Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Д
Байланыстырушы қайталама қатысып ұйымдасатын себептік салалас құрмалас сөйлемдер
жүктеу/скачать 229,89 Kb.
|
Қазіргі қазақ тліі, құрмалас сөйлемдер жүйесі
- Бұл бет үшін навигация:
- Деп жалғаулығы қатысып ұйымдасқан құрмалас сөйлемдер
Байланыстырушы қайталама қатысып ұйымдасатын себептік салалас құрмалас сөйлемдерСебептік салалас құрмалас сөйлемдерді ұйымдастыратын байланысты- рушы қайталаманы мына мысалдан көреміз. Біреуін де алғаным жоқ, алмаған себебім – со кезде батыс жақтан қалың бұлт шығып, бері қарай дауылдатып жылжи бастады (С. Мұқанов). Байланыстырушы қайталама (алмаған себебім) былай жасалған. Бірінші компоненттің баяндауышы есімше формасын алып себеп сөзіне тіркескен де байланыстырушы қайталама болып жұмсалған. Себеп тəуелдік жалғауын жалғап (себебі) субъектіге қатысын білдіріп тұр. Гундар Европаға көшті, көшкен себебі – су тапшы болды («Қазақ ба- тырлары»). Қайталамадан соң сызықшаның қойылуы осы үлгідегі себептік іргелес салалас сөйлем жүйесіне қатысына байланысты. Қайталаманың ықшам ұйымдасуы бар: себеп сөзі қатыспайды, қайта- лама есімше тұлғада субстантивтеніп қатысады. Қайталама келесі компо- нентке сырт бастауыш болып байланысады. Гундар Европаға көшті, көшкені – су тапшы болды. Сөйтіп ілгергі компонентті қайталап, оны кейінгі компонентпен себеп- тік қатынасқа түсіреді. Қызбен уағдаласып жүріп, құда түсеміз, қолдан аламыз деп отырғанда қызды алып қашты, сөйтіп екі ауылды үлкен дауға қалдырды (Ə. Асқар). Бірінші компонент атаған оқиға екінші компонент атаған оқиғаның бо- луына себеп ретінде байланысқан. Деп жалғаулығы қатысып ұйымдасқан құрмалас сөйлемдерДеп-ті жалғаулық қатарына жатқызып, оның құрмалас сөйлемдер құ- руға қатысуын анықтап айтқан Н.Т.Сауранбаев болатын. Бұл тұжырымды Н.Т. Сауранбаев 1940 ж. шыққан еңбегінде айтқан12. Н.Т. Сауранбаев деп ұйымдастыратын құрмалас сөйлемдер білдіретін синтаксистік қатынасты танытатын мысалдар да келтірген. Олар мыналар: Хабар келе ме деп, күн сайын күтеді. Осы алдап қолға түсіргелі жүр ме деп, ойлаған Амантай уəде берген жоқ. Бүгіндері деп анық жалғаулық болып қалыптасқаны анық. Ол күрделі процестерді басынан кешіріп жалғаулыққа айналды. Деп ұйымдастырған салалас құрмалас сөйлемдер мынандай мағыналық қатынастарды білдіреді. Себептік қатынас Асан бұзылады деп, біз де бұзыламыз ба? (Б. Майлин). Қорыққанын сый- лайтын жұрт, сен Керімбайдың баласы деп, сенен де ығып жүретіндей еді (Б. Майлин). Объектілік қатынас Басқаның реті келмес деп, өздері де ойлап отыр (Б. Майлин). Күлтай болыс болады деп, ешкім ойлана да алған жоқ (Б. Майлин). Оспан осында деп түсіндік (Б. Майлин). Деп бастапқы лексикалық мағынасынан түгел қол үзіп кеткен жоқ. Лексикалық мағынасы бой көрсетіп тұрады. Алдыңғы компоненттің бастауышы кісіге байланысты атауыш сөз бо- лып келсе, ол кейде деп сөзіне тікелей қатынасып, табыс септік формасын алады да, объект ретінде көрінеді. Сені Керімбектің баласы деп, жұрт сенен сескеніп те жүретін. Де етістігі екі мағынаны бойына сидырып жұмсалады: «ойлады», 12 Сауранбаев Н.Т. Деспричастия и их семантика в казахском языке. – Академик Нығмет Сауранбаевтың еңбектері.– А., 2000. –1-т. – 243-246-б. «сөйледі»13: Бала дедік, бай дедік, өмірдің көбі сонымен кетті (М. Тиесов). Осы екі мағынасы негізінде деп жалғаулыққа ауысты. Деп бірінші компоненттің жетегінде тұрып, соны екінші компонентке қатыстырады. Осы позициясына сай үтір жалғаулықтан соң қойылып жүр. Деп арқылы жасалған құрмалас сөйлемдер себептік, объектілік қаты- насты білдіретін басқа құрылымды конструкциялармен параллель жүріп жұмсалады. Бірақ бұлардың өз талғану себептері бар. Ол себептер мыналар: Негізгі коммуникативтік талапты өзінше, өзгеше жолмен білдіруі. Ауызекі сөйлеу жүйесіне жуық болуы. жүктеу/скачать 229,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|