Ф.Р. АХметЖАНОвА, Г.т. САДуАКАСОвА

222

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

3) екінші, яғни туынды атаулар.

Түркі  тілді  атауларды  құрамына  қарай  талдау  көптеген  ғалымдардың 

еңбектерінде  кездеседі.  Қазақстан  бойынша:  А.  Әбдірахманов,  Т.  Жанұзақов, 

В.Н.  Попова,  О.А.  Сұлтаньяев,  е.  Қойшыбаев,  А.  Камалов,  Ф.Г.  Ғарифова, 

В.У. Махпиров, К. Конкобаев, О.Т. Молчанова, т.б.

Қырғыстан  бойынша:  К.  Әшірәлиев,  Б.  Орузбаев,  д.  Исаев;  Татарстан 

бойынша:  Г.Ф.  Саттаров,  Г.Х.  Субаева;  Түркістан  бойынша:  С.  Атаниязов, 

З.Б.  Мухамедова;  Шор  елі  бойынша:  А.А.  Бонюхов;  Саха  елі  бойынша: 

К.Ф.  Гриценко;  Башқұртстан  бойынша:  А.А.  Камалов;  Чуваш  елінен  – 

Г.е. Курнилов, В.А. Нестеров; Таулы Алтай өлкесі бойынша: О.Т. Молчанова, 

т.б.

Мысалы, Г.И. донидзе өзінің түпкі топонимдері туралы мақаласында «бір 

сөзді топонимдер» және «көп сөзді топонимдер» деген терминдер енгізген. Бір 

сөзді топонимдерді қосымшасыз және қосымшалы деп одан әрі таратады.

Қосымшасыз атауларға көбінесе зат есім, сирек болса да сын есім, үстеу, 

заттанған етістіктер кіретінін көрсетеді.

Кубаньдағы түркі тілінде кездесетін гидронимдерді зерттеген л.Г. Гулиева 

атауларды бірнегізді және екінегізді деп бөледі. Бірнегізді атауларды:

– түбірден жасалған гидронимдер – топонимденген апеллятивтер;

– туынды гидронимдер, яғни топонимикалық форманттар қосылу арқылы 

пайда болғандар деп саралайды. В. Никонов атаулардың көбінесе екі құрамды 

болып келуін, атаулар құрамында жиі қайталанып келетін белгілі бір мөлшердегі 

географиялық номендердің болуын түркі топонимдеріне тән нәрсе екенін атап 

көрсетеді.  Ол  Чонг  –  Таш  –  Сай,  Кичи  –  Таш  –  Сай  оронимдеріне  үшнегізді 

атауларға жатқызуға болмайды, өйткені олар екі негізді (Кичи Ташсай) оронимдер 

деп дәлелдейді.

О.Т.  Молчанова  да  түркі  тілді  топонимдердің  көпшілігі  екі  құрамды 

болатынын, атау жасауда топонимикалық аффикстердің шағын тобы қатысаты-

нын,  негіздердің  орналасуда  белгілі  бір  тәртіп  болатынын  (номендер  үнемі 

соңында тұрады), көбінесе есім, етістік сөздер қатысатынын байқаған.

Жер-су атауларының құрылымдық сипаттарын баяндаған ғылыми еңбектер 

жер-жерде  баршылық.  Мысалы,  Қазақстан  жер-су  атауларын  құрылымы  мен 

құрамы жағынан үлкен бес топқа бөледі:

түбір тұлғалы жалқы есімдер;

– 

туынды түбір тұлғалы жалқы есімдер;

– 

біріккен тұлғалы жалқы есімдер;

– 

қос тұлғалы жалқы есімдер;

– 

сөз тіркестерінен немесе сөйлемдерден қалыптасқан жалқы есімдер [1].

– 

Ал  Орталық  Қазақстанның  жер-су  аттарын  зерттеушілер  оларды 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

223

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

құрылымдық типтеріне қарай: дара, біріккен және көп құрамды деп үшке бөледі 

немесе екі топқа бөліп:

дара тұлғалы;

– 

күрделі тұлғалы жер-су атауларына жіктей келе, дара тұлғаларды апелля-

– 

тивтерден жасалған және қосымшалы атауларға саралайды [2].

Қазақ Шығысындағы Ұлан ауданына жататын топонимдерді жинақталған 

картотека негізінде біз екі топқа жіктедік.

Дара тұлғалы жер-су атаулары:

түбір тұлғалы атаулар: Ұлан – елді мекен, өзен; Саз – жердің аты; Тағай 

– 

– елді мекен;

туынды түбір тұлғалы атаулар: Шилі – жердің аты, Мойылды – сай, Жо-

– 

салы – шабындық, Изенді – сай, т.т.

Күрделі тұлғалы жер-су атаулары: егінсу – өзен, Қамысбастау – бастау, 

Жанұзақ – елді мекен, Қараөткел – шабындық, есенгелді – елді мекен.

