Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| жүрек, жүйрік уақыт, үміттің аты, қу тілмен қулык сауу де-
ген соны фразеологизмдерді поэзия жасауда да малға қатысты бейнелі сөздерді алады. Абай негізін қалап, әрі қарай жүйеге айналдырған поэтикалық тәсілдің бірі – текст түзу саласына қатысты. Текст түзу дегеніміз – шығарманың бір бөлігінде немесе шағын бір өлеңнің өн бойында мағыналары бірін- бірі айқындайтын, модальдық реңктері біртектес сөздерді шоғырлап беру болса, Абай сөздің белгілі бір поэтикалық мақсатты өтеуі үшін сол текстегі өзге сөздерге иек артады, яғни сөздердің бір-біріне «қызмет көрсетулері» керек екенін жақсы сөз еді. Мысалы, «Байлар жүр жиған малын қорғалатып» деген шағын өлеңінде ақын өз заманындағы қоғамның аса жағымсыз топтарын суреттейді. Сондықтан мұнда сұм-сұрқия, қу, білгіш деген зат есімдерден бастап, Құдай ату, бұтып-шату, есіру, 367 ісіп-кебу (ауыспалы мағынада), қабару (бұл да), ит ырыл- дату, сілесі қату, Құдай қалжыратып құмар қылу деген етістіктерді қолданады. Бұлардың әрқайсысы – экспрессоид, яғни әрқайсысында жағымсыз қылық, іс-әрекетті білдіретін мағынамен қатар сол мағынаны әсерлі етіп көрсететін бояу бар: жоқтан барды жай айту емес – бұтып-шату, кұр мақтану емес – есіру, жай шығынды болу емес – шығынға белшесінен бату, жай құмар қылу емес – Құдай қалжыратып құмар қылу т.б. Бұл сөздердің әрбіреуі осындай экспрессияға ие болса, олар бір жерге, бір өлеңге шоғырланып берілгенде әсері мен бояуы одан сайын күшейіп, өлеңді «жұп-жұмыр, тұтас» дүниеге ай- налдырады. Текст түзудің тағы бір жақсы үлгісіне «Сегізаяқ» өлеңін келтіруге болады. Бұл өлең – Абайдың ақындық, азаматтық ар- ожданының толғанысы, дүниеге, болмысқа деген көзқарасы, философиясы, сондықтан ақын мұнда абстракт ұғымдарды сөз етеді, ол үшін сол ұғымдардың атауын таңдайды. Бұл өлеңде қызыл тіл (бұл атау толғаныс, философия, поэзия, сөз деген ұғымдарды білдіреді), ой, әдет, қайрат, сөз (толғаныс, өлең, пікір), мінез, насихат, өсек, ынсап, ұят, дәулет, нәсіп, еңбек, ар, өтірік, ұрлық, зорлық, тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, қулық, сұмдық, қорлық, мақсут, абұйыр, талап, ғылым, дерт, жалғыздық деген сияқты 40-қа жуық абстракт ұғым атаула- рын қолданады. Бұлардың шоғырланып келуінде стильдік мән бар: осы сөздерді талғап, таңдап келтірудің арқасында өлеңге философиялық сипат беріліп тұр. Сол сияқты өз замандастары – болыс пен пысықтардың, «әсемсіп, сәнсіген кербез, керімдерді», «бойы бұлғаң, сөзі жылмаңдарды» – осылардың баршасының образын дәл, әсерлі етіп беретін сезімдік әсері күшті поэтикалық құралдарды іздеп, ол үшін бейнелі, көркем бояуы қалың, яғни семантикасында жағымсыз реңкі бар етістік сөздерді шоғырымен келтіреді. Бір ғана «Болыс болдым, мінеки» деген өлеңінде болыс, шабарман, пысықтардың портретін жасауда ақын далпылдап, барқылдап, бартылдап, тарқылдап, қарқылдап, шартылдап, лепілдеп, күпілдеп деген сияқты образды сөздерді топтап келтіреді. Бұл өлеңді құрайтын өзге сөздер де модальдық реңкі жағынан осы- лармен «үндес» келеді: Мұнда бейтарап мағыналы беру етістігі емес – тығындау сөзі бейнелі немесе мықтап ұстау, қатты 368 ұстау деген сөздер әлдеқайда әлсіз, бояусыз, бейтарап іс-әрекет атаулары болар еді, сондықтан бұлардың орнына мығымдап ұстау сөзі қатысқан, «сияз бар» десе, болыстың жүрегі жай лүпілдемейді – суылдайды т.б. Образ жасауға қатысқан бұл етістіктердің баршасы өткен шақ көсемше тұлғасында жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|