Республикасы
жүктеу/скачать 9,89 Mb. Pdf көрінісі
|
| КЛЗЛҚСТЛН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКЛРЛСЫ
кезекте Қазақстанның, Қ ы рғы зстанн ы ң ж эн е Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайту, басқа мемлекеттердің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем болуы тиіс», — деп атап көрсетті [127, 11 б.]. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін өзінің оңтүстік мемлекеттік шекарасымен шектесетін Қырғызстан, Өзбекстан және Түрікменстан республикаларымен дипломатиялық қарым-қатынас орнату негізінде республикалардың үкіметаралық комиссиялары мемлекеттік шекараны делимитациялау жэне демаркациялау мәселелері бойынша келіссөздер жүргізіп шекараның өтетін сызығын анықтауда. Қазақстан Республикасының сыртқы істер министрі қызметін атқарған Е.Ы дырысовтың пайымдауынша, республикамыздың оңтүстік мемлекеттік шекарасының үзындығы Қырғыз республикасымен шамамен 1050 шақырым, Өзбекстанмен 2150 шақырым жэне Түрікменстанмен 400 шақырым қүрайды [128]. Қазақстанның Орталық Азиядағы саясатында Өзбекстан Республикасымен ынтымақтастық басым бағыттың бірі болып табылады. Бүл Өзбекстанның экономикалық элеуеті мен саяси салмағына байланысты. Ішкі түрақтылықты қамтамасыз етуге қол жеткізген, ірі мемлекет саналатын Өзбекстан жақын болашақта Қазақстан дипломатиясында маңызды орын алатыны сөзсіз. Екі мемлекеттің бір-бірімен татулықта, ынтымақтастықта бейбіт өмір сүруі аймақтың қауіпсіздігінде түрақтылықты сақтап қоймай, оларды болашақта екі жақты саяси- экономикалық дамуға жетелеитіні сөзсіз. Екі мемлекет арасындагы қарым-қатынаста негізге алынатын принциптер Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы «Достық, ынтымақтастық жэне өзара көмек көрсету туралы» шартта белгіленген. Қүжатқа 1992 жылғы 24 маусымда қол қойылды [95, 105 б.]. Шартта екі жақты экономикалық ынтымақтастықты дамытуға айрықша көңіл бөлінеді. Осы мақсатта тараптар сауда-саттықта бір-біріне анағүрлым қолайлы жағдай жасауға, сондай-ақ барлық деңгейде өзара тиімді экономикалық жэне сауда қатынастарын дамытуды кетермелеуге, тікелей инвестициялар үшін жагдайды жақсартуға, бірлескен кэсіпорындар қүруға міндеттенді. Шартта, сондай-ақ, маңызды саяси қағидалар орын алған. 120 Атап айтқанда, тараптар Қазақстан мен Өзбекстанның аумақтық тұтастығын және қазіргі шекараларының мызғымастыгын мойындайды әрі құрмет тұтады, осы шекараларға кез келген қол сұғушылықтан бас тартады. Құжатта мемлекеттік шекаралар жүйесін орнату мен өзгерту өзара уағдаластық бойынша жүзеге асырылатыны айтылады. 1994 жылы 10-12 қаңтарда Ташкентте екі мемлекет басшыларының кездесуі өтті [96, 96 б.]. Кездесу барысында екі жақтың қызыгушылық танытатын бірнеше мәселелері бойынша сүрақтар қарастырылды. Соның бірі екі ел арасындағы мемлекеттік шекара мәселесі болды. Осы басқосуда екі республика басшылары қалыптасқан мемлекеттік шекараның өзгермейтіндігін жариялап, аймақтағы қау іпсіздікті сақтап, бейбіттіршілікті қамтамасыз ету жолында жүмыс жасайтындықтарын мәлімдеді. Екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау екі жақты қатынастардың түрақты болашагына жауап береді. Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мемлекеттік шекараны қүқықтық түрғыдан рәсімдеу халықаралық нормаларға жауап беретін шекаралық, кедендік, көші-қон, санитарлық жэне басқа да бақылау жасауды қамтамасыз етеді. Осы маңызды мақсатқа жету жолында Қазақстан өз тарапынан қыруар жүмыстар атқарып жатыр деп айтуға болады. Бірақ арадағы байланыстардың жақсы қарқын алғанына қарамастан, екі мемлекет арадағы шекараны анықтау барысында біраз қиындықтар мен қарама-кайшылықтарға тап болды. Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы шекараның үлттық дербес республикалар ретінде қалыптасу тарихы Кеңес мемлекетінің қүрылуынан бастау алады. Ең алғашқы нақты шекара сызығын анықтау 1924-1925 жылдары жүргізілген Орталық Азиядағы ұлттық-территориялық межелеу кезінде болды. Шекара сызығының өтуі РКФСР БОАК Төралқасының 1925 жылғы 9 қарашадағы мэжілісінің №28 Хаттамасы қосымшасының 9 бабында және эскери- топографиялық бөлімнің карталарында көрсетілген. Құжат шикілеу және баяндау мен графикалық бөліктерінде түсініксіздеу шыққан. Тэуелсіздік алысымен Озбекстан Орталық Азия ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМ.1ЕКЕТТ1К ШЕКАРАСЫ аймағында орын алған ғеосаяси жағдайда басты рөл ойнагысы келіп, осы бағы ттабіраз батыл қадамдар жасағаны белгілі. Мұндай жағдайды Өзбекстанның шекараға басып кіріп, басқа бір мемлекеттің жеріне өз бетінше жерге қазықтар қағып, белгілер қоюымен қатар, «таласты» деген жерде мал багып жүргені үшін қазақ шопандарына оқ жаудыруларынан байқаймыз. Екі арадағы шекара мәселесі 2000 жылдың қаңтарында өзбек әскерлерінің өз еркімен қазақ жерлеріне кіріп, шекара бағандарын орнатуымен басталған еді. Осыдан кейін шекара бойында екі ел арасындағы шекара мәселесі бойынша тартыстар одан эрі өрши түсті. Екі елдің ортақ шекараларында болған келеңсіз жағдайдан кейін мемлекеттік шекараны делимитациялау жөніндегі үкіметтік комиссиясы қүрылды. Келіссөздер жүргізу мен жүмыс барысын қадағалау үшін екі мемлекеттің премьер-министрлері басқаратын үкімет комиссиялары қүрылды. Қазақстан комиссиясы қүрамына ҚР СІМ-нің қызметкерлері, ҚР ҮҚК Шекара қызметінің офицерлері, ҚР Жер ресурстарын басқару жоніндегі агенттігінің окілдері, инженер-геодезистер, Қазақстанның Өзбекстанмен шекараласатын облыстары мен аудандары әкімдіктерінің окілдері, сондай-ақ басқа да ведомстволар мен қызметтердің өкілдері кірді. 2000 жылдың қаңтарында ҚР Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары Ә.Ахметовтың басшылығымен үкімет делегациясы мемлекеттік шекараны делиметациялау мен демаркациялау жолында бірнеше кездесулер өткізіп, жүмыс бастаған болатын [120, 249 б.]. Екі ел территориясының кеңестік дэуірде бірнеше мэрте өзгеріп отырғандықтан жэне 1920 жылдардың ортасында Орталық Азия республикаларында жүргізілген үлттық- территориялық межелеу барысында жекелеген учаскелерге байланысты шекараны анықтау нақты жүргізілмегендіктен, аймақтағы мемлекеттер тәуелсіздік алған кезенде мемлекеттік шекара мәселесі даулы мэселеге аиналды. Яғни, делимитациялау қай жылдардағы қүжаттар негізінде жүргізілуі тиіс деген сүрақ туып, осы түста екі жақ өзіне ыңгайлы кезеңді алға тартып, біраз қиындықтар туғызды. 2000 жылы сәуір айында Ташкентте екі мемлекетбасш ылары кездесіп, мемлекеттік шекара бүрынғы КСРО түсындағы 122 әк ш ш іл ік бөлініс күйінде қалай болса, сол күйінде еш өзгеріссіз қалсын деп мәлімдеді. Яғни, мемлекеттік шекара 1991 жылғы Алматы Декларациясы бойынша қалдырылды [129, 15 б.]. Республикалар арасында «таласты» деп табылған учаскелерге байланысты ҚР Президенті Н.Назарбаев 2000 жылы 2 қазанда ҚР СІМ алқасының кеңейтілген мэжілісінде сөйлеген сөзінде шекараны делимитациялау барысындағы келіссөздерде «жиналып қалған тарихи трансшекаралық шаруашылық мэселелерді» достық жэне сенім рухында сауатты шешуге негізделген қүқықтық база қүрудың маңыздылыгына ерекше мэн берді [130]. 2001 жылдың басына қарай үкіметаралық бірлескен екі жақты комиссияның күрделі жүмысы алғашқы нәтижелерін бере бастады. Жалпы үзындыгы 2150 шақырымның қазақ-өзбек шекарасының 190 шақырымы бойынша мэселе шешілді. Майдантал өзенінен, яғни Қазақстан, Қырғызстан жэне Өзбекстан шекараларының түйіскен жерінен Багым ауылына дейін және Арнасай шатқалынан 90 шақырым далалық участкеден солтүстік- батысқа қарай, сондай-ақ Достық, Көктерек жэне Жібек Жолы шекаралас ауылдарының ірі масштабты суреттері түсірілді. Делимитациялау жүмыстарын жүргізуде үкіметаралық комиссия Жоғарғы Кеңестің 1956, 1963 жэне 1971 жылғы республикалар арасындагы экімшілік шекара туралы актілері мен қазіргі экімшілік-территориялық бөліністер туралы қүжаттар негізге алынган. Сонымен катар, эрбір таласты жерлер эр кездегі топографиялық карталармен нақтыланып, оған талдау жасалынып отырды. Екі жақты келіссөздер барысында 2001 жылы 16 қарашада қазақ-өзбек шекарасын делимитациялау жөніндегі келісімге қол қойылды [131, 25 б.]. Келісімнің 4 бабында қосымша қарауды талап ететін шекараның үш учаскесі бойынша шекара сызығын анықтау одан әрі жалгаса береді деп келісілді. Шекараны анықтау барысында Кеңес Одагы түсында «халық шаруашылығын оңтайландыру мақсатында» деп көрші өзбек ағайындарга жэне қорганыс мақсатында эскери бөлімдерге жалға берілген жэне тәуелсіздік алганнан кейін ©з иесіне қайтпай қалған жерлер төңірегінде ресгіубликалар арасында біраз келіспеушіліктер туындады. 123 КЛЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ПІЕКАРАСЫ Одактас республикалардың Конституцияларында тиісті республикалар арасында шекараны өзгерту сол республикалар арасындағы келісімді, заң актілерін КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы ресми түрде бекіткен соң ғана жүргізіледі деп айтылған. Сондықтан, екі елдің арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау кезінде Қазақстан тарапы Қазақ КСР-інің жер беру туралы Жарлығы емес, осы Жарлықтың КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы бекіткені туралы заң актісі басшылыққа алынуы тиіс, өйткені сол кездегі Конституция талабы екенін алға тартты. КСРО түсында Қазақстаннан Өзбекстанға екі дүркін жер беріліп, екі дүркін шекара өзгертілгені белгілі. Біріншісінде Бостандық ауданы, екіншісінде Мақтарал, Жетісай, Киров аудандары берілді. Осы жөніндегі заң актілерін түпкілікті зандастыру үшін 1971 жылы ҚКО комитеті, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Өзбекстанға берілген жердің көлемін егжей-тегжейлі көрсетіп, КОКП Орталық Комитетіне, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасына, КСРО Министрлер Кеңесіне арнайы хат жолдады. Міне, осы хат бойынша КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы қабылдаған Жарлық түпкілікті қүжат болып саналады. Қазақстандық комиссия шекараны делимитациялау барысында осы қүжатты негізге алып, осы Жарлық бойынша Өзбекстанға қанша жеріміз, қай жеріміз берілсе, оған дауымыз жоқ, 1991 жылғы Декларацияның талабы да сондай, Елбасымыз да осыны айтты, ал берілмеген жеріміз қайтарылуы тиіс деген принцип үстанған еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1956 жылғы 22 қаңтардағы Жарлығы бойынша Өзбекстанға Бостандық ауданынан 418 мың га жер берілген [132]. Бүл Қазақ КСР-нің осы мәселеге байланысты шыққан жарлығының мэтінінде де көрсетілген. Бірақ осы шекараны анықтау кезінде екі мемлекет арасында талас тудырған сол кездегі Сары-Ағаш ауданының Бағыс жэне Түркістан ауылдары мен біраз қосымша жерлер Өзбекстан қүрамына беріледі деген ешбір мәселе болмаған, ол туралы жарлықтарда көрсетілмеген. 1956 жылғы 21 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы Ж .Тэшенов қол қойған Қазақ КСР-і қүрамынан Өзбек КСР- і қүрамына Бостандық ауданы мен біраз далалык жерлерді 124 беру жөніндегі Қазақ КСР-і Жоғаргы Кеңесінің қаулысында бүл мэселелер нақты аталып көрсетілген [133]. Қаулы бойынша: Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы, оның территориясындағы Оңтүстік Қазақстан облысы мен Жамбыл облысы үжымдары пайдаланатын жайылымды жерлерді қоспағанда: Оңтүстік дала арнасы қарамағындағы жерлерден көлемі 95 мың га; Орталық дала арнасының сол жағалауы карамағындагы жерлерден көлемі 75 мың га; Қазақ КСР Үкіметі 1936-1937 жылдары Өзбек КСР- іне уақытша пайдалануға берген жер көлемінен 329 мың га жер берілсін делінген. Біздің бұл қүжаттан аңғаратынымыз, екі мемлекет арасында талас тудырган Сары-Ағаш ауданының аталмағандығы. Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарының кейбір үжымдары деп көрсетілген шаруашылықтар бүгінгі Оңтүстік Қазақстан облысының Төле-би және Қазыгүрт аудандарының Майдантал өзені бойы мен Үғам өзенінің жогарғы ағысы аудандарының жерлері болатын. Ал қалған Бостандық ауданының 418 мың га жері Өзбекстан қүрамына өтуі тиіс болатын. 1956 жылы 15 наурызда Қазақ КСР-і мен Өзбек КСР-і үкіметтерінің делегациясының алты жоғары лауазымды басшылары Бостандық ауданының бір бөлігін беру мен қабылдап алу туралы біріккен хаттамаға қол қояды. 2001 жылы 31 қазанда Қазақстанның сол кездегі сыртқы саяси ведомствосының басшысы Е.Ыдырысов «Үғам» жэне «Майдантал» учаскелерінің көлемі 76 мың және 45 мың га (жалпы көлесі 121 мың га) жерді қүрайды деп мәлімдеді [134]. Яғни, талас тудырган жерлер шекараны бөлуде дүрыс жүргізілмей, қаулыда көрсетілғен жерлер толықтай Өзбек КСР-і қүрамына өтіп кеткенге үқсайды. Сонымен қатар, екі жақты шекараны анықтау барысында Бағыс жэне Түркістан ау ылдарының түргындары ҚР Сыртқы істер министрлігіне Бостандық ауданының қүрамына сол кезде қосымша ешбір рәсімделусіз 100 мың га жер өтіп кеткен деген наразылықтарын білдірген еді. Қазақстан мен Өзбекстан арасындагы мемлекетаралык шекараны анықтау барысында біраз қазақстандық қогамдық үйымдар Бағыс жэне Түркістан 2 5 КЛЗАҚСТЛН РЕСПУБЛИКЛСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ ауылдары тұрғындарының мүдделерін қорғау мен жалпы Қазақстан Республикасының территориялық тұтастығын сақтау жолында белсенділік танытқаны белгілі. Әсіресе, Бағыс пен Түркістанды қорғау жөніндегі жастар комитеті айтарлықтай оң істер атқарды. Жастар комитетінің сұрауы бойы нш а,Қ Р¥ҒА Географ ияғы лы ми-зерттеуинституты 2002 жылы көктемде Бостандық ауданының көлемін Өзбекстанга берілерден екі-үш ай бүрынғы, 1955 жылғы 1 қарашадағы шекараларымен 1:250.000 масштабта өлшеу жүргізді. №7094 планиметрімен өлшеудің нэтижесінде ауданның жер көлемі 539.500 га емес, 612.000 га болғандығын анықтады. «Майдантал» учаскесінің көлемі бұрынғы 45 мың га орнына 39.350 га көлемінде белгіленіп, оның айырмасы 5750 га құрады. « ¥ ғ а м » у ч а с к е с ін ің к ө л е м і 76600 га о р н ы н а 70090 га көлемінде белгіленіп, оның айырмасы 5.910 га құрады. Екі учаскенің жер көлемі бұрынғы 121.000 га орнына 109.440 га көлемінде анықталды, оның сомалық айырмашылығы 11.560 га құрады. География институтының комиссиясы Өзбекстанға берілғен Бостандық ауданының жер көлемін бұрынғы 418.000 га орнына 502.560 га көлемде анықтады. Бұдан Бостандық ауданының 418.000 гектарынан басқа жер Өзбекстанға құжатсыз 84.560 өткендігін байқаймыз. Сонымен қатар, назар аударатын мэселе, талас тудырған Бағыс пен Түркістан ауылдары этникалық жағынан алғанда, қазақ ауылдары болып табылады. 1999 жылы ақпанда жүргізілген халық санағының мәліметтері бойынша, Бағыс ауылында этникалық қазақтар 98% құраған және ауылдың барық тұрғындары 4 өзбекті қосқанда, Қазақстан Республикасының азаматтары болып шыққан. Ал Түркістан ауылында этникалық қазақтар 78%, өзбектер 10% құраған. Бұл Оңтүстік Қазақстан облысы Сары-Ағаш ауданы Ақжар ауылдық округі экімінің қол қойып, мөр басылған анықтамасынан алынған дерек. Негізгі талас тудырған Түркістан ауылы экімшілік жағынан Өзбекстанға қараған болатын, бірақ онда тұратын халықтың 2/3 Қазақстан азаматтары болды. Делимитация барысы күрделі жағдайда жүрді. Анықталатын шекара учаскелерінің қиын деп табылған жерлерінде делегацияның топографиялық жұмыс тобы біріккен далалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге тура келді. Территорияны шаруашылық игеруде болған күрделі 126 өзгерістерге байланысты, делегация тобыныңжүмысшылары ірі масштабты суретке түсіру жүмыстарын жүргізді. Арал теңізінің акваториясында, белгілі экологиялық апаттың салдарынан оның жагалау сызыгында болган күрделі өзгерістерге байланысты жаңа космофотокарта жасалындыД Осы түста екі жақтың карталары сәйкес келмеген 3 учаске бойынша үкіметаралық комиссия күрделі және ауыр жүмыстар жүргізді. Екі жаққа да қиын сәтте Өзбекстан мэселені өз пайдасына шешу жолында Қазақстанмен біраз геосаяси ойындарға да барғаны ара-түра байқалып отырды. Өзбек үкіметі мәселенің шешілуіне өз үпайын түгендеу барысында Қазақстан жағына мүмкіндігінше қысым көрсетуге тырысып бақты. Осы түста Қазақстанның оңтүстігін толықтай газбен қамтитын Өзбекстан Республикасы негізсіз газ багасын қымбаттатып, кей- кезде ешбір ескертпестен газ беруді мүлде тоқтатып отырды. Сонымен қатар, жаз айларында егістікті суғару маусымында Орталық Азия республикаларынан бастау алып, Өзбекстан арқылы келетін өзендердің суын жөнсіз бүрып, оны келісілген мөлшерден аз жіберіп, шекараны делимитациялау барысына эсер етуге тырысты. 2001 жылы 16 қарашада Қазақстанга Өзбекстан Республикасының Президенті И.Кэрімовтың сапары барысында Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы қазақ-өзбек мемлекеттік шекарасы үзындығының 96% анықтайтын келісімге қол қойылды. Сонымен қатар, президенттер АҚШ -та болған қыркүйектегі қасіретті жагдайдан кейін әлемде болып жатқан халықаралық жағдайды талқылап, лаңкестікке қарсы барлық мемлекеттердің бірігулері қажет деген түжырым жасады. Екі жақты кездесу барысында сыртқы істер министрлері деңгейінде шекара мэселесі бойынша өзара байланыс пен ынтымақтастық жөніндегі шартқа, қазақ-өзбек шекарасында өткізу бекеттеріндегі үкіметтік байланыс саласындағы ынтымақтастық келісіміне жэне шекара өкілдерінің қызмет атқаруындағы учаскелер туралы хаттамаға қол қойылды [135]. Анықталмай қалған 4%-дь; қүрайтын үш учаске, шекара бойында орналасқан елді мекендер болғандықтан, олар бойынша біріккен шешім қабылдау үшін қосымша анықтауды қажет етті. Барлық үш 127 КЛЗЛКСТЛЫ РЕСПУЬЛНКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАҒЛСЫ учаске эр түрлі жағдайларга байланысты азаматтары бір елде тіркелген, ал экімшілік жағынан екінші мемлекеттің иелігіндегі елді мекендер болды. Бүл Багыс ауылына қатысты болды, оны шекара сызығы екіге жарып жатты: ол әкімшілік жағынан Оңтүстік Қазақстан облысының Сары- Агаш ауданына бағынды, онда мыңнан астам Қазақстан азаматтығы бар халық түрды. Дэл осындай жагдай Арнасай бөгеті ауданындағы 5 кіші-гірім ауылдарга да қатысты болды, ауыл тұрғындарының барлығы Қазақстан азаматтары болғанына қарамастан, территория Өзбекстан иелігінде болатын. Сонымен қатар, осындай жағдай Қызылорда облысының шекаралы ауданындагы Нысан-1, Нысан-2 жэне Баймурат өзбек ауылдарында болды. Олар территориялық жағынан Қазақстан жагында орналасқан еді. Күрмеуі қиын бүл ауылдардың мәселесін шешуде ауылдың болашағы мен ондагы өмір сүретін адамдардың тағдыры жатты. Белгілі бір мемлекеттің қарауына өтетін ауылдың болашақта эрі қарай тіршілік етуге жеткілікті жері, ауыз су алатын. бастауы мен егін суғаратын суы жэне ата-бабасының зираты оның қүрамында бірге өтуі тиіс болды. Сонымен қатар, аумақтарды тең ауыстыру барысында, ол жерлердің басқа шаруашылық иеліктерінде болуы, шекаралы елді мекендердің мүдделеріне қайшы келмеитіндеи етіп шешуді қажет етті. Екі жақты облыстық жэне аудандық әкімшілік өкілдерінің көзқарастарын қанағаттандыру жолындағы қиын келіссөздер барысының нәтижесінде мэселені шешу жолдары табылды. 800 гектарға жуық жері көлемі бар Бағыс елді м екені,тұрғы ндарды ңсұрауы бойы нш а,ата-бабазираты мен ауыз су бұлағымен Қазақстанга өтті. Тең көлемдегі жерлер Оңтүстік Қазақстан облысы Сары-Ағаш ауданы жерлерінің пайдасына Түркістан елді мекенінің оңтүстігіне қарай орналасқан жерлер өтті, оның орнына Өзбекстанга Қызылорда облысында орналасқан Нысан-1, Нысан-2 жэне Баймұрат өзбек ауылдары берілді. Көп эңгіме туғызған Түркістан ауылының тағдыры да осы жолы шешілді. Бұл ауыл 1970 жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың басында, ягни, Қ азақ КСР-і мен Өзбек КСР-і арасындағы шекара осы учаскеде қалыптасып болғаннан кейін құрылған. Елді мекен толықтай Өзбекстан территориясында жатыр. Оған қарсы шығып, заңды түрде дәлелдейтін еш бір дәйегіміз 128 өзінің болашағын Қазақстанмен байланыстырғысы келсе, мемлекет оларды оралман дэрежесінде қабылдап, олардың орналасуы мен жұмысқа тұруларына көмек жасайды деп мәлімдеп, екі жақты үкімет комиссияларының шешімімен Түркістан ауылы Өзбекстан иелігіне берілді. Арнасай су бөгеті учаскесі мен оған қосылып жатқан территориялар жөнінде тараптар шекара сызығын келесідей өзгертуге келісті. Барлық Арнасай су богеті Шардара су қоймасы гидротехникалық кешенінің қүрамдас бөлігі ретінде Қазақстанға өтті. Сонымен қатар, Қазақстанға оның азаматтары түратын 5 кіші-гірім ауыл өтті. Бүған осы көлемдегі айырбас ретінде Қазақстан жағы суғаруға өте қиын пайдаланбайтын, мақта өсіруге болатын Үлкен Далалық коллектордан оңтүстікке қарай орналасқан шамамен 1700 гектар жер берді. Қызылорда облысы мен Қарақалпақстан Республикасы арасындагы шекарада орналасқан Н ы сан-1, Нысан-2 және Баймұрат елді мекендері учаскелері бойынша тараптар өзбек азаматтары түратын ауылдар Өзбекстан қүрамына өтетіндігі жөнінде келісті. 2002 жылы 9 қыркүйекте Қазақстанга Өзбекстан Президенті И.Кәрімовтың 2 күндік ресми сапары басталды. Астанадағы ҚР Президентінің резиденңиясында болған екі жақты келіссөздердің нәтижесінде ҚР мен ӨР Президенттері Н.Назарбаев пен И.Кәрімов Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы қазақ-өзбек мемлекеттік шекарасындағы жеке учаскелер туралы келісімге жэне екі ел басшылары 1998 жылы 31 қазанда қол койған елдер арасындағы мәңгілік достық туралы келісімнің орындалуы барысындағы Декларацияга қол қойды [136]. Келісімге қол қою салтанатынан кейін журналистер алдында сөйлеген сөзінде ҚР Президенті Н.Назарбаев, біздің елдер арасындағы 2440 шақырымға созылган ортақ шекара толық шешілді, бүл Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы «таласты учаскелер» туралы мәселені күн тэртю інен түсірген үлкен тарихи оқига деп атап өткен еді. Бүл саяси ісімен біздің бауырлас елдер мен мемлекеттер өздерінің тарихында жаңа бет ашып, өзара сындарлы шынайы достығын үлгі ретінде паш етеді делінді. Бүган 129 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЕЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ дейін Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы шекараның 96% анықталып, оны делимитациялау жөнінде келісімге қол қойылып, шекара сызығы үш учаске бойынша уақытша шешілмей қалгандығын жоғарыда атап көрсеттік. Кездесу барысында өз атынан жэне қазакстандықтар атынан Н.Назарбаев И.Кэрімовке достық жэне ынтымақтастық шекарасы болып қабылданған шекара мәселесін шешу барысында көрсеткен ерік-жігері үшін алғысын білдірді. Сонымен қатар, президенттер дипломатиялык қатынастардың орнауының Ю ж ы лды қм ерекесі қарсаңында 1998 жылы 31 қазанда қабылданған мэңгілік достық туралы қазақ-өзбек келісімінің орындалуы барысын талқылады. Тараптар соңғы жылдары қол жеткізген жетістіктердің екі жақты қабылданған кел ісімніңөзуақы ты нда қабылданғанын ерекше атап өтті. Өзбекстан басшысы И.Кэрімов республикалар арасындагы шекара мәселесіне қатысты қол қойылған қүжаттарға түсініктеме беріп, Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы шекара мэселесіне катысты жасалған келісім, мүндай келісімдерге элі келмегендерге үлгі болуы тиіс деп атап өтті [136]. Қазақстанның Өзбекстан сияқты маңызды елмен ынтымақтастыгының нэтижелерін бағалай отырып, мемлекет басшысының күш-жігерінің арқасында ең бастысы - екі жақты қатынастардың түрақтылыгына жэне оны болжап білуге болатындығына қол жеткізілгендігін айту кету керек. Республикалар арасындағы күрделі экономикалық байланыстар мен аймақтагы бүгінгі танда орын алып отырган геосаяси жағдайда елдердің ғасырлар бойғы бауырластығы мен достығы қиыншылыққа тап болуда. Мүндай жағдайда сабырлылық пен төзімділік сақтау, біздің еліміздің стратегиялық мүдделеріне нүқсан келтірмейтінсындарлыәрі ымырағакелу сияқты шешімдерді түрақты түрде іздестіру айрықша маңызды. Қазақстан мен Өзбекстан арасында қалыптасқан саяси-экономикалық жэне мәдени байланыстардың одан эрі тереңдей беруі аймақ болашагының түрақтылығы мен дамуын қамтамасыз ететіні сөзсіз. Географиялық жақындыгы, тарихи тамырластығы, тіл, мэдениет, салт-дэстүрлер ортақтығы Қазақстанның Қырғызстан Республикасымен жаңа тиімді ынтымақ- тастығының сенімді негізі болып табылады. Екі 130 жақты қарым-қатынас 1993 жылғы жасалған Достық, ынтымақтастық жэне өзара көмек туралы шарттың ережелеріне сәйкес құрылады [96, 99 б.]. Шартта тараптардың әрқайсысы өз аумағында тұрып жатқан екінші тараптың азаматтарына жалпыга бірдей танылган азаматтық, әлеуметтік, экономикалық жэне мәдени кұқықтар мен еркіндіктерге кепілдік беріледі. Құжатта сауда-экономикалық, мэдени, ғылыми-техникалық жэне басқа да байланыстарды кенейтуге, экологиялык қауіпсіздікті қамтамасыз етуге айрықша маңыз берілген. Республикалардың тэуелсіз мемлекет ретінде қалыптасқан 10 жылдам астам мерзімде екі жақгы қатынастардың шеңберінде өмірдің эр саласын камтитын 90-нан астам құжаттарға қол қойылды. Олардың ішінде Сауда-экономикалық ынтымақтастық принциптері туралы, Еркін сауда-саттық туралы, Қазақстан мен Қыргызстан Үкіметтері мен Үлттық банктері арасындағы және ел өмірін қамтитын басқа да маңызды құжаттардың қабылдануын ерекше атап өтуге болады. Қыргызстанның Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы Біртұтас экономикалық кеңістік құру туралы шартқа қосылуы, осы шартка үш тарапты күжаттың сипатын беру шын мэнінде Орталык Азия республикаларының арасындагы ынтымақтастықтың жаңа кезеңі басталғандыгын көрсетеді, олар өзара тиімді байланыстарды нығайту максатында күш-жігерді біріктіруге деген үмтылыстарын анық білдірді. Екі жакты қатынастарды кеңейту үшін президент А.Ақаевтың 1997 жылгы 8 сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарының маңызы зор болды. Екі мемлекет басшылары Мэңгілік достық туралы шартқа қол қойды [96, 100 б.]. Бұл құжат Қазақстан мен Қыргызстанның жан-жақты ынтымақтастығының тұрлаулы болашағын белгілеп берді. Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикасы арасындагы мемлекеттік шекараны делимитациялау мәселесі 1993 жылы 8 шілдедегі екі ел басшылары рәсімдеген қазақ-қыргыз қатынастарының негізінде жасалган Достық, қарым-қатынас жэне өзара көмек жөніндегі келісім-шартта қарастырылгандыгын жоғарыда көрсеткен болатынбыз. Сонымен қатар, алғашқы жасалған шарттан кейінгі онжылдықта республикалар арасында бірнеше мэрте территориялық, қорганыс, 131 КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ қауіпсіздік мэселелері оойынша келісімдерге қол қоиылып, өзара келіссөздер жүргізілген еді. Шекара сызыгын анықтау барысындагы екі жақты келісімдердің біріне 1998 жылы 17 шілдедегі Шолпан-Ата қаласындагы екі ел басшылары бекіткен Қазақстан Республикасы мен Қыргызстан Республикасы арасындагы мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы Меморандумды жатқызуга болады [131, 2 б.]. Бүл бірлескен қүжатта екі тарап 1993 жылгы 8 маусымнан бастау алатын Достық, ынтымақтастық жэне өзара көмек туралы шарт незігінде мемлекеттік шекараларын күзете отырып, екі жақты байланыстарды одан эрі терендете беретіндіктері жайлы уагдаласты. Сонымен қатар, тараптар мемлекеттік шекара делимитацияланып болганнан кейін де оның азаматтардың еркін түрып жүруіне және мемлекеттердің еркін жүк тасуына кедергі болмауы тиіс деп атап өтті. Тараптар қабылданган қүжат бойынша 1999 жылдың қаңтарынан Қазақстан Республикасы мен Қыргыз Республикалары арасындагы мемлекеттік шекараны халықаралық қүқық нормаларына саи заң жүзінде рәсімдеу үшін делимитациялау жөнінде келіссөздер бастайды жэне шекараны делимитациялау жүмыстарын атқаруга, қажетті мемлекетаралық келісімдерді дайындау үшін тиісті мемлекеттік органдардан делегация қүрады деп келісті. Қазақ-қырғыз мемлекеттік шекараларын делимитациялау мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 қыркүйектегі №1283 Жарлыгы шыққан болатын, бүл жарлықта екі ел арасындағы шекара мәселесін анықтау және белгі бағандарын орнату қарастырылған [137]. Алдында келісілген шарт бойынша екі ел арасындагы мемлекеттік шекараны анықтау үшін арнайы қүрылган үкіметаралық комиссия мүшелері бірнеше рет кездесіп, мемлекеттік шекарадағы делимитация және демаркация мэселелерін шешу барысында тиянақты жүмыстар атқарды. Екі ел арасындағы тағы бір күрделі мәселелердін бірі, бүл трансшекаралық өзендерден біздің елдің оңтүстік өңіріне судың келуі мәселесі. Қазақстанның оңтүстік аймақтары, әсіресе егістің өсіп-өнуі кезінде су тапшылыгын көретіні белгілі. Шекарадагы су мәселесі күн тэртібінен көптен бері түспей, екі республика арасында өз шешімін таппай 132 келе жатқан сұрақтардың бірі. 2001 жылы наурыз айында болған үкіметаралық комиссиялардың Тараз каласындағы келіссөздерінде Қырғыз Республикасындағы Тоқтағүл су қоймасынан берілетін су мөлшері еғістікті суғару маусымында көбейтіліп, оның орнына Қазақстан жағы қыс маусымында электр энергиясын өндіру үшін Қырғызстанға мазут беретін болып келісілді [138]. 2001 жылы шілденің аяғына қарай республика басшыларының Бішкектегі кезекті кездесулерінде осы мэселені түбегейлі шешу үшін су- энергетикалық консорциумын қүру қажеттігі туралы мэселе көтерілді. Бұл күрмеуі қиын мэселе болғанына қарамастан екі елдің үкіметтері оны шешуге аянбай кірісуде. Бірақ Қырғыз Парламенті оның территориясында жиналатын су ресурстарын көрші елдерге сату туралы заң қабылдады. Қыргыз Үкіметінің бүл эрекетіне Н.Назарбаев өз кезегінде мүндай шешім халықаралық қүқық нормаларына сай емес деген пікір білдірді. Жалпы, екі реепубликаның жақындыгы, туыстығы мемлекеттік шекараны жэне шекарааралық өзендердің маңызын айқындауда өз көмегін тигізуде. Қазіргі таңда трансшекаралық өзендер мэселе бойынша екі ел арасында ешбір даулы мэселе жоқ жэне шекара сызығының өтуі барысын анықтау мәселелері достық, туыстық қарым- қатынас жолында шешілуі тиіс деп күтілуде. Екі елдің президенттері екі республиканың арасындағы мемлекеттік шекараны қүқықтык түрғыда рәсімдеудің орындылығы туралы пікір білдірді. Осы уағдаластықты орындау үшін тараптар Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасындағы шекараны делимитациялауға кірісті. 2001 жылы маусымда Н.Назарбаевтың Бішкекке сапары кезінде екі мемлекет басшылары осы жүмысты тиісті шартқа қол қою үшін жылдың аяғына дейін аяқтау ниеті туралы мэлімдеді. Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдык мерекесі қарсаңында Қырғызстан Республикасының Президенті А.Ақаевтың 2001 жылдың 15 желтоқсанында Қазақстанға сапары басталды. 15 желтоқсанда Астана қаласында екі ел Президенттері Н.Назарбаев пен А. Ақаев кездесіп, Қазақстан Республикасы мен Қыргызстан Республикасы арасындагы Мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы шартқа, шекара ауданындагы өзара сенім мен оны қорғаудагы ынтымақтастық жөніндегі келісімге, сонымен қатар екі 133 КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКЛСЫНЫҢ МЕ.М.1 ЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ ел басшыларының ортақ мәлімдемелеріне қол қойды [139]. Осы ІІІарт негізінде екі мемлекет бір-біріне деген территориялық талаптарының жоқ екендігін мәлімдеді. Қол қою рәсімінен кейін өткізілген баспасөз мәжілісінде ҚР Президенті Н.Назарбаев қол қойылган құжаттар рәсіміне «маңызды тарихи оқига» деген бага беріп, екі бауырлас жэне тагдырлас халықтардың тарихында тұңгыш рет мемлекеттік шекара айқындалып отыр деп ерекше атап өтті. Сонымен қатар, осы сапар барысында қазақ- қыргыз үкіметаралық комиссияларының біріккен мәжілісі болып, онда су жэне электр энергиясы ресурстарын бөлу мәселелері қарастырылды. Екімемлекетарасындагыш еш ілуіқиынгатүсіпжатқан мэселелердің болганына қарамастан, республикалардың бір-бірімен қарым-қатынасын жемісті эрі келешегі бар деп сенімді түрде багалап, болжауга болады. К елесібіртуы стас-көрш ілес,Қ азақстанм енш екарасы ортақ мемлекеттің бірі Түрікменстан Республикасы. Екі елдің арасын бөліп жатқан мемлекеттік шекара сызыгының үзындығы шамамен 400 шақырым қүрайды. Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы екі жақты қарым-қатынастарының негізгі принңиптері 1993 жылдың 19 мамырдағы қол қойылған достық қарым-қатынастар жөніндегі келісімдерде жэне оны одан эрі дамыту туралы 1997 жылгы 27 ақпандағы декларацияда жатыр [96, 103 б.]. Бүгінгі күнге дейін екі мемлекет арасындағы байланыстардың дамуын бақылап отыратын 50-ге жуық келісімдер мен шарттарға қол қойылған. Қазақстан үшін Түрікменстан іс ж үзіндетранзиттік маңыздылыққа ие болып отыр. Бүл мемлекет Қазақстанмен қүрлықта ғана шектесіп қоймай, екі республиканың мемлекеттік шекаралары одан эрі теңізде жалгасып жатыр, яғни оның Каспий жагалауы елдерінің қатарына жататындығы Қазақстанның оган деген саясатының маңызын арттыратынын байқатады. Саяси-экономикалық түргыда Каспий теңізінің мэртебесі, Каспий ресурстарын пайдалану, көмірсутегі шикізатын өндіру, сондай-ақ әлемдік нарыққа тасымалдау жэнежүктасымалдау саласындаелдерарасындағы эріптестік пен кооперация, сондай-ақ Экономикалық Ы нтымақтастық Ұйымы шеңберінде екі тараптың мүддел ерін ілгері жыл жыту жөніндегі багыттарды жақындастыру екі мемлекеттің күш- 134 жігерін жандандыруда анағұрлым болашагы зор бағыт болып табылады [120, 263 б.]. 1999 жылғы сәуірдегі ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Ашхабатқа сапары екі жақты қатынастардың тарихында маңызды оқиға болды. Қазақстан мен Түрікменстан Президенттері өзара ынтымақтастықты терендетуге бағытталған практикалық шараларды талқылады. Сапардың қорытындысы бойынша, Мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы меморандуммен қатар бір топ маңызды құжаттарға қол қойылды [96, 104 б.]. Екі елдің _ басшылары өздері басшылық жасайтын Саяси кеңесшілік кеңес құрып, болашақта республикалар арасындағы екі жақты ынтымақтастықты дамыту жөніндегі жұмыс осы органның міндетіне жүктелді. Өз кезегінде мемлекеттердің екі ел арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау барысында үкімет комиссиялары белсенді жүмыс атқарып, мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау мәселелері бойынша ешбір талас тудыратын мәселелердің жоқтығын мәлімдеген болатын. Екі ел арасындағы шекараны белгілеуде бұрынғы КСРО кезіндегі республикалар арасындағы әкімшілік шекаралар туралы қабылданган құжаттар басшылыққа алынды. Бүгінгі танда бұл республикалар арасындағы мемлекеттік шекараны қорғау үшін “Д ала” және “Үстірт” шекара заставалары құрылып, олар Қазақстан жағындағы мемлекеттік шекараны күзетуде. Сонымен қатар, екі жақты комиссия Каспий теңізінің табиғи оаилықтарын тиімді жэне жан-жақты паидалану ооиынша келісіп істер атқарытындықтары жөнінде мэмілеге келді. Қол жеткізілген уағдаластықтарды дамыту мақсатында 2001 жылғы 5-6 шілдеде Түрікменстан Президенті С.Ниязов Қазақстанға ресми сапар жасады. Осы сапар барысында екі ел Президенттерінің өзара кездесулерінен кейін, екі елдің үкімет делегациясы өкілдерінің қатысуымен Саяси кеңесшілік кеңестің кеңейтілген мәжілісі өтті. Кеңес барысында күн тәртібіндегі екі жақты мәселердің барлығы бір ауыздан келісілді. Мәжіліс соңына қарай екі жақты кел ісімдерге қол қою рәсімі басталды. Тараптар Мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау барысы туралы шартқа, Мемлекеттік шекараны қоргаудағы ынтымақтастық туралы келісімге, 135 КЛЗАҚСТЛН РЕСІГУБЛИКАСЫНЫН М ЕМ ЛЕКЕГПК ШЕКАҒЛСЫ сондай-ақ үкіметаралық бір топ келісімдерге қол қойды [140]. » ' ^ і Түрікменстанмен ынтымақтастық біздің мемлекетіміздің сыртқы саясатында маңызды орын алады. Екі республиканың болашақта елдер арасындагы тарихи бауырластық пен келешекке деген үмтыл ыстардың негізінде үлттық мүдделердің саласына жататын мэселелерді шешу үшін екі елдің бүрынгыдан да жақындасуына саяси және экономикалық алгышарттар аз емес. Орталық Азия республикалары тэуелсіз мемлекет болып қүрылғаннан кейін бүрынғы ортақ шекараны күзеткен КСРО Шекара қызметі әскерлері таратылып, оның орнына эр мемлекеттің өз шекараласын күзететін жаңа шекара қызметтері қүрылды. ¥ л т т ы қ қауіпсіздікке, ішкі түрақтылыққа төнетін қауіп-қатер сырттан келетінін ескерсек, мемлекеттік шекараның, оны қорғайтын қүзыретті органдардың қаншалықты маңызды эрі қажет екендігін түсінуге болады. Осы мақсатта Қазақстанның тәуелсіздігін сақтап, оның сыртқы шекарасын күзету жолында 1992 жылы 18 там ы зд аҚ Р П резидентініңҚ азақстан Республикасы ¥ Қ К - нің Шекара эскерін кұру туралы Жарлығы шықты [141, 153 б.]. ¥ л т т ы қ шекара эскерін құру кеңес-қытай жэне кеңес- ауған учаскелеріндегі мемлекеттік шекараны күзеткен КСРО Шекара эскері Шығыс шекара округі негізінде іске асырылды. Жас тэуелсіз республикалардағы бастапқы кезде болған қаржы тапшылығы мен экономикалық дағдарыс қорғаныс саласын қамтамасыз етуде өз эсерін тиғізбей қоймады. Қаржы тапшылыгы жаңа пайда болған шекара учаскелерінде эскери бөлімдер құруда, ескірген эскери- техникалық жабдықтар мен қару-жарақты жаңартуда көптеген қиындықтар туғызды. Сол себептен, бірқатар республикалар бастапқы кезде өз учаскелеріндегі сыртқы мемлекеттік шекараны күзету мен шекаралық бақылауды біраз босаңсытып алды. Осыдан барып, республикаларға, соның ішінде Қазақстанға жақын жэне шалғай елдерден заңсыз келетін адамдар саны күннен-күнге арта түсті. Соның салдарынан, бүгінде Қазақстан территориясында жүрген жэне көрші мемлекеттерге өту мақсатында оның шекарасын басып өткен шетел азаматтарының санын білу мүмкін болмай отыр. Соңгы кездері Ауғанстан, Пэкістан, Тынық мұхитының 136 азиялық аимағынан және т.б. мемлекеттерден Тәжікстан мен Қырғызстан арқылы Қазақстанға келіп, одан эрі Ресей арқылы Еуропаға отудің заңсыз жолы қалыптасқан. Заңсыз төл құжаттар Ауғанстан жерінде жасалынып, оған жалған виза Қырғызстанда қойылады екен. Ал ТМД мемлекеттерінің арасында азаматтардың визасыз еркін жүріп-тұруы қарастырылғандықтан, осы тәуелсіздіктің он жылдығында орын алған заңсыз көші-қонды эзірге тоқтату немесе оны бір қалыпты ізге түсіру мүмкін болмай отыр. Осындай төлқұжат-визалық тэртіп бұзып тіркелетіндердің саны жылына 60 мыңға жетіп отыр [131, 26-27 б.]. Шекара бойында алаңдататын тағы бір мэселе бұл Орталық Азия мемлекеттерінде соңғы жылдары, яғни жыл сайын Қырғызстан Республикасының шекарасын бұзып кіріп жүрген содырлардың, Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндіріп тұрған лаңкестік пен діни экстремизмді айтпай кетуге болмайды. Тэуелсіздіктің алғашқы он жылдығында Тэжікстан Республикасындағы әскери-саяси жагдайдың күрделенуі, Өзбекстадағы діни экстремистердің сепаратистік козкарастарының жайылуы, Ауғанстандағы Талибан үкіметінің билікке келуімен, олардың Орталық Азия аумағына қарай жылжуға деген ниеттері еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-батыс бөлігінде шекара қорғайтын мықты күш құрылымдарын құруды қажет етті. Сөйтіп, шекара қызметінің алдында Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы периметірі бойынша шекараны күзету үшін қажетті күш жинау міндеті тұрды. Шекара қызметінің аткарар міндеттерінің артуына байланысты, сондай-ақ шекараны қорғау қызметінін тәсілі өзгергендіктен, шекара қоргау қызметін қарулы күштер құрамында эрі қарай қалдыра беру тиімсіз болды. Осыған орай, 1999 жылы 10 желтоқсанда ҚР Президентінің Жарлыгымен мемлекеттік шекараны қорғайтын күштер қорғаныс күштері құрамынан шығарылып, ҚР ¥ Қ К -н е бағынатын Шекара қызметі болып қайта құрылды [142]. Бұған дейін, тәуелсіздіктің бастапқы жылдары сыртқы шекарадағы күзету шараларын күшейту мақсаты мен шекара қызметін реформалау барысында 1995 жылғы ҚР Президентінің Жарлығына сэйкес ҚР шекара эскерлері ҚР мемлекеттік шекарасын күзететін мемлекеттік комитет болып құрылды [143]. Осы кезеңде комитетті 137 ҚАЗАҚСТЛЫ РЕСІІУЕЛИКЛСЫНЫЦ МЕМЛ ЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ қару-жарақпен, эскери техникамен және а р н а и ы ' құрал- жабдықтармен, сондай-ақ ТМД мемлекеттерімен эскери саладағы ынтымақтастық шеңберінде арнайы мамандарды даярлау мәселесі де шешілген болатын. Кейіннен шекара қызметіндегі басқаруды одан әрі жетілдіру жолында 1997 жылы 4 наурызда ҚР П резидентінің Жарлығымен ҚР мемлекеттік шекарасын күзететін мемлекеттік комитет таратылып, шекара қызметі ҚР қарулы күштері қүрамына кіретін мемлекеттік шекараны күзету күштері болып қайта кұрылды [131, 25 б.]. 1999 жылы 10 желтоқсанда ҚР Президентінің Жарлығымен қайта қүрылган ¥ Қ К құрамындағы шекара қызметіне аймақтағы жағдайды ескере отырып, жаңа міндеттер жүктелді. ҚР ¥ Қ К Шекара қызметінің атқаратын міндеттеріне: мемлекеттік шекараны қоргау жэне күзету; ҚР мемлекеттік шекарасына қол сүғылмауды қамтамасыз ету; ҚР территориясына занды бұзып кірушілердің кез-келген әрекеттерін эшкерелеу; мемлекеттік шекарадан ш етелдердің арнаиы қызмет агенттерінің ел территориясына өтуін болдырмау; ҚР территориялық тұтастығы мен егемендігіне қарсы бағытталған кез келген эрекеттер мен қастандықтың жолын кесу; мемлекеттік шекарада ҚР мүдделерін жэне азаматтарын қорғау жүктелді [144]. ҚР-ның «Мемлекеттік шекара туралы» Заңы ҚР Конституциясына, сонымен қатар ҚР қол қойған халықаралық келісім-шарттарға негізделіп эзірленді. ҚР-ның «Мемлекеттік шекара туралы» Заңы бойынш а республиканың сыртқы шекарасын қорғау еліміздің жалпы мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Оңтүстік шекарада көптен бері шешілмей келе жатқан тағы бір мәселе, есірткі бизнесі соңғы он жыл көлемінде күн тэртібіндегі маңызды мэселелердің бірі болып отыр. Халықаралық есірткі мафиясы Қазақстан территориясы арқылы Ресейге жэне Еуропа елдеріне есірткі тасымалдауда транзитті канал орнатуға тырысуда. Ауганстан есірткі өндірудің негізгі ошағы болғандықтан, осы елден көп көлемде есірткінің Тэжікстан территориясына тасымалданып, одан басқа мемлекеттерге, соның ішінде Қазақстанға таралуы елге үлкен қауіп төндіруде. ҚР ІІМ таратқан деректер бойынша, ел ішінде азаматтардың есірткі пайдалану жағдайлары, оның ішінде ж астарды ң 138 үлес салмағы жылдан-жылға артуда. ТМД мемлекеттері арасындағы шекаранын «ашық» болуынан Ауғанстаннан посткеңестік мемлекеттер территориясына, одан эрі Еуропаға есірткі тасымалдауды тоқтату эзірге мүмкін болмай отыр. Сонымен қатар, шекараның ашықтығы мен оны күзетудегі эскерлеріміздің дэрменсіздігінен 90-шы жылдардың соңына қарай белең алып, бүгінде тиылмай отырған шет елдерден келіп жатқан эпидемиологиялық аурулардың жиі тіркелуі туралы айта кеткен жөн. Жоғарыда айтылған күрмеуі күрделі мэселелердің бэрін шешіп, еліміздің қауіпсіздігін, ішкі және сыртқы саяси жағдайдың түрақтылығын қамтамасыз ету үшін және еліміздің жаңа шекараларында қорғанысты күшейту мақсатында ҚР Президенті, Бас әскери қолбасшы Н.Ә. Назарбаевтың бүйрыгымен 1999 жылы республика аума- ғында жаңадан 4 әскери округ: «Орталық», «Оңтүстік», «Шыгыс» жэне «Батыс» округы қүрылып, ҚР Қауіпсіздік Кеңесінің 2001 жылгы 15 қаңтардағы шешіміне сәйкес, ҚР ¥ Қ К -н ің Шекара қызметі бүрынғы Кеңес Одағының қүрамында болған республикалармен арадагы мемлекеттік шекараларда шекара заставаларын жасақтады. 1999-2001 жылдар аралығында бүрын шекарашылар бақылауында болмаган учаскелерде Сарыағаш, Қызылорда шекара отрядтарын біріктіретін, «Оңтүстік» аймақтық шекара басқармасы қүрылып, Өзбекстанмен шектесетін мемлекеттік шекара бойында шекара заставалары орнатылды. Қырғызстанмен шекаралас аймақтарда Тараз шекара отряды қүрылып, оның қүрамында 4 шекара заставасы қызмет атқаруда. Түрікменстанмен шекараны күзету жолында екі “Дала” және “ Үстірт” заставалары қүрылып, өз қызметтерін атқаруда. Жалпы, оңтүстік шекараны күзету үшін 20 шекара заставалары, 4 комендатура, 20 бақылау- тексеру пункттері қүрылды. Олар қосымша эуе, саперлік жэне байланыс бөлімдерімен күшейтілген [1451. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін оның Каспий теңізі жағалауындагы оасқа елдермен теңіздегі мемлекеттік шекарасы пайда болды. Теңіздегі шекара бүрын екі мемлекеттің, яғни, Кеңес Одағы мен Иранның мемлекеттік шекарасы болса, КСРО-ның ыдырауынан кейін теңіз жагалауында бірден бес мемлекеттің мүдделері түйісті. 139 КЛЗАКСТЛН РЕСПУЕЛИКАСЫНЫҢ МЕМ.1ЕКЕТТ1К ШЕКАРЛСЫ Теңіздегі мұнай қорыныңмолдығы мен КСРО сияқты алпау ыт мемлекеттің күйреуінен аймақтағы геосаяси ж ағдайдың күрделі өзгеруі, батыс мемлекеттерінің аймақтагы саяси- экономикалық жағдайға белсенді араласа бастауы онсыз да қиын мәселені одан эрі күрделендіріп жіберді. Каспий теңізінің мэртебесін анықтауда осы теңіздің жағалауында орналасқан бес мемлекеттердің мүддесі түйісуде. Бүл мэселені бір жақты шешу жағалаудағы мемлекеттерге қиынға соқпақ. Аймақ мемлекеттері арасында бұрын-сонды тең дэрежелі диалогтың болмауы осыған себеп болды. Жэне, Каспий эрқашан тек тарихи-мэдени аймақ қана болып келсе, Кеңес Одагының ыдырауы мен осы өңірден мұнай қорының көптеп табылуынан аймақта жаңа жағдай қалыптасуда. Каспий жағалауы мемлекеттерінің алдында өзара іс-қимылының үзақ мерзімді жэне берік қүқықтық негізін жеделдетіп құру міндеті тұр, осы міндетті іске асыру Каспий теңізін жэне оның байлығын болашақ ұрпақтар үшін сақтауымызга мүмкіндік береді. Каспийде бүгінгі таңда қал ыптасқан жағдайды талдау оны делимитациялау барысын аяқтаудың жэне теңіздің құқықтық мәртебесінің басқа да аспектілеріне байланысты мэселелерді шешу қажеттілігі туралы қорытынды жасауга жетелейді. Он бес жылға жуық уақыт бойы Каспий теңізінің мэртебесі мэселелерін шешудегі сақталып отырған көзқарастардың айырмашылықтарына қарамастан, біздің пікірімізше, мемлекеттердің теңіздегі ынтымақтастығының елеулі құқықтық негізі бірте-бірте қалыптасып келеді. 1992 жылы Каспий теңізінің жаңа құқықтық мәртебесін анықтау мақсатында Каспий мемлекеттері арасында келіссөздер басталды. Осы мақсатта Каспий теңізінің құқықтық мэртебесі туралы конвенцияны эзірлеу жөніндегі Арнайы жұмыс тобы құрылды. Жағалаудағы мемлекеттер құрған Каспий теңізінің құқықтық мэртебесін реттеудің негізгі тетігі - сыртқы істер министрлері орынбасарлары деңгейіндегі Арнайы жұмыс тобының тиімділігінің арқасында соңғы кезде осы мәселе бойынша пікірталасты практикалық жолға қоюдың және Конвенция жобасы мәтінінің көптеген баптары бойынша келісудің сәті түсті. Қазақстан Конвенцияның тұжырымдамалық ереже- 140 лері бойынша өзара қабылдауға болатын шешімдерді іздестіру үшін түрлі форматтағы екі жақты жэне бес жақты кеңесулер мен келіссөздерді жандандыру қажет деген пікірді үстанады. Елдердің теңіздегі өзара іс-қимылының негізгі багыттарын белгілейтін конвенцияның принциптік ережелері жөніндегі шешімдер Каспий достық, тату көршілік жэне ынтымақтастық теңізі болуы тиіс деген талап-тілекке жауап береді. Сонымен қатар, бүл теңіздің өз ерекешеліктеріне байланысты АҚШ, ҚХР, Еуропалық Одақ сияқты әлемнің жетекші державалары аймақтағы жағдайға ерекше көңіл бөлуде. Каспий теңізі әлемдегі ішкі континенталды су қоймасының ең ірісі, оның су бетінің көлемі шамамен 440 мың шаршы шакырым қүрайды. Мүнда қызыл балықтың әлемдік қорының 90%, 30-ға жуық жануарлар мен қызыл кітапқа енген өсімдіктердің 20-дан астам түрі өседі [146]. Каспий теңізі мен оны қоршаған территориялар көмірсутегі шикізатының үлкен қорының жинақталған жері болып табылады. Мамандардың алдын-ала жасаган болжамдары бойынша, теңіздің Қазақстан жағы бөлігі мен оған жалғасқан территориядағы ресурсы мүнаймен есептегенде 4,5 млрд тонна қүрайды [147]. Соңгы уақыттағы БАҚ-ның хабарлауынша, Каспий теңізінің Қазақстан жағалауының солтүстік бөлігінен табылған Қашаган кеніші соңғы 20 жыл ішінде әлемде табылған кеніштердің ең байы болуы мүмкін. Бүл кеніштің қоры 8 млрд-тан 50 млрд баррель мүнайды қүрауы мүмкін. Қазақстан жағалауындағы Теңіз гигантында 6-9 млрд баррель мүнай бар. Салыстырып қарасақ: Солтүстік теңіз кенішінен алынатын қор 1 7 млрд баррель қүрайды, ол негізінен Үлыбритания мен Норвегияға қарайды, ал Сауд Арабиясындағы әлемдегі өндіру көлемі жағынан Товар ірі мүнай кенішінің қоры 70-85 млрд баррель қүрайды. Газ конденсатының қор көлемі — 1,6 млрд тонна, ал табиги газ — 5,9 трлн куб метр қүрауда [148]. Әуел бастап бүл теңіз екі мемлекетке - КСРО мен Иранға қарағанын айта кету керек. Каспий жағалауында бүрынғы ҚСРО жерлерінде жаңа тэуелсіз мемлекеттердің пайда болуы жаңа геосаяси жағдайды тудырды. Каспий теңізі екі мемлекеттің теңізінен, бес мемлекеттің теңізіне айналды. 141 ҚАЗАҚСТАЫ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЕМИЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ Бұған дейін Каспий теңізінің мэртебесі РКФСР мен Иран арасындағы 1921 жылғы 26 ақпандағы жэне КСРО мен Иран арасындағы 1940 жылғы 25 наурыздағы келісімдер неғізінде анықталған болатын [149]. Осы келісім бойынша теңіз тек екі мемлекеттің меншігі ретінде қарастырылды. Кеңес дәуірінде екі жақты қабылданған құжаттар бүгінгі күн талаптарына жауап бере алмағандықтан, заңды күші бар құжаттар бола алмайды. Сол себептен, құжаттар Каспий теңізінің жағалауында орналасқан мемлекеттер арасындағы қатынастарды толық көлемде өзара тиімді бақылай алмайды және бұған бірнеше себептер бар: 1. Жоғарыда аталған келісімдерде екі жақ ретінде РКФСР жэне КСРО мемлкеттері халықаралық құқық субьектісі ретінде танылмайды. Сондықтан, Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін Каспий жағалауындағы мемлекеттер арасында жаңа келісім негізінде анықтап, бекіту қажет. 2. Аталған келісімдерде Каспий теңізінде бұрынғы одақ республикалары арасындағы шекараларға еш сілтеме жасалмаған, яғни кеңес заңдары бойынша шекара мэселелерін шешу тек орталық органның құзырында болды. Каспий теңізінде одақтас республикалар арасында шекара болмады, яғни КСРО-ға қараған теңіз бөлігі федералды болып, республикалардың ондай шекараны анықтауға құзыры болмады; 3. Көрсетілген келісімдерде тек сауда мэселелерін қадағалау туралы айтылған, бірақ Каспийдің толық көлемдегі құқықтық мәртебесі, соның ішінде теңіз түбі мен қойнауындагы ресурстарын пайдалану мәселесі анықталмаған. Кеңес Одағы Каспий теңізінің мәртебесін «ішкі ресей суатынан» «ішкі кеңес-иран суаты» мэртебесіне ауыстыру керек деп, оны жоғарыда аталған келісім-шарттарды жасау барысында ұлтаралық өзендер мен теңіздері бөлудегі қалыптасқан тәртіп бойынша Каспий теңізіндегі арадағы шекараның өтуі жөнінде мәселе көтермеген. Бір қызығы, Иран тарапынан мұндай сұрақ туындамаған. Керісінше, екі тарап бірнеше рет Каспий ішінде шекараның жоқтығын мәлімдеген. Ол жөнінде 1976 жылы Иран СІМ-нің КСРО Елшілігіне жіберген нотасынан байқаймыз. Онда: «Иран мен КСРО арасында Каспий теңізінде шекара сызығы 142 туралы еш бір келісім-шарт немесе орныққан тэртіп жоқ», — деп көрсетілген. Бірақ, соған қарамастан, екі тараптың арасында 1934 жылдан су және әуе бойынша Астара-Гасан- Кули сызығы жөніндегі екі жақ ұстанатын, құқықтық рэсімделмеген шартты теңіз шекарасы болды. Бірақ КСРО-ның 1982 жылғы «Мемлекеттік шекара туралы» Заңы бойынша, егер шекара сызығы өзендер мен басқа да суаттарда КСРО халықаралық шарттарымен анықталмаса, шекара сызығы оның құрлыққа шыгатын екі нүктесімен түзу жүргізіледі деп көрсетілді. Бүдан КСРО-ның Иранның келісімінсіз Каспийді өзен мәртебесінде бөлгенін байқаймыз [150]. Айта кететін бір жэйт, Каспий жағалауындагы 1991 жылдан кейін пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің осы мэселе бойынша көзқарастары эр түрлі, бірак кейбір жерлерде олардың түйісетін жерлері бар. Әзірбайжан Каспийді шекаралық көл деп танып, судың акваториясын, түбі мен қойнауын үлттықсекторларга бөлу қажет деген позиция үстануда. Егер Каспий көл деп қарастырылатын болса, онда оның жагалауында орналасқан шекаралас елдердің кұқыгы халықаралық-қүқықтық нормалармен анықталады, яғни бірнеше мемлекетпен қоршалган шекаралы өзендерге таралатын нормаларға сай жүргізіледі. Халықаралық заңдарға сай бірнеше мемлекеттің ортасында орналасқан көлдер олардың келісімі бойынша немесе мемлекеттік шекаралар негізінде және көлдің орталық нүктесінен өзара бөлісулері қажет. Мұндай жағдайда Каспийде кеме саудасында, балық аулау, сондай- ақ теңіздің басқа биоресурстарын сақтауда және тиімді пайдалануда киындықтар туатыны анық. Бірақ Баку өзінің 10 мильдік аймағынан тыс ірі мұнай қорын иелену жолында эр түрлі шараларга баруда. Әзірбайжан КСРО-Иран келісімдерінде тек балық аулау мәселелері қарастырылған, ол бүгінгі күн талаптарына сай емес. сондықтан оның мэртебесін басқаша қарауымыз қажет деген уэж айтуда. Ресей Каспий теңізі кондоминиум негізінде ортақ пайдаланыстағы теңіз болуы керек, яғни Каспийдің табиғи ресурстары теңіздің түбіндегі минералды ресурстарымен қоса, барлығына таралуы қажет дейді. Әр мемлекет жағалаудан 10-мильдік болікке ие болып, сол жерлерден 143 КЛЗЛҚСТАН РЕСПУЕЛИКЛСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ теңіз түбіндегі минералды ресурстарды барлау мақсатында қүқыққа ие болсын деген үсыныс жасауда. Ал зонадан тыс орналасқан минералды ресурстарды пайдалануда бес мемлекеттің өкілдерінен түратын комитет қүрылып, соның қүрамында болу қажет дегенді үсынады. Сонымен қатар, Ресей Каспий теңізі тек жагалауда орналасқан мемлекеттердің жабық теңізі деген үстанымдар үсынып, оның мәртебесі толық анықталганынша, бүрынгы кеңес- иран келісімін басшылыққа алу қажеттігін айтуда. Бүл үсыныстың басқа мемлекеттерге тиімсіз екенін айта кеткен жөн. Өйткені, бір мемлекеттің территориясы на теңіз түбінің көп бөлігінің жақын болуы олардың тәуелсіздік қүқыгын бүзады және Каспийдің түбіндегі ресурстарды бақылау мен барлауга шетел инвестициясын тартудақи ы н ды қтартугы зады , сонымен қатар кондоминиум идеясының элемдік тәжірибесіне ешбір үқсас жагдай болмагандықтан, бүгінгі таңда оны жүзеге асыру көптеген қиындықтар тугызбақ. Түрікменстан 12-мильдік территориялық суға өз иелігін орнатты, бүл Ашхабаттың Қазақстан сияқты Каспийді түйық теңіз ретінде қарастыратындығын көрсетеді. Сонымен қатар, Түрікменстан Ресейлік 45 мильдік зона орнату жөніндегі үстанымына қосылуда. Иран жагы Ресей позициясына жақын келетін Каспий ресурстарын көршілес мемлекеттердің ортақ байлығы ретінде санауды үсынып отыр. Қазақстан жағы Каспийдің ерекекшеліктерін ескере отырып.оны пайдалануда 1982 жылы Б ¥ ¥ Конвенциясының теңіз қүқығы ережелерін Каспий теңізіне тарату позициясын үстануда. Теңіз түбі мен ондағы ресурстарды барлық Каспий жағалауындагы мемлекеттер арасында халықаралық тәсіл жэне элемдік тэжірибелер бойынша ортақ сызық негізінде делимитациялауды үсынуда. Минералды ресурстарды игеру мен барлауды эр мемлекет өз еркінше өз зонасында айқындауға тиіс. Каспий теңізіндегі Қазақстанның мемлекеттік шекарасы Каспиймен шектесетін барлық мемлекеттердің шекаралары арасындағы ең үзыны, ол 1700 шақырымнан артық. Каспий теңізінің қүқықтық мәртебесіне қатысты Қазақстан Республ икасы үстанымының негізгі аспектіл еріне 144 тоқталатын болсақ. жағалаудағы мемлекеттердің саяси жэне экономикалық мүдделерін тиімді түрде қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Каспийде аумақтық теңізді, балық аулау аймағын және ортақ су кеңістігін белгілеуді ұсынған болатын. Бүл аймақта тиісті режимдерді белгілеуге ерекше назар аудару орынды сияқты көрінеді. Аумақтық теңіздің сыртқы шекарасы мемлекеттік шекара болып табылуы тиіс, оның шегінде жағалаудағы мемлекеттер барлық егеменді құқықтарына толықтай ие болады. Бұл шекаралардың мызғымастығын және аумақтық тұтастықты қамтамасыз ету түргысында қауіпсіздіктің қосымша кепілдіктерін алуға мүмкіндік береді. Балық аулауды жэне биоресурстарды пайдалануды тиісті аймақтарда, сондай-ақ балық аулау мен кәсіпшілікті лицензиялаудың келісілген квоталары негізінде ашық теңізде жүзеге асыру қажет. Балық аулау аймағын оның ендігі мен режимін келісе отырып, мүмкіндігінше жеке санатта бөліп көрсету керек. 2004 жылы қазақстандық жақ Каспий теңізіндегі қару-жараққа бақылау жасаудың бесжақты тетігін қүру, қару-жарақтың түрақты тепе-теңдігін орнату және олардың шектерін белгілеу туралы бастама көтерді. Мүндай шаралар жанжалдардың алдын алудың жэне мемлекеттеріміздің бейбіт ынтымақтастығын дамытудың анағүрлым сенімді қүралдардың бірі болуда. Қазақстан барлық көлік қүралдарымен транзит еркіндігіне арналған Каспий жағалауы мемлекеттерінің қүрлық ішіндегі күқығын жэне бірқатар әмбебап халықаралық шарттарда бекітілгеніндей, басқа да теңіздер мен Әлемдік мүхитқа жол ашуды Конвенцияда қадап айту қажет деп санайды. Экологиялық қауіпсіздікке сэйкестігін байқап көру үшін теңіз түбі бойынша қүбыр желілерін төсеуге Каспий жағалауындагы барлық мемлекеттердің сараптама жүргізуі, мүдделі тараптардың экономикалық жобаларын дамытуға кедергі келтіретін күрделі эрі үзақ процес болып табылады. Учаскелері арқылы қүбыр желілері өтетін елдермен қүбыр желілерін төсеудің талаптары мен бағытын келісу анағүрлым оңтайлы нүсқа деген көзқараста. Қазақстан Республикасы Каспийдің басқа да 145 ҚАЗЛКСТЛН РЕСПУЕЛИКЛСЫНЫЦ МЕМ.1 ЕКЕТТ1К ШЕКЛРЛСЫ мемлекеттерімен Каспийдің Қазақстан бөлігі ресурстарын игеруге атсалысуға қадам басуда, бұл жұмысқа қатысу түрі де әр алуан. Қазақстанның пікірі бойынша, Каспий теңізінің байлыгын анықтауда Каспий мемлекеттерінің мүнай комиссиялары қазіргі күнгі консорциумдарға тиіспеуі керек. Екі немесе бірнеше зона арасындағы кеніштерді игеру барысында мемлекеттер арасында тиісті өнімді бөлісу жөнінде келісімдер қажет. Каспийдің мүмкіндіктері жөнінде, соның ішінде кеме жүзу, балық аулау, қоршаған ортаны қорғау мәселелесінде қарым-қатынас жасау жолында Қазақстан кез келген келісімге, оның ішінде кондоминиумға да дайын екендігін жариялады. Сонымен қатар, эр мемлекеттің келісілген көлденең территориялық сулары болуы қажет, ягни олардың балық аулау зонасы сол үлттың қүқыгында болуы қажет. Теңіздің қалған бөлігі мемлекеттер арасындағы кеме қатынастары жүру үшін ашық болуы қажет. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері мемлекеттік шекараның маңызы арта түсті. Елдің мызғымастығы мемлекеттік шекараның беріктігімен тығыз байланысты. Ата-бабаларымыз қаншама ғасыр бойы ақ найзаның үшымен, ақ білектің күшімен сыртқы күштерден қорғаған жерімізді бекемдеу үшін Қазақстан Республикасының Президенті, Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы Нүрсүлтан Назарбаевтың Жарлығымен 1992 жылғы 18 тамызда Үлттық қауіпсіздік комитетінің Ш екара қызметі дүниеге келді [151]. Еліміздің тек қана қүрлықтағы шекарасының жалпы үзындығы 14 мың шақырым қүрайды. Ал оны күзету айтуға ғана оңай. Мемлекетіміздің шекара саясаты ішкі жэне сыртқы саясаттың қүрамдас бөлігі ретінде шекара қауіпсіздігін қамтамасыз етудің біртүтас жүйесін қүруға, мемлекеттің аумақтық түтастығы на қол сүғудың алдын алуға және оған тосқауыл қоюға бағытталған. Оның үстіне, көршілес елдермен мемлекетаралық қатынастар қарқын ала бастаған сайын еліміздің шекарасында экономикалық және саяси мүдделерді қорғау қажеттігі туындап отыр. Осынау міндеттерді орындау мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 3 шілдедегі Ж арлыгымен Мемлекеттік шекараны қалыптастырудың жэне 146 жайластырудың 2004-2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Еліміздің мемлекеттік шекарасын күзетуді үйымдастыруда Шекара қызметі осы қүжаттарды басшылыққа алуда. Аталган бағдарламаны жүзеге асыру шеңберінде “Ш ығыс”, “Оңтүстік”, “Батыс”, “Солтүстік” өңірлік басқармалары қүрылды. Осы аймақтық басқармалардың қүрамында бірнеше шекара отрядтары бар. Сонымен қатар, теңіз шекара дивизиясы қүрылған болатын. Осы жылдар аралыгында теңіз шекарашылары Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінен еліміздің аумағына заңсыз кірген ондаған кеменің жолын кесті. Биылғы маусымның өзінде ғана браконьерлерден 800 килоға жуық бекіре түкымдас балық уақытында тәркіленіп, тиісті орындарға өткізілді. Каспий теңізіндегі жағдайды бақылайтын күштер мен қүралдарды кешенді пайдалануды қамтамасыз ету үшін автоматтандырылған радиолокациялық жүйені толықтай іске қостық. Бүл теңіз бетін жүздеген шақырымга дейін бақылауға мумкіндік береді. Каспий теңізінің қүқықтық мэртебесінің анықталуы жолында Қазақстан бүкіл Каспий жағалауындагы мемлекеттердің заңды мүдделерін толығымен сақтауға тырысып, олардың барлығының қүқықтарының сақталуына күш салуда. Бүл көршілес мемлекеттердің теңіз байланыстарын игеруде, сондай-ақ Каспийдегі нақты келісімдерге байланысты таласты мэселелерді шешу жолында үзақ уақытқа бағытталған сенімді негіз бола алады. Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясының 1993 жылғы 26 шы желтоқсандағы №48/170 жэне 1995 жылгы 27 ақпандагы №49/102 Қарарларына сәйкес, сондай-ақ 1982 жылғы Б ¥ ¥ Теңіз қүқығы туралы Конвенциясының ережелері мен принциптері негізінде, ішкі континенталды Каспий мемлекеттері элемдік мүхитқа жэне басқа теңіздерге шығу үшін, Ресеймен арнайы келісімдер негізінде, Ресейдің су артерияларын пайдалануга қүқылы [152]. Каспий теңізінің қүқықтық мәртебесі туралы Конвенцияның қазақстандық жобасында минералды байлықтарды игеру тәжірибесі мен халықаралық өлшемдер пайдаланылып қана қоймай, КСРО мен Иран арасындағы Каспий түбінің байлықтарын пайдалану тәжірибесі жүмыстары келтірілген. КАЗАҚСТАН РЕСПУЕЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ Қазақстан Республикасы Каспий теңізінің қүқықтық мэртебесін тез арада шешу мен Каспий мемлекеттері арасындағы келісімдерге жету негізінде конвенция қабылдау үшін ат салысуда. Каспий мемлекеттері алдында күн тэртібінде кезек күттірмес мэселе, Каспий теңізінің түбін делимитациялау барысында ортақ шешімге келу және маңызды мәселелерге байланысты көзқарастарын барынша жақындату болып отыр. Каспий теңізінің тағдыры — оның жағалауында орналасқан мемлекеттер шешетін мэселе, сондықтан бүл жерде мемлекеттер келісім негізінде бір-бірінің жэне ортақ мүддені ескере отырып, мәселені шешулері кажет. Ол тек келісім негізінде барлык 5 мемлекеттің арасында шешілуі мүмкін. Соңғы уақытта мемлекеттердің басшылығы Каспий теңізін ортақ сызық принципі негізінде бөлу қажет деген пікір айтуда. Каспий мэселесін толық шешу ісінде үлкен тиімді қадам болғаны Қазақстан мен Ресей басшыларының 1998 жылғы қаңтардагы Каспий түбін әділ шешу қажеттігі туралы мәлімдемелері болып табылады. Осыдан көп кешікпей, 1998 жылы ақпанда, Астрахань қаласында сыртқы істер министрлерінің 1-ші орынбасарлары деңгейінде Каспий теңізінің құқықтық мэртебесі бойынша қазақ-орыс пікір алмасулары болды [153]. Екі жақ қазақ-орыс учаскелерінің түбін қарсы жатқан жағалаулардан нақты бөлу, яғни, қарама-қарсы нүктелерден дэл ортасынан бөлу әдісімен делимитациялауға келісті. Бүл өткен кездесудің нэтижелі аяқталғандығын көрсетеді. 1998 жылғы 9 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен Ресей Федерациясының Президенті Б.Ельциннің Мэскеудегі кездесуінде Б.Ельцин Ресейдің Каспий түбін үлттық секторларға бөлуге дайын екендігін айтты. Президенттер Каспий теңізінің түбін болу туралы екі жақты келісімге қол қойып, Каспий теңізінің қүқықтық мэртебесі туралы конвенцияны дайындау үшін жүмысты жылдамдатуға келісті [154]. 1998 жылғы 6 шілдеде Мэскеуде Қазақстан жэне Ресей Президенттері Каспий теңізінің солтүстік бөлігін игеру жүмыстарын жүргізу мақсатында егемендік қүқықтарын іске асыру үшін шекараны анықтау келісіміне қол қойылды [155]. Бүл - өте маңызды оқиға, өйткені біріншіден, Каспий теңізінің қүқықтық мәртебесін 148 анықтауға апаратын екі жақты мәселелерді анықтаитын келісімдерге қол жеткізіп, мәселе орнынан қозғалды, екіншіден, бұл Ресей позициясының өзгергендігінің нақты көрінісі болып табылады. Үшіншіден, Ресеймен болған өзара түсіністік, екі жақты келісімге қол жеткізу келісу процесінің басқа да қатысушыларымен келісімге қол жеткізудің негізі бастамасы болады деген сенім білдірілді [156]. Қазақстан Каспий мэселесін шешу барысында ымыраға келуге және консенсус іздеуге мүдделі және дайын екенін жариялауда. Бірақ, бүл мәселеде жақын арада мемлекеттер арасында ортақ бір шешімге келу, жагалаудағы бес мемлекеттің талаптарын толығымен қанағаттандыруда біраз қиындықтардың болатыны анық. Соған қарамастан, мемлекеттердің ортақ бір шешімге келуге мүмкіндіктері бар. Оны уақытында, көп кешіктірмей пайдаланған жөн. Жалпы, жоғарыда атап өткендей, Каспий теңізінің мәртебесін анықтауға, ондағы мемлекеттердің ортақ шекарасын белгілеуге, елдер арасындағы қатынасты толық жандандыруға «мұнаи қасіреті» кедергі келтіруде. Мұнай экономика саласына қажетті шикізат қана оолып қоимаи, жалпы адамзат өркениетінің дамуына қауіп төндіруде. Егер әлемдік тэжірибеге сүйеніп, мүнаилы аимақтарға көз жүгіртетін оолсақ, көп жағдаида ондай өңірлерде қақтығыстардың толастамайтынын, ол мемлекеттердің көш соңында келе жатқандығын байқаймыз. Бүған Парсы шығанағы мысал бола алады. Ол жердегі мемлекеттер арасында ымырашылық болган да емес және қазіргі кезде оның белгілері де байқалмайды. Сондықтан, Каспий теңізінің жағалауындағы бес мемлекет арасында ымыраға орнап, мемлекеттер осы күрмеуі қиын мәселені шешуі үшін түрақты бір келісім алаңын қалыптастыру аса қажет. Ал ортақ бір келісімге келмейінше, осы өзекті мәселелер бойынша нақты бір шашім қабылдамайынша, барлық елдер үшін қиындықтардың болары белгілі. Тағы бір ескермей кетуге болмайтын маңызды мәселе, Каспий теңізінің қүқықтық мәртебесі мен ондағы мемлекеттер арасындағы ортақ шекараны аныктауда мүнай саясатының ықпалын мүмкіндігінше азайту қажет. Өткені, ол осы мэселе бойынша ортақ келісімге келу барысында айтарлықтай кедергілер келтіруі мүмкін. Аймақтағы 149 КАЗАҚСТАН ГЕСПУЕЛИКАСЫНЫН МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ тұрақтылық пен қауіпеіздікті қамтамасыз етуге қатысты мемлекеттердің іс-қимылдары кең ауқымдагы халықаралық іс-қимылдарга үйлесімді кірігуі тиіс. Осыған байланысты, Қазақстан тарапы бірлескен күш-жігер арқылы Каспий теңізіндегі Түрақтылық пактісі нысанында саяси құжатты әзірлеуді жэне қабылдауды ұсынуда. Ол құжатта басқа да мәселелермен қатар ланкестікке қарсы, қарудың, есірткінің заңсыз айналымына, заңсыз көші-қонға қарсы күрес сияқты ынтымақтастық бағыттары қарастырылган. Сонымен қатар, осы күрделі мәселелерді шешудетагы бір алаңдататын мәселе, бұл элі де болса мемлекеттердің нақты шешім қабылдаудағы жалтақтығы мен жағалаудағы мемлекеттер арасындағы аимақтық оірліктің тиісті дэрежесінде болмауы. Сондай-ақ осы елдердегі саяси билік ауысқан жагдайда олардың сыртқы саяси багытында күрдел і өзгерістердің болмайтынына ешкім кепілдік бере алмайды. Ж эне барлық аймақ елдеріндегі тұрақтылық бағытының қаншалықты сақталатынына ешкім болжау жасай алмайды, яғни бұл жерде де еш бір кепілдік жоқ. Сонымен қатар, соңғы кездері Әзербайжан мен Иран арасындагы теке- тірестер, Түрікменстанның оқшаулану багыты жэне Ресей тарапынан империялық қарқынның пайда бола бастауы бұл мэселеде еліміздің қырағылық танытуының аса қажет екендігін байқатса керек. Қорыта келгенде, 90 жылдардың басындағы алып қызыл империяның күйреуі республикалардың тэуелсіздікке қол жеткізуіне алып келді. Бұл егеменді ел ретінде мемлекет аумағын белгілеуді қажет етті. Қазақстан үшін басқа көрші мемлекеттермен шекарасын анықтап, оны халықаралық құқық талаптарына сай бекіту маңызды шаралардың бірі еді. Он жылдан астам уақыт бойы осы бағытта атқарылған қажырлы еңбектің арқасында бүгінгі XXI гасырдың бастапқы кезеңінде шекарамыз толық айқындалуға таяу қалды, занды түрде реттелуде, ал мұның өзі бізді қауіп-қатерден сақтап, еліміздің гүлденіп-көркейе беруіне игі ықпал жасайды деген сенімдеміз. 150 |