Ұлан аумағындағы жер-су атаулар морфологиялық құрылымына қарай са-

ралап жіктеу барысында атауыштық қызметі жағынан, әсіресе есім сөздердің ба-

сым екендігі байқалады. ең көп кездесетін атаулар зат есім, сын есім, сан есім 

сөздерден  жасалған.  Сондай-ақ  топонимдік  атаулар  жасауға  басқа  сөз  табы  – 

етістік қатысқан.

Дара тұлғалы жер-су атауларына мысалдар:

Зат есімнен: Бөктер – жер атауы, Ахмет – елді мекен; Мәметек – елді мекен 

т.т.

Сын есімнен: ынталы – шабындық, Шилі – жердің аты, Жыланды – елді 

мекен, Ащы т.т.

Сан  есімнен:  Бесата  –  жердің  аты,  Төртқара  –  елді  мекен,  Алтыатан  – 

шабындық, Үштас – ороним т.т.

Етістіктен: есенгелді – елді мекен, Тауасар – елді мекен т.т.

Жинақталған материалдардың басым көпшілігі біріккен тұлғалы атау бо-

лып келеді. Мысалы:

Зат есім + зат есім моделі

Тас + бастау – бұлақ атауы, Үй + тас – ороним, Бүркіт + сай – жер атауы, 

Айна + бұлақ – шабындық, Шым + қора – елді мекен т.т.

Сын есім + зат есім моделі

Қызыл + жар – жартас, Жаман + ауыл – жер, Қысқа + бұлақ – бұлақ атауы, 

Шұбар + шоқы – тау, Сары + бастау – елді мекен, Жылы + қоныс – шабындық, 

Кіші + ауыл т.т.

Сан есім + зат есім моделі

Бес + ата – жер, Алты + атан – жер, Үш + тас – тау, екі+аша, Бес+ терек – 

елді мекен т.т.

Ф.Р. АХМеТЖАНОВА, Г.Т. САдУАКАСОВА. 1 (65) 2015. Б. 221-232 

 

 

                iSSN 1683-1667 

224

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

Зат есім + етістік моделі

Тау + асар – елді мекен, есен + келді – елді мекен, Адам+ бармас т.т.

Үстеу + сын есім моделі: Теріс + айрық – бұлақ атауы.

Жер-су атауларының басым көпшілігі анықтауыш элементті зат есім бола-

ды. екінші компоненті болып келетін зат есімдер: көл, су, бұлақ, тау, төбе, жыра 

т.т. сияқты географиялық терминдер болып келеді. Мысалы: Шұбаршоқы – оро-

ним, егінсу – елді мекен, Жылықоныс – шабындық, Сарыбастау – елді мекен, 

Үйтас – ороним т.т.

Ал күрделі атау модельдерінен:

– сын есім – зат есім – етістік моделі: Торы ат өлген – жер атауы;

– зат есім – үстеу – зат есім моделі: Атам бейітіндегі бұлақ – гидроним 

т.т. модельдер кездеседі.

Жер-су атауларын жасаудағы тағы бір көз – атаулардың басқа нысандарға 

ауысуы. Топонимикада бұл құбылысты омоним ретінде қарау қалыптасқан бола-

тын (Н.В. Подольская, В.д. Беленькая т.б), алайда А.П. Ванагас, О.Т. Молчанова 

сияқты ғалымдар мұның ешқандай да омонимге айналу емес, кәдімгі атаулардың 

ауысуы екенін дәлелдейді.

Осы пікірдің дұрыстығын дәлелдей түсетін мысалдар Ұлан жеріне қатысты 

жер-су  атаулары  ішінен  де  кездеседі:  Ұлан  –  елді  мекен,  өзен;  егінсу  –  өзен, 

ауылдық округтің атауы, Тарғын – елді мекен, өзен. Тіл білімінде бұл құбылысты 

транстопонимизация деп атайды.

Сөзжасамның  қарастыратын  мәселесі  жайында,  мысалы,  академик 

л.В. Щерба оның негізгі мәселесі «сөздерді қалай жасау», ал жасалған сөздердің 

ерекшеліктерін  (әсіресе  семантикасын)  анықтау  сөздіктердің  міндеті  десе, 

А.И.  Моисеев  сөзжасамның  нысаны  «тілдегі  сөздердің  қалай  жасалғандығы 

және  тағы  да  жасала  алуы»  деп  қорытады.  Сөзжасамды  қазақ  тіл  білімінің 

жеке саласына жатқызған зерттеушілер сөзжасамның негізгі нысанына сөз жа-

саушы  тәсілдерді,  сөз  жасаушы  тілдік  нұсқаларды,  сөзжасамдық  типтер  мен 

тізбектер, сөзжасамның жасалу үлгісін, туынды сөздер мен олардың түрлерін, 

сөзжасамның заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына қатысын жатқызып, 

сөзжасамның тілдегі сөз жасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен 

заңдылықтарды зерттейтінін көрсетеді. Сөзжасамның басты белгісі сөз тапта-

рын жасау емес, жаңа мағыналы сөз тудыру [3].

Сөзжасам – белгілі тәсілдер арқылы жаңа лексикалық туындылар жасай-

тын тілдік құбылыс.

Көне  түбір  атаулар  жалпы  Қазақстан  жерінде  аз  кездеседі  және  олар  ең 

ежелгі атаулар. Ұлан жерінде де осы көне түбір атаулар баршылық. Солардың 

бірі – ертіс – өзен атауы, Қалба – тау атауы.

Қалба  –  тау  жотасы.  В.  даль  сөздігі  бойынша  қалба  –  «ащы  жуаның» 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

225

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

аты (4-т., 592-б.), бірақ түбір тілі жайлы түсінік берілмеген. Басқа зерттеушілер 

«қалба» (түр.) – жабайы жуаның аты» десе, О. Нақысбеков: диал. «ұрыс, жан-

жал»  (жігіттің  жаманы  қалбада  жүреді).  Моңғол  тіліндегі  холбого  (дәнекер) 

зерттеушілердің  назарын  аударады,  Холбоо:  «ұштасу,  дәнекер  болу»  деген 

сияқты ұғымдарды беретін атау тұлғалы сөз. Сондағы мағынасы: «Алтай мен 

Тарбағатайды  ұштастырып  жалғаған  тау»  мәнінде  болуы  мүмкін»,  –  дейді 

е. Қойшыбаев [1]. Ал Б. Бияров Қалба оронимнің этимологиясы туралы мына-

дай үш түрлі пікір келтіруге болады дейді: 

1. Қалба – түркі. Қалбағай «жалпақ»; эвенк. Калбин «кең», мәнжүр. Каль-

фан  «жалпақ»;  моңғ.  Халбағар  «кең»,  «жалпақ»,  халбаға  «қасық»  сөздерімен 

ұялас келіп, «жалпақ тасты, аласа тау» мағынасын береді. Таудың өзі де текше-

ленген, қатталған жалпақ тастардан тұрады.

2. Сонымен бірге, тұңғыс – мәнжүр. Колбо / холбо «жалғасу», «қосылу»; 

моңғ,  холбо  «жалғастыру»,  «байлау»;  түркі.  Қосу  (В.И.  Цинциус//Алтайские 

этимологии,  1984,  92-93)  сөзінен  Қолба>Қалба  «Өр  Алтай  мен  Батыс  (Кенді) 

Алтайды жалғастырушы, қосатын тау жотасы» мағынасына да келеді.

3. Қалба «Allium ursinum, род дикого лука», черемша мәнінде орыс тіліне 

енген түркизм түрінде көрсетіледі. Шығыс Түркі тілдерінде қалба – «жабайы 

сарымсақ» сөзі қолданылады.

Қытай жазбаларында ғұндар мекендейтін солтүстіктегі, батыстағы бірнеше 

тау  Цунлин  –  «луковый  хребет»  деп  аталатыны  және  ғұндарды  «жабайы  тау 

сарымсағын жейтіндер» деп атағаны кездеседі. Сол сарымсақты тау осы Қалба 

тауы болуы мүмкін.

Бір ғажабы бұл үш этимология да Қалба тау жотасының негізгі үш түрлі 

ерекшелігін дәл басып көрсетіп тұр. Бірақ қайсысы атау болып бізге жеткенін 

анықтау  қиын,  өйткені  Қалба  тауының  жалпақ  тасты  болып  келетіні,  оның 

Өр  Алтай  мен  Батыс  Алтайды  жалғап  жатқаны,  тауда  жабайы  сарымсақ  пен 

рауағаштың қалың өсетіні де ақиқат-шындық. Топонимжасам тарихында осын-

дай жұмбақ жағдайлар да кездесіп тұрады [4].

«Қалба тауы – ШҚО-да, ертіс өзенінің сол жағындағы ұзындығы 400 км, 

биіктігі 1606 м тау және тау қыраттары. Мұнда түрлі тау жыныстары бар. Тау-

тастары арса-арса болып, салаланып келеді де, алтын және түсті кен орындары-

на бай болады. Тау етегінде шалғын шөп бітік, биік келеді де, қайың, қарағай, 

көк терек қалың өсіп жайқалған орманды болады.

Атаудың  мағынасы  туралы  әртүрлі  пікірлер  мен  пайымдаулар  бар. 

М. Әбдірахманов пен А. Бонюховтар: «Шорияда Қалбық деген тау аты бар. Осы 

тау  аты  «қалбы»  (черемша)  деген  есімнен  жасалуы  мүмкін»,  –  деп  жорамал-

дайды (Языки и топонимия, 1996, С. 160). Ал орыс тілінде черемша – «жабайы 

сарымсақ» екені белгілі. Бұл пікірді қолдай отырып, А. Әбдірахманов: «Осыған 

Ф.Р. АХМеТЖАНОВА, Г.Т. САдУАКАСОВА. 1 (65) 2015. Б. 221-232 

 

 

                iSSN 1683-1667 

226

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

қарағанда, таудың аты онда өсетін қалба өсімдігіне байланысты қойылуы мүмкін. 

Қалба көне түркі тілінде болып, тау атында ғана сақталып қалуы ойға қонымды», 

– деген қорытындыға келеді.

Біздің ойымызша, атаудың мән-мағынасы, оның қойылу, аталу уәжі, сыр-

сипаты  басқаша  сияқты.  Біріншіден,  қалба  көне  түркі  тілдеріне  тән  сөзден 

қойылса, екіншіден, оның сол тілдерде түрлі морфологиялық құрылымда келіп, 

төркіндес,  ұқсас  мағынаға  ие  екендігін  көреміз.  Біздің  тілімізде  қалбағай  – 

«қалқиған, делдиген», қалбай – «қалқию, жалбию», қалби – «қалқию, жарбию», 

қалбаң – «елбең», «селпең» тәрізді тұлғаларда келіп, бір-бірімен ұқсас, сәйкес 

мағынаны білдіретін сөздер бар болса, Таулы Алтай тілінде де калбак – «ложка», 

«висячий»,  «мешковатый»,  тув.  –  «широкий,  расширенный,  плоский»,  жазба 

моңғол тілінде хоldagar – «широкий, мешковатый» деген мағыналы топонимдер 

бар. Мысалы, калбак – кайа (калба – кая) – букв. «висячий утес, скала». Калбак 

– мош – букв. – «широкий кедр»; Калбак – Таш – букв. «плоский, расширенный, 

висячий камень», «сожка».

Жоғарыда  келтірілген  дәлелдерге  қарағанда,  атау  биік  жота,  қыр-

қыраттарының ұзыннан-ұзақ созылып жатуына байланысты қойылса керек. Оны 

угро – фин тілдеріндегі калва – «тау жоталары», «орман арасындағы биік жер, 

төбе» сөзі де қуаттай түскендей (Э. Мурзаев, 1984. – С. 245).

демек, Қалба топонимі «қалбиған биік жота, төбе, қыр-қырат» деген мәнге 

ие сияқты [5].

Кірме түбір топонимдер

Қоңқай – тау. Атаудың алғашқы сыңары монғол. Гон «салт бас, жалғыз бас» 

мағыналы сөзінен де, екінші сыңары – Ә. Қайдардың айтуынша түркі-моңғолға 

ортақ көне жұрнақ –қай/ –кей (М.: теріс – кей, күн – гей, оң – қай т.б. Сонда 

Гонхай>Қоңқай «жеке тұрған, оқшау» деген мағына береді [4].

ел  арасындағы  әңгімеге  құлақ  түрсек,  Қоңқай  кісінің  аты  екен.  Хvііі 

ғасырда жоңғарлармен болған соғыста қазақ батырлары Барақ, Танаш бастаған 

сарбаздар  қалмақтарды  тауға  ығыстырады.  Қалмақтар  бірнеше  күн  қарсылық 

көрсетеді, бірақ қашуға мәжбүр болады, тек Қоңқай ғана қарсылық көрсетіпті. 

екі күннен кейін оқ-дәрі, азық-түлік таусылған Қоңқай таудың басына шығып, 

күнібұрын  арқандаған  қара  тайыншаға  мініп,  тау  жоталап  қашқан  батырға  ат 

мінген азаматтар жете алмай, Желдіөзек жазығында Танаш басын алыпты десе, 

кейбір ақсақалдар: «Қызылқайың даласындағы Шапқанжол арқылы тірі кетіпті», 

– дейді. Сол себепті тау осы күнге дейін «Қоңқай тауы» аталып келеді. 

Ғалымдар пікірі мен ел арасындағы аңызға ортақ түйін – салт, жалғыз де-

ген ұғымдар. Қоңқай жалғыз қарсылық көрсеткен, моңғол тілінде де жалғыз де-

ген мағына берген, өзіндік жақындық байқалады.

Ұлан  атауының  шығу  төркіні  туралы  С.  Аманжолов:  «…моңғолда  ұлан 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

227

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

(Ұлан) біздегі «қызыл» мағынасындағы сын есім. Бізде ұлан дегеннің зат есім 

мағынасы да, сын мағынасы да бар. «Ұлан» географиялық атау күйінде зат есім, ал 

«ұлан-байтақ» дегенде ұлан сын есім болады. Ал Алтай Аманжолов: «Ұлан көне 

түркі тілінде оғлан – «бала», қазақ тілінде ұлан (жасөспірім, өрен, жеткіншек) 

немесе  ұлан-байтақ  (кең  көлемде  көсіліп  жатқан,  шалқыған,  көз  жеткісіз) 

тіркесімен ұласады, сонымен қатар кейде моңғол тіліндегі Ұлан «қызыл» деген 

сөзбен салыструшылық бар» [6]. ел аузындағы аңызға қарағанда, Айыр тауының 

өзі Үлкен айыр, Кіші айыр деп аталған екен. Үлкен айырдың өркештерінің өзі екі 

өркешке айналған, олардың биіктігі 35-36 метр екен. Ал Кіші айыр деп аталатын 

бөлігіне сонау заманда Тәуке батырдың немере інісі Құсқанат Ұлан батырдың 

ғана табаны тиген, беріде ешбіреу шыға алмаған дейді көне аңыз. Кіші айырдың 

екі өркешінің сынық сүйем биігірегіне тік тұрған Құсқанат Ұланға Алтайдың 

бас-аяғы түгел анық көрініпті деседі. Көне қазақы өңірдің – берідегі кеңестік 

ауданның  Ұлан  аталуын,  Айыр  іргесіндегі  Шымқора  ауылын  жанай  ағатын 

өзеннің Ұлан делінуін сол Құсқанат Ұлан батырдың есімімен байланыстырып 

айтады деген ұғым, түсінік қалған.

«Шығыс Қазақстанның географиялық атаулары» еңбегінде Ұлан атауына 

төмендегідей түсінік беріледі: «Ұлан – өзен, елді мекен. Көне түркі тілінде оғлан 

ұлан сөзі «жас бала, ұл бала, ұрпақ» мәндерінде қолданылады. Алайда бұл сөз 

жер-су  атына  келе  бермейді.  Мұндағы  Ұлан  моңғолдың  Ұлан  «қызыл»  деген 

сөзінен шығып, судың немесе жердің түсін білдіруі мүмкін. Мұндағы Ұлан  – 

өзен атауы (гидроним). Өйткені осы маңдағы тағы бір өзен Қызылсу аталады. 

Судың қызыл түсті болуы сирек. Қызылсу сөзі «қысыл (қысылған) су» мәнінен 

шығып тұрған сияқты. Қыста мұз үстіне шығатын суды солай атайды [7].

е. Қойшыбаевтың айтуынша, Ұлан – тау өзені, аудан атауы. Шамасы түркі 

этнонимі бойынша аталуы керек. Бұл сөздің түркі тілдеріндегі негізгі мағынасы 

«бұғы» ұғымын білдіреді.

Сонымен Ұлан атауы моңғол тілінің «Ұлан» (қызыл) сөзінен алынған деген 

қорытындыға келдік. Өйткені Ұлан өзенінің жағалауы қызыл топырақты және 

қыста қатты аязды күндері мұз үстін қызыл су басады.

Қанай – елді мекен және ертіске құятын өзен. А. Аманжолов: «…Алтай 

тілінің бір диалектісінде қанай «іні» деген мағынаны білдіретіндігі көңілге түрлі 

ой салады. Өйткені ертіске келіп құятын үлкенді-кішілі екі өзеннің бірін (бұл 

жерде – Ұлан өзені) аға деп білсек, екіншісін іні деп танып, бір арнадай табыса-

тын осы ағайындықты мегзейді деген болжам ойға орала береді», – дейді [6].

Басқа  өңірлердегі  жер-су  атауларындағыдай  Ұлан  жерінің  атауында  да 

кірме атаулар кездеседі.

Кеңестік-саяси мәндегі түбір топонимдер

Кеңестік дәуір кезінде қоғамның барлық саласы сол кездегі идеологияға 

Ф.Р. АХМеТЖАНОВА, Г.Т. САдУАКАСОВА. 1 (65) 2015. Б. 221-232 

 

 

                iSSN 1683-1667 

228

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

сай  болу  керек  еді,  соның  ішінде  топонимдер  де  шет  қала  алмады.  Олар  да 

коммунистік идеяны білдіріп тұру керек еді. Осындай атаулар Ұлан жерінде де 

көрініс тапты.

екпін – елді мекен. «Қарқын, пәрмен, тегеурін» мәнді дерексіз сөз. Өзінің 

тура мағынасы бойынша топоним жасауға қабілетсіз, тек «елді мекен тұрғында-

ры екпінмен, қарқынмен жұмыс істейміз» деген саяси ұран мәні сезіледі. екпін, 

сонымен қатар екпінді, екпіншіл сынды кеңестік атаулардың жасалуына негіз 

болды [4].

Тілде жаңа туындылардың жасалу амал-тәсілдері аз емес. Бірақ олардың 

жалпылық  жақтарын  ескеріп,  жинақтап  үш  түрлі  тәсілді  көрсету  қазақ 

тілтанымында дәстүрге айналды. Олар:

синтетикалық (морфологиялық);

– 

аналитикалық (синтаксистік);

– 

лексика-семантикалық тәсілдер.

– 

Жинақталған деректер нәтижелері Ұлан жеріндегі географиялық термин-

дері  аталған  барлық  амалдар  арқылы  жасалатындықтарын  көрсетті.  Алайда 

олардың өнімділік дәрежелері түрлі деңгейде.

Синтетикалық  тәсіл  (морфологиялық)  арғы  тегі  қосу,  жапсыру,  біріктіру 

деген мәндегі синтез сөзінен жасалған, ал тілдік термин мәнінде дербес мәнді 

тілдік  единицаға  дербес  мәні  жоқ,  яғни  қосымша  мәнді  ғана  тілдік  бірлікті 

қосу, жалғау деген ұғым да пайдаланылады, яғни сөзге, түбірге қосымша қосу 

деген  мәнде  қолданылады.  Қосымша  морфемалар,  аффикстер,  дәлірек  айтсақ 

сөзжасам  қосымшаларының  сөзге,  түбірге  жалғануы  арқылы  жаңа  мағыналы 

сөз,  лексикалық  единица  жасап,  тілдің  сөздік  құрамын,  байлығын  арттырып, 

сөзжасам қатарын молайтады [8].

Қосымшалардың  бәрі  бірдей  жаңа  сөз  жасай  бермейді.  Синтетикалық 

тәсіл  арқылы  сөз  таптарынан  топонимикалық  түрлі  термин  жасалған.  Әрине, 

қосымшаның топоним жасаудағы өнімділік дәрежелері түрліше.

Қазақ тіліндегі өнімді: - шы/ - ші; - лы /-лі; -ды/ - ді; - ты/ -ті. Қосымшалардың 

аймақ  топонимдерін  тудыруда  қабілетті  аффикстер  екенін  көреміз.  Мысалы, 

Шилі, Мойылды, Изенді, Жыланды, Қайыңды, Аюлы, Қарағайлы, дулығалы т.т.

Шилі топонимін алсақ, ши (зат есім) – түт-түп болып өсетін, сабағы ұзын, 

жіңішке қамыс тектес өсімдік [9]. Ал Шилі (сын есім) – ши өскен, шиі мол.

Байқағанымыздай,  ши  –  түбір  сөзге,  -лі  жұрнағы  жалғанған,  яғни  зат 

есімнен жаңа сөз, жаңа ұғым туындайды, -лі жұрнағы сөзге көптік мән үстеп 

тұр. «Шиі мол жер» деген ұғымды білдіреді.

Жыланды  –  жылан  –  зат  есім,  -ды  –  сөз  тудырушы  жұрнақ.  Жыланды 

топонимі  Қазақстанның  көп  елді  мекенінде  кездесетін  атау.  Жылан  –  бауыр-

мен жорғалаушылар тобына жататын омыртқалы жәндік [9]. Жылан сөзіне -ды 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

229

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

жұрнағы жалғанғанда «жыланы көп жер» деген мағынаны білдіреді.

Жоғарыда келтірілген топонимдерден байқағанымыздай, - лы, -лі, - ды, -ді 

қосымшалары жаңа сөз жасауда, соның ішінде топоним жасауда өнімді, құнарлы 

жұрнақтар. Негізгі түбір сөзге «көп, мол» деген мағына үстейді.

Сөйтіп, сөзжасамның синтетикалық тәсілі негізінде сөзге белгілі қосымша 

жалғану арқылы жаңа мағыналы сөз туады (топоним).

Сөзжасамның екінші амалы – аналитикалық тәсіл.

Бұл тәсіл арқылы сөз жасау – сөзжасамның өте көне тәсілі және ол дүние 

жүзіндегі  түрлі  жүйелі  тілдерге  кең  тараған.  Сөздерді  біріктіру  арқылы  жаңа 

мағыналы күрделі сөз тудыру синтаксистік тәсілдің бір жолы [8].

Күрделі тұлғалы географиялық атаулардың жасалуына қазақ тіліндегі сөз 

таптарының ішінен ең жиі қатысатыны – зат есім, сын есім, сан есім, аз болса да 

етістік категориясы.

ең жиі кездесетін 2 (екі) компонетті аналитикалық үлгілер өз ішінде бы-

лайша жіктеледі.

1. Модель зат есім + зат есім

Айыртау, егінсу, Үйтас, Бүркітсай, Қамысбастау т.т.

Ұлан жеріндегі егінсу атты өзеннің атауын алатын болсақ, бұл атау егін 

(туынды зат есім) және су (зат есім) сөздерінің бірігуі арқылы жасалған, яғни 

аналитикалық тәсіл қолданылған. е. Қойшыбаевтың айтуынша, «егінсу» атауы 

(түрік-моңғол мағыналы) «бұралаңы көп бұлақ» немесе «судың басы, бастау» 

деген ұғымды білдіреді [1]. Көнекөз қариялардың айтуынша, «егін суаратын су» 

деген мағынаны береді. Осы екі ұғымның екеуі де егінсу атауының мағынасын 

ашады  деп  ойлаймыз.  Себебі  егінсу  бұлағына  жол-жөнекей  үлкенді-кішілі 

бұлақтар  келіп  құяды,  ал  егінсуді  негізгі,  басты  бұлақ  ретінде  қарастырамыз. 

Сондай-ақ егінсудың суын егін суаруға көп жылдар пайдаланып келген. Қазіргі 

күнде егінсу тек өзен атауы емес, сонымен қатар ауылдық округтің де атауы. 

егінсу атауының құрылысына талдау жасасақ, егін және су – зат есімдерінің 

бірігуі  арқылы  жасалған.  егін  –  туынды  зат  есім,  түбірі  –  ек  –  етістік,  оған-

ін жұрнағы жалғанғанда «егін» деген жаңа сөз туындайды. егін – егістің өсіп 

шыққан, пісіп тұрған күйі [9]. Бұл сөзде жаңа сөз тудырып тұрған -ін жұрнағы 

– сирек қолданылатын өнімсіз, құнарсыз жұрнақ.

Бүгінгі таңда да осы мағына сақталды, суы мол, бар, бірақ соған қарамастан 

көнекөз  қариялардың  айтуынша  бұрынғы  кезде  осы  өзеннің  суы  адамның 

иығынан келген екен. Қазір денгейі айтарлықтай төмен.

«Шымқора»  атауы  да  аналитикалық  тәсіл  арқылы  жасалған  біріккен 

тұлғалы топоним – шым (зат есім) мен қора (зат есім). екі зат есімнің бірігуі 

арқылы жаңа атау пайда болған, түбір қалпы сақталынып жазылады. Бұл атаудың 

пайда болуы жергілікті халықтың тұрмысындағы өзіндік ерекшелікке байланы-

Ф.Р. АХМеТЖАНОВА, Г.Т. САдУАКАСОВА. 1 (65) 2015. Б. 221-232 

 

 

                iSSN 1683-1667 

230

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

сты.  Ұлан  өзенінің  солтүстік  жағалауынан  осыдан  бір  ғасырдай  уақыт  бұрын 

болыстан қара халық тұрақтап тұру үшін жер алады. Жер алғанымен үй сала-

тын  қажетті  жабдықтар,  тас  таситын  көлік  болмайды,  сондықтан  да  алғашқы 

қоныстанушылар  үй  салу  үшін  жартылай  жерді  қазады  да,  қалған  бөлігіне 

өзеннің  бойынан  шымды  қазып  әкеліп  қалайды.  Осылай  алғашқы  үйлер  бой 

көтерген екен. ең алғаш кейбір деректерге қарағанда, екі үй тұрғызылған десе, 

кейбіреулер тоғыз үй болды дегенді айтады. Ашық жерде, Ұлан өзенінің бойын-

да ауыл пайда болды. Бұл ауыл бұдан былай Шымқора аталған екен, яғни өз аты 

айтып тұрғандай «шымнан салынған үй мен қоралар» деген мағынаны береді.

Қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігінде «шым» және «қора» сөздеріне 

мынадай түсініктеме берілген.

Шым – жердің жылдар бойы шөп тамырлары тұтасып өскен құйқалы қабаты 

[9], ал қора – қабырғалары ағаш, қамыс не саманнан қаланып, төбесі жабылған, 

мал  қамауға  арналған  орын,  жай  немесе  есік  алдындағы  төңірегі  қоршалған 

ашық жер, аула [9] делінген. 

Халық ұғымында «қора» деп қойылуы, алғашқы қоныстанған адамдардың 

баспанасы үйден гөрі қораға көп ұқсайды екен.

Сонымен  байқағанымыздай,  2  компонентті  аналитикалық  модельдердің 

ішіндегі  зат  есім  +  зат  есім  үлгі  арқылы  жасалған  жер-су  атаулары  егінсу 

ауылдық округінде көптеп кездеседі деуімізге болады және де топонимдер жа-

сауда ең өнімді тәсіл.

2. Модель сын есім + зат есім

Қызылжар, Аққолтық, Қызылтас, Жылықоныс, Кеңқияқ, Көпқос, Кішіауыл, 

Жаманауыл, Ащысай, Тіккезең т.т.

Жер-су атауларын қоюда халық ерекше шеберлік танытқан. Соның бірі – 

жер-су атауларында кездесетін көлемге, мөлшерге қатысты ұғымдар.

Мысалы,  Кішіауыл  атауын  алсақ,  аналитикалық  тәсіл  арқылы  жасалған 

біріккен тұлғалы топоним – кіші (сын есім) мен ауыл (зат есім). Сын есім мен 

зат есімнің бірігуі арқылы жасалған жаңа атау.

Кіші – кішкентай, шағын, азғантай деген ұғымды білдіреді. Сонымен қатар 

халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде «үлкен», «кіші» деген ұғымдар салт-дәстүрге 

байланысты  қолданылады.  Мысалы,  үлкен  үй,  кіші  үй  т.т.  Ақсақалы  бар  үйді 

(шаңырақты) үлкен үй деп атау дәстүрі бар. Сондай-ақ үлкен ауыл, кіші ауыл 

деген  ұғымдар  да  осыған  сәйкес.  Біздің  қарастырып  отырған  Кішіауыл  атауы 

көлемге байланысты қойылса керек, яғни шағын ауыл, ауылдағы үй саны аз деу-

ге болады.

«Көпқос» атауы да мөлшерді білдіреді. Көп (сын есім) мол, қыруар, едәуір, 

бірсыпыра [9] деген мағынаны білдіреді. Ал қос сөзінің беретін ұғымы әлдеқайда 

кең. Қос: 1) сын есім, қош мағынасында. Мысалы, дос көңілі қос емес екенін 

ҚОҒАМдыҚ ЖӘНе ГУМАНИТАРлыҚ ҒылыМдАР

231

Региональный вестник Востока

  

 

 

 

 

        

Выпускается ежеквартально

сезеді; 2) етістік. а) Бір нәрсені екінші нәрсемен біріктіру, араластыру; ә) бірге 

ілестіріп жіберу; б) біреуге үйлендіру не күйеуге беру; в) дұрыс деп табу, қостау, 

ұнату, жарату. 3) сын есім, екі, пар, егіз; 4) зат есім: а) белгілі бір жұмысты істеуге 

шыққан адамдар тобы; ә) осы топтағы адамдардың уақытша тұратын баспана-

сы.

«Жоғарыда келтірілген «қос» сөзінің бірнеше мағынасының қайсысы Көп-

қос атауына негіз болды?» – деген сұрақ туындайды. Ауыл адамдарының айтуын-

ша, шабындық кезінде шөпшілер ағаштан, шөптен уақытша баспана тұрғызады 

және жылда сол жерді таңдайды екен. Себебі айналасы шабындықтар, күнделікті 

жүріп-тұруға қолайлы, жанында мөлдір бұлақ ағып жатыр. Байқағанымыздай, 

«Көпқос» атауы жергілікті халықтың тіршілігімен байланысты қойылған.

3. Модель сан есім + зат есім

Бесата, екіаша, Бестерек, Алтыатан, Төртқара т.т.

Сонымен  Ұлан  аумағындағы  топонимдердің  сөзжасамдық  әлеуеті  мен 

семантикалық  мүмкіндігі  жергілікті  халықтың  сал-дәстүрімен,  әлеуметтік 

жағдайымен және ұлттың тарихымен байланысты деуге болады.

ӘдеБИеТТеР ТіЗіМі

1.  Қойшыбаев  е.  Қазақстан  топонимикасының  қысқаша  түсіндірме  сөздігі  / 

е. Қойшыбаев. – Алматы: Ғылым, 1974. – Б. 12, 83, 144, 275.

2. Орталық Қазақстанның жер-су аттары. – Алматы: Ғылым, 1989. – Б. 203-204, 

256.

3. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – Б. 6, 15, 389.

4. Бияров Б. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері: монография / Б. Бияров. – 

Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. – Б. 132, 140, 143, 460.

5. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3 / Т. Жанұзақ. – Алматы: дайк-

Пресс, 2007. – 102, 524 б.

6. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы / А. Аманжолов. – Алма-

ты: Санат, 1996. – Б. 112-113, 125.

7. Шығыс Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінісі мен географиялық атаула-

ры. – Өскемен; Қазақстан Жазушылар Одағының ШҚО бөлімшесі, 2003. – 174, 185 б.

8. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздерінің грамматикалық сипаты / С. Исаев. – 

Алматы: Рауан, 1998. – Б. 215, 220, 304.

9. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 тт. – Алматы: Ғылым, 1974-1986. – Б. 3-6, 

10, 181, 216, 263, 279, 334, 337, 696.

REFERENCES

1.  Qojshybaev  E.,  Qazaqstan  toponimikasynyn  qysqasha  tysіndіrme  sozdіgі-Almaty. 

Qylym, 1974, 275 (in Kaz).

2. Ortalyq Qazaqstannyn zher-su attary. Almaty. Qylym, 1989, 256 (in Kaz). 

3. Qazіrgі qazaq tіlіnіn sozzhasam zhyjesі. Almaty. Qylym, 1989, 389 (in Kaz).

4. Bijarov B., Zher-su attarynyn sozzhasamdyq ylgіlerі monografija. Almaty. Memlekettіk 

tіldі damytu instituty. 2012, 460 (in Kaz).

Ф.Р. АХМеТЖАНОВА, Г.Т. САдУАКАСОВА. 1 (65) 2015. Б. 221-232 

 

 

                iSSN 1683-1667 

232

Тоқсанына бір рет шығарылады

  

 

 

 

         

Шығыстың аймақтық хабаршысы

5. Zhanyzaq T., Qazaq onomastikasy, Ataular syry 3, Almaty. Dajk-Press, 2007, 524 (in 

Kaz).

6. Amanzholv A., Tүrkі filologijasy zhane zhazu tarihy. Almaty, Sanat, 1996, 125 (in 

Kaz).

7. Shyqys Qazaqstannyn akіmshіlіk aumaqtyq bolіnіsі men geografijalyq ataulary. Os-

kemen. Qazaqstan Zhazushylar Odaqynyn ShQO bolіmshesі, 2003, 185 (in Kaz).

8. isaev S., Qazіrgі qazaq tіlіndegі sozderіnіn grammatikalyq sipaty. Almaty. Rauan, 

1998, 304 (in Kaz). 

9. Qazaq tіlіnіn tysіndіrme sozdіgі. 1-10, Almaty. Qylym, 1974-1986, 696 (in Kaz).

ӘОЖ 94 (574.42)

жүктеу/скачать 14,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: