Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сиқат, мизан, уәзін, ғиззат, тағрип, һәмише, баһра тәріз-
ді сөздерді алдыңғы топқа қоса алмадық, өйткені бұлар, біріншіден, Абайдың өзінде өте сирек (1-2 ретпен ғана) қол- данылса, екіншіден, қолданылу мотивтері өзгешелеу, яғни бұлар (ғиззат-құрмет сияқты бірен-сараны болмаса) сино- нимдік қатар құрамайды не бұрын жоқ ұғымдарды білдірмейді. Бұлардың барлығының дерлік қазақша немесе бұрыннан тілге сіңген арабша-парсыша дублеттері бар. Көпшілігі стильдік мақсатпен Абайдың «діни» өлеңдері мен баласының науқасынан қауіптеніп, Алласына жалбарынып медет тілеген өлеңдерінде қолданылған. Мысалы, бір ғана «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп басталатын өлеңінде халықтық тілге енген, танық сөздерді былай қойғанда, шала танық немесе мүлде түсініксіз шығыс сөздерінің саны – 13-14. Әбдірахман сырқаттанып жатқанда, «Дұғамның қуатын Жіберме өңгеге» деп Алланың рахматына сыйынып жазған кішігірім (5 шумақ) өлеңінде 16-17 араб-парсы сөзі бар, олардың ішінде бұрыннан 91 таныс Алла, жар, дұға, Құдай, сипат, бенде, шапқат, рәушан, хат, рақат сияқтылар да, рахмат, рахит, жүмле, сиқат, сұңғат, наме тәрізді бейтаныс немесе шала таныс сөздер де бар. Абай шығармаларында кездесетін шығыс сөздерінің келесі тобы – қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу тіліне де, әдеби тіліне де не бұрын, не кейін енбеген, мүлде түсініксіз элементтер. Бұлардың өлеңдері мен прозасында кездесу пропорциясы да әртүрлі. Олардың қолданылу мақсаттары да алдыңғы талдаған топтардан өзгеше. Қазақ тіліне енбеген араб-парсы сөздері, негізінен, Абай- дың прозалық шығармаларында. Онда да барлығында емес, тақырыпқа орай белгілі бір «Қара сөздерінде». Шығыс элементтерінің шығарма тақырыбы мен мазмұнына қарай аз немесе көбірек қолданылуы – жалғыз Абай емес, қазақ қаламгерлерінің тілінде өте ертеден келе жатқан ерекшелік. Мысалы, XVIII ғасыр жырауы Бұқардың өзінде қазақтың өз қоғамындағы руаралық қарым-қатынас туралы жырланған «Ке- рей, қайда барасың» атты өлеңінде арабизм-фарсизмдер мүлде жоқ, керісіншс, мұсылман дінін феодализм қоғамының тірегі көріп, соны уағыздап айтқан «Ей, айташы, Алланы айт» деген шығармасында жалпыхалықтық тілге енгендерінен басқа, таза діни ұғымдарға қатысты шадияр, мұсқап, кәләм, наушаруан, арсы, күрсі, лаухы, он сегіз мың әлем, нәубат, кебе (кәһаба) сияқты сөздер «тұнып» тұр. Немесе Шортанбайдың азаматтық тақырыптағы көп өлеңдеріндегі арабизм-фарсизмдердің си- паты жалпыхалықтық болса, «Көп жалғыздың саясы», «Ей, мүһмин, құлшылық қылсаң нетеді?», «Бұл дүниеде пайда жоқ, Өлгеніңше дін сақта» деп арыздасқан өлердегі сөзінде араб- парсы сөздері айтарлықтай мол. Ал дін тақырыбын арнайы сөз етпеген Махамбет, Шерни- яз, Шөже, Сүйінбай т.б. сияқты ақындардағы шығыс сөздері «көпшілік қолдылар». Бұларда діни ұғымдарға қатысты не- месе өзгеде мағыналарды беретін, бірақ бейтаныс араб-пар- сы сөздері өте сирек. Әдеби нормасында қалыптасқан осы заң (принцип) Абайда да сақталған. Абай поэзиясының ба- сымы таза азаматтық тақырыптарды қамтиды. Сондықтан 92 ғанибет, махрүм, сұхбаттасу, үдде тәрізді он шақты өзі қалап активтендірген сөздер болмаса, қалған арабизм-фарсизмдер – таза халықтық элементтер, яғни оларды Абай жалпыхалықтық нормадан алып, еркін пайдаланған. Абайдың поэзия тілінің лексикасында халықтық емес шығыс элементтері (жеке сөздер мен фразалар) екі түрлі өлеңдерінде кездеседі: бірі – ортаазиялық түркі әдеби тіліне еліктеп жазған «Иүзі раушан, көзі гәуһар», «Фзули, Шәмси, Сәйхали», «Әлифдек ай йүзіңе ғибрат еттім» деген үш өлеңінде. Екінші – таза Алланы әңгімелейтін «Алла деген сөз жеңіл», «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген екі өлеңі де Әбдірахман ауырып жатқанда жазған бір өлеңінде. Біз сөз еткелі отырған араб-парсы сөздері Абайдың осы өлеңдерінде ғана молынан кездеседі. Мұның себебі де түсінікті. Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, «кітапшалап жазған», Құдайберген Жұбановтың сөзімен айтсақ, «шағатай қармағына ілінген» (екеуі де бір ұғымда) дәуіріндегі балаң Абайдың үш өлеңінде шығыс сөздері молынан кездесуі заңды да, орынды да. Өйткені ортаазиялық түркі әдеби тілінің лексикалық нор- масы. Бұл тілде араб-парсы сөздерінің молынан пайдалануын қалайды, сондықтан Абай да бұл норманы бұзбайды. Ал ислам діні тақырыбын арнайы әңгіме еткен өлеңдері мен «Әбіштің сиқатын Бере гөр, я Рахим», – деп Аллаға жалбарынған тілек-дұғасында шығыс сөздерінің мол келуі тақырыптың «дирижерлік» етуіне байланысты. Алланы әңгіме етсе, оның «өз» тілі – араб тілінің жат сөздерінс жол береді, «я Рахим» деп Алладан медет сұраса, тағы да сол Аллаға «түсінікті» араб сөздерін келтіреді. Бұл –Абайда түр (тіл) мен мазмұнның бірлестігі. «Осындай іш пен сырт біте қайнап қосылған Абай- да шағатайдың іші болып, сырты болмауы немесе сырты бо- лып, іші болмауы мүмкін де емес. Ондай диссонансты Абай гармониясы көтермейді» 81 . Бұл пікір тек шағатайша жазылған үш өлеңіне емес, соңғы қазақша жазылған діни циклдегі өлеңдеріне де қатысты. Прозалық шығармаларына келсек, олардың да басым көп- шілігі азаматтық тақырыптарға арналған. Бұлардың тіліндегі араб-парсы элементтері қазақ тіліне әбден енген, мағыналары 81 жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|