Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| (барқылдап, қарқылдап...) қолданылған. Тегі, бұл тұлғаны
белгілі бір стильдік жүкті көтеретін құрал есебінде жұмсау қазақ поэзиясында, оның ішінде Абайда әбден қалыптасқан амал деп санау керек. Абай өлеңнің «іші – алтын, сырты – күміс» болуын қалағанда, құлаққа әсерлі боп естілетін әсіреқызыл сөздерден аулақ болу принципін ұстайды. Сондықтан ол дәстүрлі эпитеттерді қолданудан гөрі соныларын іздейді. Мысалы, Абай бұрынғы әдеби мұраларда жиі қолданылған ару («сұлу, таза, пәк» мағынасындағы), берен, берік, байтақ (хандық, ел, жұрт), ауыр, көп, күшті сияқты эпитеттерді мүлде қолданбаған. Қанша әдемі болса да, дағдылы образдар (ару қыз, берен қылыш, ауыр жұрт, байтақ жұрт т.б.) кез кел- ген идеяға сай келе бермей, құр әсем жылтырақ тіркес болып шығуы мүмкін. Мұны Абайдың өзі де бірнеше рет ескертіп өтеді: бірде «сөзімнен әсіреқызыл емес деп жиренбеңіз» десе, енді бірде «өлең деген – әр сөздің орайлы жарасымы» дейді. Қысқасы, өз өлеңі тілінің бұрынғыдан өзгеше, жаңа екенін ескертеді. Ол жаңалық – поэтикалық элементтердің кәнігі түрлерін қолдана бермейтіндігі. Сол сияқты халықтық сим- волдарды немесе байырғы қазақ поэзиясы тіліндегі дәстүрлі сөз-образдарды да талғаммен кемде-кем алады. Мысалы, еркіндіктің образы тарлан, тарпаң сөздері Абайда жоқ, ал алғырлықтың дәстүрлі символы – қыран құс, бүркіт, биіктіктің символы – бәйтерек, тойымсыздықтың, қаскөйліктің образы – аш бөрі, ержүректіліктің символы – арыстан сөздерін Абай сөз-образ етіп емес, өздерінің тура номинативтік мағынасында жұмсаған, ал бұлан, бөкен сияқты сөз-образдар Абайда тек мақал-мәтел, тіркес құрамында келген. Дәстүрлі символдардан Абайда кездесетіні қызыл гүл – жастықты, сұлулықты, жолба- рыс – қайраттылықты білдіретін образдар ғана. Поэтикалық үйреншікті қалыптардан қашуы – көне мұрадан мүлде бас тар- туы емес немесе қайткенде де жаңалыққа құмарлығы да емес, поэзияның жаңа талабын орындау мақсаты. Абай, әрине, қазақ поэзиясы тілінің бұрынғы амал-тәсілдерінің бәрінен мүлде 369 бас тартқан жоқ. Ауыз әдебиетіндегі «қатуланды, қаттанды.., буырқанды, қылаң етіп, қылт етіп...» деген сияқты штамптар- ды олардың «жамандығынан» емес, шығармашылығының жанрлық сипатына сай келмегендіктен қолданбаған, өйткені бұлар – батырлық жырларға тән, өзге орында, әсіресе, лирикаға мүлде жанаспайтын образдар. Ал реті келген жерде, мыса- лы, жоқтау топтамасындағы өлеңдерінде бұрынғы ауызша әдеби тілден келе жатқан образдарды – тұрақты тіркестерді кездестіруге болады: Қолдан ұшқан ақ сұңқар Қайтып келіп қонбайды, Артына қарай аһ ұрып. Тіпті өзге өлеңдерінде де Абай иіні келсе, бұрынғы стереотип образдардан қашпайды. Мысалы, Көріп алсаң көріктіні, Таңдап алсаң тектіні, Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды. Бірақ бұлар сан жағынан көп емес. Ақын өзіне дейінгі ауызша әдеби тіл поэтизмдерінің көбін орынды пайдаланады. Мысалы, оның тіліндегі алаш (қауым), айдыну (жасқану), азырқану (қомсыну, азсыну), ағын (екпін, қарқын), арай (қызыл арай – таң), арзу (тілек, арман), әз (құрмет- ті), дидар (жүз), алқау (қолдау) сияқты сөздер – семантикасын- да көтеріңкі реңк бар дәстүрлі поэтизмдер. Жалпы поэтикалық образдар жасауда бұрынғы дәстүрдің кейбір үлгілерін пайдала- на отырып, ол образдардың беретін әсерін күшейте түсті. Ақын да образдардың көбін қазақ халқының санғасырлық күнкөріс тіршілігінің негізі – малға байланыстырып жасайды. Адал еңбексіз күнкөрісті жөн көретін замандастарының жағымсыз портретін: «Үш күн қолың босаса, Бола қалдың бас асау» немесе «Ұрлық пенен қулыққа Байлағанда кестің бау» деп жылқыға байланысты береді. Болыстың «Күштілерім сөз айт- са, Бас изеймін шыбындап» деуі, «Тың тұяқ көзім сүйтсе де» дегені, «Алқыны күшті асау ноқтаға басы керілді» деуі – мал өсіру тіршілігінен алынған, көпшілігі тіпті қазақ әдеби тіліне тән дәстүрлі образдар. «Көңілдің жайлауынан ел кеткен бе?», «Лай суға май бітпес қой өткенге», «Өмір жолы – тар соқпақ, бір иген жақ» деген образдар қазақтан өзге, айталық, Еуро- па халықтарына жат болар. Абай поэтикалық экспрессияның құралы ретінде фразеологизмдерді, оның ішінде өз қаламынан туған жаңаларын жұмсауды күшейтті. Ақын жас адамның (Әбдірахманның) өнер-білімге ұмтылғанын құр талаптан- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|