ арқылы жҥзеге 

асатын оқу мақсаты: 

1.2.4.1 Жиындарды олардың белгілері арқылы классификациялау. 

Сабақ мақсаты: /жетістік 

критерийлері/ 

Оқушылардың барлығы орындай алады: Заттардың бірнеше ортақ белгілері 

бойынша ҿздігінен дҧрыс топтастыра алады 

Оқушылардың көбі орындай алады: Заттарды бірнеше ортақ белгілері бойынша 

ҿздігінен дҧрыс топтастыра алады 

Кейбір оқушылар орындай алады: заттарды бірнеше ортақ белгілері бойынша 

неліктен топтастырғанын дҽлелдей алады. 

Тілдік мақсат: 

Оқушылар орындай алады: фигураларды, жемістер мен кҿкҿністерді салыстырады 

жҽне тҥстерді ажырата, салыстыра, топтастыра алады. 

Негізгі терминдер мен сөзтіркестер: 

Жиын-комбинация-combination 

366 

Топтастыру-группировка-grouping 

Ортақ-общий-common 

Ажырату-разница-difference 

Салыстыру-сравнение-comparison 

Сабақта диалог ҥшін қолданылатын тіл: 

Жаңартылған  бағдарлама  тілдік  дағдыларды  ҥш  тілде  дамытуды  сҿздер  ҥйренуден  бастап,  сҿздерді 

байланыстырып  сҿйлеуді  бірте-бірте  кҥрделендіре  отырып  ҥйретуді  басшылыққа  алып  отыр.  Ҥштілді  білім 

беруді  дамытудың  2015-2020  жылдарға  арналған  Жол  картасын  дайындауда  ҥштілді  білім  беру  процесін 

енгізумен  қатар  жҥретін  тҽуекелдер,  атап  айтқанда  қоғамның  ҥштілді  білім  беру  саясатын  қабылдамауы,  пҽн 

мҧғалімдерінің  енжар  немесе  тіпті  теріс  ҧстанымдары  бар  екенін  кҿрсетеді.  Егер  біз  теріс  ҧстанымы  бар 

ҧстаздарға ҥштілді оқытуды енгізу шеңберінде курстардан жҽне республикалық, облыстық семинар-тренингтер 

ҿткізсек тҥсінік молаяды. 

Қорыта  айтар  болсақ,  кҿптілділік  адамдардың  ҿзара  тҥсінісуіне  жол  ашады.  Ҧғынысу  тікелей  жолмен 

емес, сырттай болуы да мҥмкін, бҽрібір адамның белгілі бір хабарды ҧғып, соған қатысты іс-ҽрекет жасауына 

мҥмкіндік  туады.  Алайда,  кҿптілділік  адамдардың  бір-бірімен  ҧғынысуында,  ойын  еркін,  толық  жеткізуіне 

ерекше  қызмет  атқарады.  Қазіргі  уақытта  ағылшын  тілі  адам  қызметінің  ғылым,  техника,  экономика,  сауда, 

спорт,  туризм  сияқты  салаларында  маңызды  рҿл  атқарады.  Бҧл  тіл  авиация  мен  кеме  қатынасында  да 

халықаралық тілге айналды.  

Негізінен, мемлекеттің тілдік саясаты келесіге негізделеді:  

− мектеп тҥлектерінің қазақ тілін 100% меңгеруіне қол жеткізу;  

−Қазақстанда  шынайы  тарихи  себептермен  негізделген  орыс  тілін  меңгерудегі  жетістіктерін  жоғалтпау  жҽне 

оларды еселеу;  

−  табиғи  қалыптасқан  қазақ-орыс  қостілділігіне  ҽлемдік  қауымдастықтағы  тіл  ретінде,  ҥшінші  ағылшын  тілін 

білуді қосу.  

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Ҽбдуҽли Т.Ҥштҧғырлы тілден тҥңілмейік // Жетісу, №31. 2008 

2. ФазылжановаА. Ҥштілді білім зияткер ҧлтты дамыту факторы ретінде. Семинар материалдары. «Ақпаратық-

аналитикалық орталық» АҚ, 3 қыркҥйек, 2015ж. //http://kagro.kz/stati/ 

3.  ЖетпісбаеваБ.А.  Кҿптілді  білімнің  теориялық-ҽдіснамалық  негіздері.  13.00.01  –  Жалпы  педагогика, 

педагогика  жҽне  білім  тарихы,  этнопедагогика  мамандығы  бойынша  педагогика  ғылымының  докторының 

ғылыми дҽреже ізденісіндегі диссертациясының афторефераты, Қарағанды, 2009. 

4.  МурзалиноваА.Ж.  Тілді  меңгеру  жҽне  қолдану  стратегиясының  негізінде  полилингвальді  білімді 

ҧйымдастыру. // http://ipksko.kz/  

5. веб-сайт www.strategy 2050.kz; 

 

 

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ҤШ ТІЛДІЛІККЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ 

 

Айдаулетова Ш., 

бастауыш сынып мҧғалімі Елек орта мектебі 

Қазақстан республикасы Ақтҿбе қаласы 

 

Елбасы  2006  жылдың  қазанында  ҿткен  Қазақстан  халқы  ассамблеясының  XII  қҧрылтайында  «Ҥш 

тҧғырлы  тіл»  туралы  идеяны  жария  етті.  Ал  2007  Жолдауында  ―Тілдердің  ҥштҧғырлылығы‖  атты  мҽдени 

жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ҧсынды. Бҧл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бҥкіл ҽлем халқы ҥш 

тілді  бірдей  пайдаланатын  жоғары  білімді  мемлекет  ретінде  тануы  керек.  Олар:  қазақ  тілі  –  мемлекеттік  тіл, 

орыс тілі  –  ҧлтаралық қарым-қатынас тілі  жҽне  ағылшын тілі  –  жаһандық экономикаға ойдағыдай  кірігу тілі. 

Яғни  мемлекеттік  тілді  дамытамыз,  орыс  тілін  қолдаймыз  жҽне  ағылшын  тілін  ҥйренеміз.  Жасыратыны  жоқ, 

бҥгінгі  таңда  ағылшын  тілін  меңгеру  дегеніміз  –  ғаламдық  ақпараттар  мен  инновациялардың  ағынына  ілесу 

деген  сҿз.  Ҽрине  бҧл  кҥрделі  процесс,  сондықтан  ол  уақыт  қажет  етеді. Кҿптілді  білім  беру  бағдарламасы 

аясында  ҥштілді  меңгеру  тҽжірибесін  жинақтап,  ҽлемдік  деңгейге  кҿтерілуіміз  керек.  Бҧл  оқушылардың 

халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік ҽріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел 

тілдеріндегі  ақпарат  кҿздеріне  қол  жеткізуіне  мҥмкіндік  береді.  Елдің  ертеңі  ҿресі  биік,  дҥниетанымы  кең, 

кемел  ойлы  азаматтарын  ҿсіру  ҥшін  бҥгінгі  ҧрпаққа  ҧлттық  рухани  қазынаны  ҽлемдік  озық  ой-пікірімен 

ҧштастырған сапалы білім мен тҽрбие берілуі қажет екені анық. 

Болашақ  ҧрпағымыз  тек  ана  тілін  меңгеріп  қана  қоймай  ,бірнеше  шетел  тілін  меңгереді.  Ал  бастауыш 

сыныпта шетел тілін жан-жақты меңгертуде оқыту-тҽрбие ҥрдісін қызықты, ыңғайлы жҽне ҧтымды қылу ҥшін 

бірнеше  тілдегі  (қазақ,  орыс,ағылшын)  ҽдіс  –  тҽсілдерді  қолдануымыз  керек.  Бастауыш  класс  мҧғалімдері  ҿз 

білімін  ,шеберлігін  ортаға  салып,  оқушылар  санасына  сіңіру  керек.  Ҥштілділікке  оқыту  ҥрдісінде  пҽнаралық 

байланыстың  маңызы  зор.  Ҽсіресе,қазақ  жҽне  ағылшын  тілдерінің  байланысы  ерекше  орын  алады.  Бҧл 

тілдердің  басты  мақсаты-оқушыларының  бойына  қарым-қатынас  біліктілігін  қалыптастыру,  жҽне  қарым-

қатынасты  дамыту.  Осыған  орай  оқушылардың  бойына  бағдарлама  талаптарына  сай  іскерліктерді 

367 

қалыптастыру, қызығушылықтарын арттыру мақсатында уақытты ҥнемдейтін қызықты ҽдіс терді пайдаланған 

жҿн.  Мҧғалім  қызметіндегі  маңызды  дҥние  жекелеген  оқушылардың  тақырыпты  қабылдау  ерекшеліктерін, 

оқушылардың тҥсінігін жетілдіру мақсатында олармен жҧмыс жҥргізу қажеттігін ҧғыну. Тілді ҥйренудің басты 

мақсаты оқушының іштей талпынысына, ҧмтылысына тікелей ҽсер етеді. 

Ол ҥшін: 

 

Оқушылардың  қызығушылығын  арттыру  ҥшін  тілді  қарым-қатынас  ҽрекетіде  қолданылу  қажеттілігін 

тудыратын қолайлы атмосфера жасау; 

 

Сабаққа алуан тҥрлі жҧмыс тҥрлерін яғни жеке,жҧп,топ, ҧжым жҧмыстарын ҧйымдастыру; 

 

Оқушы тҧлғасын толығымен оқу процессінде тарту; 

 

Сабаққа  тҥрлі  кҿрнекіліктерді  пайдалану  оның  ішінде  техникалық  (ҥнтаспа,комьютер,  бейнефильмдер); 

техникалық емес қҧралдар (суреттер,альбомдар,сызбалар,кестелер, сҿзжҧмбақтар); 

 

Оқушының шығармашылық қасиеттерін ояту,ынталандыу; 

 

Сабаққа жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану; 

 

Ойындар мен ойын элементтерін жиі қолдану; 

 

Қосымша материалдарды,газет журналдарды, интернет кҿзін қолдану; 

Мектебіміздің  бастауыш  сынып  мҧғалімдері  оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне  сай  тҥрлі  ойын 

элементтерін  жаңа  технологияларды  пайдалана  отырып,  сабақты  белгілі  бір  мақсатпен  оқушының  ойлау 

қабілетін дамытатындай етіп ҧйымдастыруды жолға қойды. Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру мақсатында 

жҧмыстар  ойластырып,  ҧйымдастырмас  бҧрын  оқушыларда  ойлаудың  ҧйымдастырмас  бҧрын  оқушыларда 

ойлаудың 3 тҥрінің қандай деңгейде екеніне диагностика жасап алу қажет деп таптық. Ол ҥшін Р.С. Невовтың 

ҽдістемесін  қолданамыз.  Атап  айтсақ  «Шытырмандар»,  «Бҧл  жерде  не  артық?»  «Топтарға  бҿл»,  «Равен 

матрицасы» ҽдістемелерін кҿркемлогикалық ойлау деңгейін анықтауда «Лабиринт арқылы ҿт», «Фигураларды 

кес»,  «Сызықтармен  қорша»,  «Рубик  кубигі»  ҽдістемелерін  кҿрнекі  –  қимылдық  ойлау  деңгейін  анықтауға 

пайдаланамын.  Сҿздік – логикалық ойлау қабілетін  «Ҧғымды анықтау айырмашылығы мен ҧқсастығын табу» 

ҽдістемесін пайдалануды бастадық. Бҧл ҽдістеме арқылы оқушының интелектуалдық жҥйесінің даму деңгейін 

анықтай аламыз. Оны мынадай сҧрақтар арқылы анықтауға болады: 

Қай жануар ҥлкен? 

Ат па, жоқ ит пе? (Дҧрыс жауабы – ат) 

Азанда адамдар таңғын ішеді? 

Ал кҥндіз жҽне кешке қандай тамақтарын ішеді? (Дҧрыс жауап –тҥскі,кешкі) 

Кҥндіз дала жап-жарық,ал тҥнде ше? (Қараңғы) 

Аспан кҿкпенбек, ал шҿп ше? (Жасыл) 

Шие,алмҧрт,алхоры жҽне алма бҧлар -.....(Жеміс жидектер) 

Қазір сағат қанша болды? (Балаға сағат кҿрсетіліп уақыт айту сҧралады) 

Жас сиырды бҧзау деп атайды. 

Ал жас итті жҽні жас қойды қалай атайды? (кҥшік жҽне қозы) жҽне т.б 

Ит қайсысына кҿбірек ҧқсас? Мысыққа ма,жоқ ҽлде тауыққа ма? 

Жауап бере отырып неге олай деп есептейсің,соны тҥсіндір жҽне т.б сҧрақтар қойылады. 

Ойлау қабілеті дҧрыс дамыған адам кҿптеген заттармен қҧбылыстарды талдап, бір- бірімен салыстырып, 

ортақ қасиеттерін тауып,оларды жҥйеге келтіруге шапшаң болады. Олар геометриялық фигураларды қолданып 

заттардың формасы, тҥрі мен тҥсін, кеңестікке орналасуын дҧрыс қабылдап, ҧқсастығын жҽне айырмашылығын 

табуға  негізделген  кҥнде  олардың  ойлау  қабілетін  дамытады.  Бастауыш  сынып  мҧғалімдері  тҽжірибесінде 

шығармашылыққа  баулитын  дидактикалық  ойындар  кҿп  мҿлшерде  жинақталған.  Олар  «Ақ  сҥйек»,  «Поезд 

қҧру», «Теңге ілу», «Гҥл сыйлау», «Не жетпейді» т.б тҥрлері кеңінен қолдануға мҥмкіндіктер бар. 

Сондықтан  оқу  барысында  балалардың  ойлау  қабілетін  дамытуға  арналған  арнайы  тҽсілдері  қолдану 

қажет.осы  тҽсілдер  ретінде  халық  педагогикасы  элементтерін  кеңінен  қолдануға  мҥмкіндік  мол.  Ҧлттық 

ойындар,жҧмбақтар,  мақал-мҽтелдер  балалардың  байқағыштығын,  заттардың  мағынасын  тҥсініп,негізгі 

қасиеттерін анықтау, қабілетін дамытып ойлаупроцесін тереңдетеді. Шығармашылық тапсырмалардың тҥрлері 

ҿте  кҿп.  Оларды  жҥйелі  тҥрде  қолданып,  мазмҧнын  тереңдету  жҽне  орындау  ҽдістемесін  қиындату  арқылы 

балалардың  ойлау  қабілетін  дамытып  нақты  бейнелі  ойлаудан  біртіндеп  сҿздік-логикалық  тҥріне  қарай 

жетелеуге мҥмкіндік туады. Сондықтан ойлау процессін дамытуға ҽсерін тигізетін дидактикалық материалдары 

жҥйеге  келтіріліп,сыныптардағы  оқитын  пҽндердің  мазмҧнына  байланысты  топтастырып  жинаса,  оны  келесі 

қолданғанда  біраз  жаңалықтар  ендіріп,  жаңа  нҧсқада  қолдануға  болады.  Осы  мҥмкіндікті  тиімді  пайдалану 

қажет.  Оқушылардың ҥштілділік сауаттылығын дамыту бҥгінгі заман талабы. Жоғары  деңгейде сабақ беретін 

мҧғалімнің  алдынан шыққан оқушы ҿмір айдынындағы  ҿз  жолын адаспай табады,азамат болып қалыптасады. 

Бҧл ҧстаз ҥшін абыройдың ҥлкені, ҽрбір мҧғалім осыған ҧмтылса ҧрпақ алдындағы қарыздың ҿтелгені. 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1.«Қазақстан мектебі» журналы; 2015 жыл, №2 

2.«Қазақстан-Zaman» газеті ; 15 қазан 2015 жыл. 

3.«Қоғам жҽне мҧғалім» 2011жыл,№5 

4. Бастауышта оқыту ҽдістемесі 2015 жыл,№3 

368 

БІЛІМ БЕРУ ЖҤЙЕСІНДЕГІ КӚПТІЛДІ САПАЛЫ БІЛІМ БЕРУ- БАСТЫ ТАЛАП 

 

Амирова Ж.С., 

Қазақстан Республикасы Ақтҿбе облысы Мҧғалжар ауданы Ембі №3 ОМ физика пҽні мҧғалімі 

 

Қазіргі  білім  беру  жҥйесінің  мақсаты  -  бҽсекеге  қабілетті  маман  дайындау.  Мектеп  –  ҥйрететін  орта, 

оның жҥрегі - мҧғалім. Ізденімпаз мҧғалімнің шығармашылығындағы ерекше  тҧс - оның сабақты тҥрлендіріп, 

тҧлғаның  жҥрегіне  жол  таба  білуі.  Ҧстаз  атана  білу,  оны  қадір  тҧту,  қастерлеу,  арындай  таза  ҧстау  -  ҽр 

мҧғалімнің  борышы.  Ол  ҿз  кҽсібін,  ҿз  пҽнін  ,  барлық  шҽкіртін  ,  мектебін  шексіз  сҥйетін  адам.  Ҿзгермелі 

қоғамдағы  жаңа  формация  мҧғалімі  –  педагогикалық  қҧралдардың  барлығын  меңгерген,  тҧрақты  ҿзін-ҿзі 

жетілдіруге  талпынған,  рухани  дамыған,  толысқан  шығармашыл  тҧлға  қҧзыреті.Жаңа  формация  мҧғалімі 

табысы, біліктері арқылы қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мҧғалімге қойылатын талаптар: бҽсекеге 

қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кҽсіби шеберлігі, ҽдістемелік жҧмыстағы шеберлігі. 

Тҽуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп,егеменді ел болған алғашқы кҥндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты 

Мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да, сындарлы тҥрде жҥзеге асырылуда. 

Елбасы  жыл  сайынғы  Қазақстан  халқына  арнайтын  дҽстҥрлі  жолдауларында  да  тіл  саясатына,  оның  ішінде 

қоғамдағы  мемлекеттік  тілдің  мҽртебесін  кҿтеру  мҽселесіне  тоқталмай  ҿткен  емес.  «Ҥштҧғырлы  тіл»  туралы 

идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында ҿткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII қҧрылтайында 

жария  етті.  Ал  2007  жылғы  ―Жаңа  ҽлемдегі  жаңа  Қазақстан‖  атты  халыққа  жолдауында  ―Тілдердің 

ҥштҧғырлылығы‖ атты мҽдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ҧсынды. Қазақстан халқына Жолдауында: 

―Қазақстан  халқы  бҥкіл ҽлемде ҥш  тілді пайдаланатын жоғары  білімді ел ретінде  танылуға тиіс. Бҧлар:  қазақ 

тілі  –  мемлекеттік  тіл,  орыс  тілі  —  ҧлтаралық  қатынас  тілі  жҽне  ағылшын  тілі  —  жаһандық  экономикаға 

ойдағыдай кірігу тілі‖, — деген болатын. 

Президент  Нҧрсҧлтан  Назарбаев  биылғы  халыққа  арнаған  ―Қазақстан  халқының  ҽл-ауқатын  арттыру— 

мемлекеттік  саясаттың  басты  мақсаты‖  атты  Жолдауында  Ҥкіметтің  алдына  ―Тілдердің  ҥш  тҧғырлылығы‖ 

мҽдени  жобасын  іске  асыруды  жеделдету  міндетін  қоя  отырып,  бҥкіл  қоғамымызды  топтастырып  отырған 

мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілін  оқыту  сапасын  арттыру  қажеттігіне  ерекше  назар  аударды.  Қазіргі  даму 

сатысында  дҽстҥрлі  қоғамнан  ақпараттық  қоғамға  ҿту  кезінде  жҽне  ҧлттық  мемлекеттердің  шеңберінен 

шығатын  экономикалық,  саяси  жҽне  ҽлеуметтік  қарым-қатынастардың  кҥшеюі  барысында  басқа  елдердің 

ҿкілдерімен  коммуникативтік  жҽне  ҽлеуметтік-мҽдени  қарым-  қатынас  жасау  қажеттілігінің  ҿсуі  байқалады. 

Соңғы  жылдардағы  ҽлеуметтік-  экономикалық  жҽне  саяси,  ҽлеуметтік-мҽдени  ҿзгерістер,  бір  жағынан,  осы 

жалғасып  келе  жатқан  айналымның  нҽтижесі  болып  табылса,  екінші  жағынан,  барлық  ҽлемді  жайлап  бара 

жатқан жаһанданудың нҽтижесі ретінде бағаланады.  

Қазақстандықтар  осы  болып  жатқан  ҿзгерістердің  барлық  салдарын  ҿздерінен  ҿткізеді.  Олар  қоғамдық 

ҧдайы ҿндіріс жҥйесінде маңызды роль атқарады жҽне білікті орынға ие. Ҧдайы ҿндірістік, инновациялық жҽне 

тасымалдаушы  қызметін  жҥзеге  асыра  отырып,  жаңа  ҧрпақ  ҿкілдері  қоғамның  қҧрылымында  ҽр  тҥрлі 

позицияларды  орындай  отырып,  қоғамда  интеграцияланады.  Жаңа  қоғамдағы  студент  жастардың  қоғамдық 

қҧрылымға  шоғырлануы  бірінші  кезекте  олардың  жаһандану  ҥрдісіне  қосылуына  тҽуелді.  Аталған  ҥрдіске 

қосылу  ақпараттық  қоғаамға  ҿтудің  индикаторы  болып  есептелуі  мҥмкін.  Қазақтардың  жаһандану  ҥрдісіне 

тартылуы, бір жағынан, біртҧтас ҽлемдік кеңістіктегі барлық қоғамға қосылудың кепілі болса, екінші жағынан –

бҧл тартылыстың индикаторы болып табылады. Қазақстандық оқушылардың ҽлеуметтік жҽне сҿйлеу тіліндегі 

сҿйкестіліктерінің  ҿзгеруі  жаһандану  тендецияларының  кҿрінісі  ретінде  танылады  жҽне  олардың  ҽсерлерінің 

талдауында кҿрініс тапқан. Жаңа ҽлемдегі кҽсіби ҿсу біртҧтас ақпараттық кеңістікке қосылусыз мҥмкін емес, ал 

бҧл  жеке  тҧлғадан  анықталған  компьютерлік  сауаттылықты  жҽне  қазақ  тілі  мен  ағылшын  тілін  жан-жақты 

білуді талап етеді. Ҿйткені кҿптеген, қисапсыз ақпараттың кҿзі электрондық тҥрде, ағылшын тілінде беріледі.  

Қазіргі  жағдайда  қазақтардың  жаһандану  ҥрдісіне  тартылуының  шарттары  тҿменгідей:  1.Ҽлеуметтік 

белсенділік шарты, яғни жаһандану мҽселелерін тҥсінуі, ондағы белсенді ҿмірлік ҧстанымға дербес қатысудың 

қажеттілігі. 2. Білім беру шарттары, қоғамда білім алу деңгейінің ҿсуімен байланысты, тҧтасымен алғанда оқу 

ҽрекетінің  кҥшейтілуі  жағынан,  білім  беру  қҧндылығының  ҿсуі  жҽне  шығармашылыққа  деген  ҧмтылыстың 

жоғарылауы  оқушылардың  жеке  диспозициясының  ҿзгерісіне  ҽкеледі.  3.  Ақпараттық  шарт,  оқушылардың 

компьютерлік  сауаттылығы  жҽне  интернетте  жҧмыс  істей  білуі  арқылы  жер  шарындағы  біртҧтас  ақпараттық 

кеңістікке енуі. 4. Тілдік шарт: шет ел тілдерін оқып-ҥйрену арқылы тілдік қҧзыреттілік деңгейінің ҿсуі, екінші 

жағынан – туған тілдің қҧндылықтарын сақтап қалу [1].  

Атап  кҿрсетілгендей,  жаһандану  ҽлеуметтік  орта  мен  қоғам  қҧрылысының  ҿзгерісін  ҽкеле  жатыр.  Ҿз 

кезегінде  ол  қҧндылықтар  жҥйесін,  қҧлықтық  кодтар  мен  негіздемелерді  ҿзгертеді.  Жаңа  ҧрпақ  ҿкілдерінің 

жетекшілерінің  ҥлгілері  мультимҽдени  командада  тиімді  жҧмыс  істеуге,  кҿптҥрлілік  пен  кҿптілділікті  бҥгінгі 

заманның  сыйы  деп  қабылдауға,  ҿзінің  ҽлеуметтік  жҽне  тілдік  сҽйкестілігін  сақтауға  қабілетті  халықаралық 

менеджер болып табылады. ―Жаһандану ойынының маманы‖ бҥгінгі заманның маңызды мҽселелерін жаһандық 

ауқымда  тҥсіне  отырып,  ҿзін  барлық  ҽлеммен  сҽйкестендіреді.  Жаһандану  ҥрдісі  мҽдениаралық  ҿзара  қарым-

қатынас жҽне ҽлеуметтік қатынастардың кҥшеюінен кҿрінеді. Тілдік біліктілік жҧмыс істеу немесе интХернетке 

кіру  ҥшін  ғана  керек  емес,  компьютерлік  қарым-қатынас  қазіргі  ҽлемде  коммуникацияның  айқын  ерекшелігі 

болып табылатына қарамастан, оның қажетті бір шарты табысты кҽсіби карьера жасау ҥшін де керек.  

369 

Қазақстандық  жҧмыс  берушілерде  шет  тілін  білетін  мамандарды  бағалай  бастады.  Жетекшілік 

міндеттерді  атқара  алатын  адамдарға  ҧсынылатын  негізгі  талаптардың  ішінде  шет  тілін  меңгеру  ерекше 

қойылады. Кҿптеген ағылшын, неміс компаниялары келесі шарттар бойынша бойынша сҧрыптайды: ағылшын 

тілін  жақсы  білу,  интеллект,  шығармашылық  қадам,  адамдармен  тіл  таба  білу,  мінез  тҧрақтылығы,  мақсатқа 

жетудегі табандылық. Осылайша, шет тіл біліктілігі кҽсіби жҧмысқа тҧру кезінде іріктеудің ең басты критериі 

болып табылады. «Ҥш тҧғырлы тіл» мҽселесін халық дҧрыс тҥсінбей отыр. Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, 

мҽселені  жеке-жеке  бҿліп,  мемлекеттік  тілге  ешқандай  зиянын  тигізбейтінін  насихаттау  мҽселесі  жетіспей 

отыр.  Ҥш  тҧғырлы  тіл,  негізінде,  қазақ  жеріндегі  қазақ  тілінің  соңында  қалған  орыс  пе  ағылшын  тілін  қоса 

пайдалану  болып  табылады.  Яғни,  орыс  тілі  мен  ағылшын  тілі  қазақ  тілінің  кҿлеңкесінде,  ығында  жҥреді. 

Президентіміз  айтқандай,  ҥш  тілдің  ішінде  қазақ  тіліне  басымдық  беріліп,  қалған  екі  тіл  сол  ана  тілімізге 

бағынышты  кҥйде  болады.  Ҽрине,  дамыған  ҿркениетті  30  елдің  қатарына  қосылу  мақсатында  жҥргізіліп 

отырған «Ҥш тҧғырлы тіл» саясаты, шын мҽнінде, елдің ертеңі ҥшін керек нҽрсе.  

Ҽрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, ҿз мамандығының нағыз іскерлеріне. 

Осы  олқылықтарды  толтыру  мақсатында  «Ҥш  тҧғырлы  тіл»  идеологиясы  дҥниеге  келіп  отыр.  Яғни,  елімізге 

қажетті,  ҥштілді  меңгерген,  кез  келген  жерден  ақпарат  ала  алатын,  ҿз  ісінің  білгірі,  бҥкіл  ҽлем  бойынша 

коммуникацияға  тҥсіп,  жер  бетінің  кез  келген  нҥктесінде  бизнес  жасайтын  кадрлар  ауадай  қажет.  Білім 

алушылар  тобының  жаһандану  ҥрдісіне  қосылуы  бір  жағынан,  шет  тілдерін  кҿңіл  қоюдың  жоғарылауымен, 

екінші  жағынан,  ҽлеуметтік  мҽртебесі  биік  орыс  тілінің  ықпалымен  сҿйлеу  мҽдениетінің  ҿзгеруімен 

байланысты. Шет тілдерді білу мҽртебесімен, орыс не ағылшын тілінен тілінен, салыстырғанда жеткіліксіз шет 

тілдік біліктілік оқушылардың тілдік сҽйкестілігінің тоқырауға ҧшырауына алып келеді. Ол қазақ тілінің тҿмен 

ҽлеуметтік  мҽртебесімен  бірге  жеткіліксіз  қазақ  тілін  білу  біліктілігімен  жҽне  ағылшын  тілінің  жоғары 

ҽлеуметтік  мҽртебесімен  бірге  жеткіліксіз  шет  тілін  білу  біліктілігімен  қайшылыққа  келіп  отыр.  Бірнеше 

ҽлеуметтік біліктілік ҥшін жҽне сҿйлеу тіліндегі сҿйкестіліктің тҿмендеуінің тегіс бірдейлігінде жас азаматтар 

кҥнделікті сҿйлеу тілінде шет тіл сҿздерін пайдаланады.  

Осының  нҽтижесінде  социолект  қалыптасады.  Социолект  дегеніміз  ҽлеуметтік  диалект,  қандай  да  бір 

ҽлеуметтік  топқа  (кҽсіби,  жастық,  топтық  жҽне  т.б.)  тҽн  тілдік  ерекшеліктердің  жиынтығы.  Оның  диалекттен 

айырмашылығы  ол  толыққанды,  ҿзінше  қатынас  жасау  қҧралы  бола  алмайды.  Социлектке  тек  нақты 

лексикалық,  морфологиялық  жҽне  синтаксистік  ерекшеліктер  тҽн.  Социолектке  жастар  тілі,  сленг,  жаргондар 

жатады.  Кҽсіби  жаргондармен  сҿйлейтін  адамдарға  ҧқсас,  жастардың  жаргондары  екі  тілді:  ҿз  орталарында 

олар  жаргондық  қҧралдармен  сҿйлесе,  бҿтендермен  қарым  –  қатынас  жағдайында,  ресми  жҽне  бейтарап 

ситуацияларда  ҽдеби  тілге  кҿшеді.  Ережедегідей,  ресми,  іскери  қарым-қатынастарда  немесе  жоғары  жастағы 

адамдармен  қарым  –  қатынас  кезінде  оқушылардың  қазақ  тілінің  ҽдеби  формасында  сҿйлеуге  тырысады,  ал 

достарымен немесе қҧрдастарымен сҿйлескенде ҿзара социолектерді пайдаланғанды дҧрыс кҿреді. Қазіргі ҿзара 

социолект  кҿптеген  орыс  тілді  кірме  сҿздердің  қолданылуымен  ерекшеленеді,  олар  оккозионалды  сҿйлеу 

қҧбылысы ретінде, жеке сҿйлем, сҿздер мен варваризмдер, вульгаризм мен экзотизмдер ретінде жҥзеге асады .  

Қазақ ҧлты ҿкілдері қазақ тілі мемлекеттік істерді жҥргізуге қолданылсын, қазақстандықтардың барлығы 

сҿйлейтін жалпықхалықтық тілге айналсын деген талап қойып отыр. Бҥгінгі Қазақстан қалаларында орыс тілі - 

қоғамдық қарым-қатынастардағы негізгі тіл. Жалпы ғылымда ресми тіл мен мемлекеттік тілді бҿліп қарамайды. 

Бҧл  екеуі  бір  нҽрсе.  Біздегі  тарихи  жағдайдың  ҽсерімен,  ҧлтаралық  татулық  қағидаларының  талабымен  орыс 

тіліне  ресми  тіл  мҽртебесін  беруге  мҽжбҥр  болдық.  Ғылым  мен  білім  беру,  ҿндіріс  саласында,  бҧқаралық 

ақпарат  қҧралдары  мен  кинода  т.б.  қоғамның  барлық  саласында  қолданылатын  бірден  бір  тіл  ролін  атқарып 

келген орыс тілін мемлекет ҿмірінен ысырып тастау мҥмкін емес еді. Тіпті орыс тілі қазақтардың жеке ҿміріне 

де,  отбасына  да  дендей  еніп,  ана  тілдеріне  айналды.  Қалың  қазақтың  63  пайызы  орыс  тілін  ана  тілім  деп 

санайды. Соның ішінде қаладағы қазақтың 76 пайызының тілі орысша шығады. Ал, Қазақстандағы орыстардың 

1,5  пайызы  ғана  қазақ  тілін  біледі  де,  98,7  пайызы  орыс  тілінен  басқа  тілді  білмейді.  Бҧл  кҿрсеткіштерден 

Қазақстанның  мемлекеттік  мҽдениетінің  орыс  тілі  негізінде  қалыптасқанын  байқаймыз.  Тҽуелсіздік  алғаннан 

кейін де жағдай кҿп ҿзгерген жоқ. Ғылым тілі, ҽкімшілік басқару тілі, ҧлтаралық қарым-қатынас тілі орыс тілі 

болып  қала  берді.  1989  жылы  тіл  туралы  заң  қабылданып,  онда  бірінші  рет  қазақ  тілі  мемлекеттік  тіл  болып 

белгіленді. Орыс тілі ҧлтаралық қатынас тілі деп танылды.  

Дегенмен, бҧл заң да, одан кейін қабылданған заңдар да Қазақстандағы тілдік ыдыраңқылықты жойып, 

қазақ тілінің негізінде қоғамдық тҧтастық пен жаңа мемлекеттік мҽдениеттің қалыптасуына ықпал ете алмады. 

Біріншіден,  кеңестік  тоталитарлық  саясаттың  кесірінен  қазақтардың  бойында  пайда  болған  тілдік  нигилизм 

тҽуелсіздік алған соң да жойылмай отыр. Кез-келген тілдің ҽлеуметтік базасы болуы тиіс. Жҽне ол база қалалы 

жерде мол болуы керек. Қазақ тілі ХҤ ғасырдағы жыраулық дҽстҥр ХҤІІІ ғасырдың жыраулық кезеңіне ҧласып, 

толығып,  дамып,  Абай  мен  Ыбырай  заманында  кемеліне  келіп,  кеңестік  дҽуірде  қазіргі  ҽліпбиі  мен  емлесі, 

грамматикасы  мен  ҽдеби  тілдік  нормасы  қалыптасқан  ҧлттық  жазба  ҽдеби  тілге  айналғанымен,  ҽкімшілік-

қҧқықтық, ғылыми-техникалық тілге айналмады, нақтырақ айтқанда ҿте бай, шҧрайлы қазақ тілінің қуаты бҧл 

салаларға  қасақана  пайдаланылмады.  Азаттық  алған  соң  да  мемлекеттің  тірегі  саналатын  ресми  заңдар  орыс 

тілінде  жазылды.  Іргелі  ғылымдар  орыс  тілінде  дамуда.  Мемлекеттік  іс  жҥргізу  орыс  тілінде  жҥріп  жатыр. 

Нҽтижесінде, тҽуелсіздік алғаннан кейін де қазақ тілі қоғамдық сҧранысқа ие бола алмады. Тағы да нақтылай 

тҥссек,  қазақ  тілін  жаңа  мемлекеттің  саяси  элитасы  қоғам  ҥшін  қажеттілікке  айналдыруға  қҧлықсыз  болды. 

Олардың  116  ойынша  қазір  адамдардың  ҿмірі  жаһанданудың  ҽсерімен  нақты  жҽне  жаратылыстану 

370 

ғылымдарына,  кҥрделі  мамандықтарға,  білімге,  ақпаратқа  тҽуелді  бола  бастады.  Ал,  техникалық  білімге,  кез-

келген  саяси-экономикалық  ақпаратқа  адамдар  қазақ  тіліне  жасалған  бір  ғасырға  жуық  қудалаудың  кесірінен 

ҽлі кҥнге дейін орыс тілінде қол жеткізіп келеді. Тҽуелсіздік алған алғашқы жылдары қалада балаларды жаппай 

қазақ мектебіне ауыстыру ҥрдісі байқалды.  

Мысалға,  Г.П.Нещименко  ҿзінің  «Ҧлт  тағдырындағы  тіл  мен  мҽдениеттің  маңызы»  атты  мақаласында 

«Кеңес Одағының  кҿмегімен жазба тілге айналған  ҧлттық  тілдер  тек ҽдеби тіл  болып қалыптасты,  іс  жҥзінде 

олар  -  отбасындағы  немесе  аймақтағы  қарым-қатынасқа  ғана  жарайтын,  терминологиялық  номенклатурасы 

қалыптаспаған,  қоғамдық  салаларды  кеңінен  қамтитын  функционалды  спектрі  жоқ  (бҧл  тілдер  ары  кеткенде 

кҿркем ҽдебиетте немесе бҧқаралық ақпарат қҧралдарында қолданылуы мҥмкін) тілдер. Неологизмдер арқылы 

жаңа  терминдермен  тілді  толықтыру  кҽсіби  тҥрде  жҥргізіліп  жатқан  жоқ.  Жҽне  бҧл  ҥрдіс  тҧтас  халықтың 

мҽдени оқшаулануына, тіпті тілдің терминологиялық жҥйесі жоқ қҧр қойыртпаққа айналып, терминдерді орта 

жолда қайта ауыстырылып, ғылыми, кҽсіби айналысқа қайта қосуға соқтыруы мҥмкін. Ал, бҧл оқиғалар ҧлттың 

мҽдени  баю,  жалпы  даму  процесін  тежейді»  деп  жазады.  Ҽлбетте,  біз  бҽріміз  қазақ  тілінің  медицина, 

машинақҧрау,  физика,  жаратылыстану  мен  гуманитарлық  т.б.  ғылымдардағы  кемшіліктерін  тере  беретін 

болсақ, тілдік нигилизмге ҧрынамыз. Ал, тілді дамытатын нҽрсе - азаматтардың ана тіліне деген сҥйіспеншілігі 

мен оны қастерлеп, киелі дҥние санауы. Ана  тілі кез-келген адамның адамшылық 117 қасиеттері мен ҧлттық-

діни  қҧндылықтарын  қалыптастыратын  қҧрал.  Дегенмен,  біз  қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл  мҽртебесіне  кҿтеру 

ҥшін оған қандай талаптар қойылатынын, ол талаптар қазір қандай дҽрежеде орындалып жатқандығын білуге 

тиіспіз.  Бҥгінгі  кҥні  «Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2011-2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 

бағдарламасы»  негізінде  бҥкіл  республика  бойынша  тілдің  қолданыс  аясын  кеңейтуге  бағытталған  ауқымды 

шаралар белгіленіп, сол бойынша жҥйелі ҽрі мақсатты жҧмыстар жҥргізілуде. 

жүктеу/скачать 5,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: