ҚҰрылыстың Қазақстандық моделін қалыптастырудағы ролі

21 
 
әлеуметтiк  дәрежесі  ретінде  сипатталатын,  тарихи  танымның  тамыры 
тереңдеген сайын, адамның өзі, жалпы қоғам рухани баи түседі.  
Белгілі  болғандай,  тарих  ғылымының  ең  басты  ұстанымы  –  бүгінгі 
күнді түсіну мен болашақты болжау үшін тарихты білген жөн. Егер адамдар 
ата-бабамыздың  жинаған  әлеуметтік-мәдени  тәжірибесінің  мәнін  терең 
түсінетін  болса,  оның  өмірлік  және  азаматтық  қағидасы  айқын  анықталады. 
Тарих  ғылымы  адамның  ғылыми  дүниетанымын  қалыптастыруға  мүмкiндiк 
туғызады  және  гуманитарлық  идеалдарды    жетілдіруге  әсер  етедi.  Отанға 
деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, оның тарихы мен болашағын мақтан тұтуға, 
патриотизм сезімін тудыра отырып, қалыптастырады.   
Қазақстан Тәуелсiздiктің колониализм мен тоталитаризмнің орын алған 
жиырма  жылында  рухани  құлдырау  дәуірінің  зардаптарын  тұқыртып  қана 
емес,  өзінің  мемлекеттiк  қалыптасуының  жаңа  кезеңiне  көшті.  Алайда, 
Қазақстан  бүгiнгi  кезеңде,  ұлттық  сәйкестік  пен  мәдени  тұтастықты 
қалыптастырып, толық, нағыз дербестiкке жетсе де, оның «Мәңгілік Ел» құру 
талпынысына  жаhандану  дәуiрiндегі  қатал  бәсекелестiк  шарттарымен  қатар, 
саяси, әлеуметтiк-экономикалық егемендiкті, рухани тәуелсiздiктi талап етедi. 
Ұлт  сияқты  осындай    күрделi  жүйенiң  тiршiлiк  әрекетiн  қамтамасыз  ету 
мақсатында, тарихи саналы қоғамға тән, төл мәдениеті пен тарихын құрайтын 
маңызды  рухани  бастаулары  бар,  ұлттық  дүниетанымды  қайта  өркендету 
арқылы қалыптастыру керек. Тарих адамның жады мен әлеуметтік санасының 
өткенімен байланысты болғандықтан, төл тарихын зерттеп, зерделеу арқылы 
ғана, тарихи сананы жаңартуға болады.  
Ұлт  Көсбасшысының  «Мәңгілік  Ел»  түсінігінде  келтірілген 
философиялық  -  саяси  негіздеріндегі  бастауды  сонау  сақтардан,  ғұндардан, 
ежелгi  түркілерден,  Шыңғыс  империясынан,  Алтын  Орда  мемлекетінен 
алады, ендеше  Қазақстанға «Мәңгілік Ел» иядеясы ата-бабадан қалған мұра 
ретінде  өтедi.  Осы  идеяға  деген  сенім  бiздiң  жерiмiзді  барлық  заманда 
басқыншылардан  қорғады  және  бұл  байланыс  тарихқа  да,  уақытқа  да 
қарамастан  үзiлмеуi  керек.  Өйткенi,  Президент  айтқандай,  бiздiң  қаhарман 
ата-бабаларымыздың  әрекеттері  арасындағы,  бүгiнгi  жетiстiктеріміз  бен 
жарқын  болашақ  арасындағы  сабақтасты  сақтасақ  қана  бiз  «Мәңгілік  Ел» 
бола аламыз.   
Ежелгі түркілер өз мемлекеттерін құрып, оны «Мәңгілік Ел» деп атады. 
Елдің  атауы  үш  ғасырлық  қағанатта  (V–VIII  ғғ.),  осы  өңірге  таңылғандығы 
соншалық,  тіпті    түркілердің  Батысқа  кетуіне  қарамастан  (қоныстану  әлі  де 
жалғасты),  сол  территорияда  қалған  маньчжурлік  одақтастар,  елдің  атауын 
өздерінің  этнонимі  ретінде  қабылдай  бастаған.  Сонымен,  Ұлы  түркі  елінің  
мемлекеттік  қайраткері  –  Күлтегіннің  құрметіне  орнатылған  тас  жазба 
ескерткіштерінде,  әскери-саяси  айбындылықты,  экономикалық  жетістікті, 
ұлттық  құндылықтарға  бейімделу  мен  адалдықты,  айналадағы  халыққа 
толеранттылық  қарым-қатынасты,  баяндылықты,  түркі  жұрты  мен 
мемлекетінің  аумақтық  және  саяси  бірлігін    көрсететін,  жүздеген  жылдар 
бойы  өшпеген  «Мәңгілік  Ел»  идеясы  көрініс  тапқан.  Түрік  элитасын 
басқарушыларының  өздерінің  көбеюіне,  жалпы  жақсы  тұрмысқа  қол 

22 
 
жеткізуге,  басқа  мәдениетке  және  өркениетке  құрмет  танытуға,  қауіп-
қатерлер  кезінде  елдің  бірлігі  мен  тұтастығын,  қағандар  мен  қарапайым 
халық арасындағы өзаратүсіністікті қалыптастыруға, мемлекеттілікті сақтауға 
күші  мен  жігерін  салуға  үндеді,  түптеп  келгенде  сол  кездегі  «Мәңгілік  Ел» 
идеясының өзегін қалыптастырды. Мысалға, Күлтегіннің құрметіне жазылған 
кіші  ескерткіште  алғашқы  рет  қағанның  кеңесшісі  және  әйгілі  жырау 
Тоныкөктің  мәңгі  ел  және  мемлекет  идеясы  көрініс  тапқан.  Ал,  Бумын 
қағанның  құрметіне  арналған  Онғұн  ескерткішінде  түркі  халқының  мәңгі 
екендігіне  шақыратын  сенім  мен  үндеулер  кездеседі.  Осы  ұлы  идеяның 
арқасында  ұлы  түркілер  мен  түркі  тілдес  ата-бабаларымыз  бен  ұрпағымыз 
еуразия кеңістігінде алғашқы болып «скрипкада ойнаған». Мысалға, олар сол 
уақыттағы  маневр  жасайтын  бірегей  әскери  өнердің  негiзін  қалады,  өз 
кезегінде  бұл  тұрақты  мал  экономикасына,  саясат  пен  дипломатияға, 
дипломатиялық құндылықтарға бейімделуге, салауатты өмір салтын ұстануға, 
гуманистік  дәстүрлерге,  көрші  елмен  белсенді  қарым-қарым-қатынас 
орнатуға,  еңбексүйгіштікке  және  өздерін  сыртқы  жау  шапқыншылығынан 
қорғауға  негiзделген  тірек  болды.  ІХ  ғасырдың  араб шежірешісі  аль-Джазих 
түркілердің  орасан  зор  арынды  жігері  мен  күшін,  сонымен  бірге  сол 
уақыттағы  қарсы  күресе  алатын  қоғамдық-саяси  топ  екенін  атап  көрсеткен. 
Сол себепті, Мәңгі түркі елі – «Мәңгі ел» туралы Ұлы жазықтың ғұламалары 
мен ұлдары ойлауды тоқтатпады [3].   
«Мәңгі  ел»  идеясы  әлемдік  өркениет  пен  айтулы  тарихы  бар  ұлы 
көшпелі  империясының  арасындағы  көпір  болды.  Ол  ізгілік,  адал  ниетпен 
халық  бірлігін  сақтау  сияқты  адами  қасиеттерді  сипаттайтын  Ұлы  Жібек 
жолында, көшпелі өркениеттің жолында жүзеге асты.  
Она  претворялась  в  жизнь  на  Великом  шелковом  пути,  на  пути 
развития 
кочевой 
цивилизации, 
которую 
характеризуют 
такие 
общечеловеческие  качества,  как  гуманизм,  сохранение  единства  народа  с 
присущими ему широтой души и добросердечностью.  
Ежелгі  түркілердің  арманы  мәңгі  өмір  мен  сүйікті  құлдарына  жүгіну 
ұғымы арқылы мәңгі өмір мен Тәңірге жақын болу туралы ойлары болды.    
Жаратушылар  мәңгілік  ұғымына  айналды.  Біздің  ата-бабаларымыз  үш 
маңызды  ұғымды  тамаша  өмірдің  белгісі  ретінде  өзара  байланыстылықта 
қабылдаған – Тәңірін, адамды және жерді. Дереккөздерден «Мәңгілік Тәңірі» 
ұғымын  адамдар  ең жоғары және ең  қасиетті  дүние ретінде түсінгені  мәлім. 
Сондықтан  көне  түркілердің  ата-балалары  –  ғұндар,  дінліндер,  сақтар,  және 
көптеген  басқалары,  өздерінің  шығу  тектерін  «Мәңгілік  Тәңірінен»  бастап 
Жаратушының бейнесіне тәуелді болған.  
Сонымен,  «Мәңгілік  Тәңірімен»  таңдап  алынған  қағандар  немесе 
хандар, сонымен қатар, Тәңірінің руласы деп санаған бектер «Мәңгілік елді» 
құру  үшін  күрескен.    Барлық  қағандар  Ашина  ұрпағының  тұқымы,  Түркі 
қағанатын, Түркеш қағанатын, Қарлұқ  қағанатын, Батыс  және Шығыс  Түркі 
қағанаттарын, Қарахан  қағанатын  құра отырып, «Мәңгілік  елді»  құрдық  деп 
ойлаған.  Көшпенді  моңғолдар  да  олардың  мемлекеті  «Мәңгілік  Тәңір  елі» 
(Вечным божественным эль) болды деп ойлаған. 

23 
 
Өздеріне  көптеген  түркі  халықтарын  бағындырған  манчжур  тілді 
көшпенді тайпалар (сяньби, жужандар, шивейлер, кидани немесе қарақытай) 
өз  қағанаттарын  құру  кезінде  олардың  Мәңгілік  елді  құру  арманы  көзделді. 
Бұл  мағынада  олар  отаршыл  тәуелді  автохтонды  халықтардан  шыққан 
беделді бектер мен билерді қолдап, ешқандай жаңа дүние ойлап тапқан жоқ, 
сонымен  бірге  көшпенді  түркілердің  бұрынғы  дәстүрлері  мен  идеяларын 
дамытан  келе,  мықты  мемлекеттік  құратын  болған.  Бірақ,  мұндай  саясат 
стратегия  мен  тактиканы  ру-тайпалардың  құрылуының  ықпалына  түскен 
мақсат пен міндеттерді қанағаттандырған жоқ.  
Мәңгілік  елді  қалыптастыру  үшін  түбі  бір  түркі  тілдес  және  манчжур 
тілді  тайпалардың  тілдік  бірлестігі  ғана  емес,  сонымен  бірге  дәстүрлердің, 
салттардың,  ділділіктің  бірлігі  қажет  болды.  Заттардың  мұндай  жағдайы 
ғұндарды манжур тілді сяньби тайпаларымен шығарылуының және түріктерді 
киданьдармен (Ляо мемлекеті) күл талқан етуінің нәтижесінде қалыптасты, ал 
одан  әрі  қарай  саясатты  Шыңғыс  ханның  басқаруымен  моңғолдар 
жалғастырды. Азшылықта болған осы манчжур тілді тайпалардың әрқайсысы 
жоғары  күштілікке  ғана  жетіп  қоймай,  үлкен  Орта  Азия  аумағында 
мекендеген  түркі  тілдес  тайпалардан  сан  жағынан  басым  басқа  тілдерде 
сөйлейтіндерді белгілі бір тарихи кезеңде биледі, сонымен қатар осы билікті 
ұзақ кезеңге сақтап қала алды.  
Мәңгілік  елді  (моңғол  этносын)  және  Моңғол  мемлекетін  құру 
бойынша  Шыңғысханның  саясаты  тариха  терең  із  қалдырды.  Осы  сұраққа 
едәуір  толық  тоқталамыз.  Кейбір  зерттеушілер  ресми  тарих  түркілермен 
құрылған  ірі  мемлекетті  «Түркі  қағанаты»  деп  атаса  да,  түріктердің  өзі  оны 
олай атаған емес екенін атап айтады. Олар өз мемлекеттерін «Ел» деп атаған, 
ал  ол  дала  империясына  оны  «Мәңгі»  сөзімен  толықтырып  айналған  кезде 
«Мәңгі ел» деген атау орнатты. Сондықтан, түріктермен б.ғ.д 552 жылы Орта 
Азияда    құрылған  дала  империясының  ресми  атауы  Мәңгі  ел  екенін  естен 
шығармаған  жөн.  Демек,  Шыңғысханның  түркі  тайпаларымен  әскери  іс-
қимылдары «ХІ ғасырдың көне моңғол-түркі имериясын қайта қалыптастыру 
ниеті»  қағанның  Мәңгі  ел  мемлекетін  қайта  құру  тілегі  болды.  Және 
сондықтан, «бұл атаудың соншалықты жарқын болғаны, барлық ұлттық сезім 
иелерінің  барлығы  бізді  мақтан  тұтатын  болды»,  себебі  Шыңғысхан  1206 
жылғы  құрылтайда  шығыс-түрік  тайпаларды  –  Қият,  Жалайыр,  Керей, 
Найман,  Қоңырат  және  т.б  VІ-VІІІ  ғасырларда  ата-бабалары  құрған 
мемлекетті,  яғни  Түркі  қағанатын  қайта  жандандыруға  шақырды.  Бірақ, 
«Мәңгі  ел»  сөзі  «моңғолға»  айналғанға  ұқсайды,  себебі  ол  кезде 
қолданылатын әріптер дұрыс жеткізе алмады. Түркі және манчжур тілдерінің 
фонетикалық айырмашылығы айтылуға әсер етті: мөңгі ел - мнгл - монғол. 
XV  ғасырдың  ортасында  «Мәңгі  ел»  мемлекеттілігінің  түркілік 
анықтамасының  орнына  Жәнібек  хан  мен  Керей  ханның  басшылығымен 
Қазақ хандығын құрумен байланысты жаңа мемлекеттілік «Қазақ елі» - «азақ 
хандығының»  синонимы  құрыла  бастады.    Яғни, ол  бір  нәрсе, және егер  біз 
«Қазақ елі» дейтін болсақ, онда «Қазақ хандығы» деп білеміз. Сонымен қатар, 
«Қазақ елі» қазақтармен «Мәңгі ел» болып қабылданады, яғни эволюциялық 

24 
 
шығу тегі. Сонымен, бір мән, Қазақ хандығының басшылары, мәңгілік қазақ 
мемлекетін  құрғысы  келген.  Қазақ  хандығының  пайда  болуынан  бастап 
қазақтар  өздерін  қазақ  деп  атаған  және  өз  елін,  өз  мемлекетін  «Мәңгі  ел» 
емес,  ал  «Қазақ  елі»  және  мәңгілік  және  берік  «Ел»  идеясын  барлық  өмір 
бойы көтеріп келді.    
Шынында, берекелі Қазақстан аумағында бірінен кейін бірі өмір сүріп 
келе жатқан халықтардың этнонимдері «Мәңгі ел» идеясы біздің ерлікті және 
мықты ата-бабаларымызбен  ғана көзделуі  мүмкін  болғанда өзі  үшін  айтады: 
«түркі»  сөзі  -  «басшыны»,  ал  қазақ  –  «еркін  және  әскери  өмір  салтын 
жүргізетін  адамды»  білдірген.  Әлі  күнге  дейін  барлық  қазақстандықтарды 
қыпшақтар деп атайтын араптар бізден тек «сардарларды» (қолбасшыларды) 
көруді  жалғастырады,  біздің  жерімізден  шыққан  сонау  сұлтан  Бейбарыс 
дәуірінен  бастап,  араптар  әулилер  халқы,  парсылар  –  ақындар  халқы, 
қыпшақтар – қолбасшылар халқы деп жалықбай қайталап келеді [4]. 
ХІХ-ХХ  ғғ.  тарихи  күйзелістерге  қарамастан,  бүгінгі  таңда 
қазақстандық  тарихи  ғылым  дамып  келе  жатыр  және  қазіргі  зерттеушілер 
үшін  «қазақ»  атауының  астарында  «Мәңгі  ел»  барлық  күрделі  тарихи 
өзгерістерді зерделеу үшін мүмкіндіктер ашылуда.  
Көптеген қайғылы күйзелістер мен сынақтардан өткен, өз тарихын көне 
сақтар,  ғұндар,  үйсіндер,  қангүй  дәуірінен  сақтап  келе  жатқан,  төл 
Тәуелсіздігін  бермеген  және  слоған  қол  жеткізген  халықтың  «Мәңгі  ел» 
(Вечный эль) болуына лайық шығары сөзсіз [5]. 
Бүгінде  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев  қазақ  халқының  жарқын  болашағын 
«Мәңгі елге» теңегені Тәуелсіздік жылдарының жетістіктерімен дәлілденген. 
Сондықтан,  «Мәңгі  ел»  ұғымына  көп  ғасырлар  бойы  келген  көп  қайғы-
қасырет  көрген  қазақ  халқы  осы  идеологиялық  концепцияны  қабылдауға 
дайын.  Арине,  қазақ  халқының  болашағын  Мәңгі  ел  деп  түсу  үшін,  бұл 
идеологияның  тарихи  тамырын  зерттеп,  тарихи  сабақтармен  санасып, 
осылайша  өткенде  кеткен  қателіктерді  жібермеу.  Біз  сонда  ғана  қазақ 
халқының «Мәңгі ел» ұғымының негізін қалаушы екенін толығымен көрсетіп, 
түсіне  аламыз
.
  Егер  біз  «қазақ»  атауын    Қазақстан  аумағындағы  тұратын 
барлық  этностарды  айналдырсақ  (қазақ  украиндары,  қазақ  орыстары,  қазақ 
ұйғырлары,  қазақ  корейлері),  олар  өздерін  Мәңгі  қазақ  халқының  бір  бөлігі 
екенін түсінсе, онда, арине тұтас ел ретінде біздің болашағымыз жарқын.       
Өз  жолында  кездескенді  жалмаған  және  иесіздендірген  бүгінгі 
жаһандану  заманында  «Мәңгілік  ел»  идеясы  біздің  ежелгі  түркі 
дүниетанымыздың  –  тұрмысымыздың,  көшпелі  өркениет  негіздерінің 
жаңаруының, алдыңғы қатарлы, қуатты мемлекеттің өркедеуінің кепілі
 
[6].  
 
Қазiргi  заман  шарттарымен  Қазақстанның  басшылығында  жалпы 
ұлттық көшбасшы және ең күштi тұлға Н.Ә. Назарбаевпен  бiрегей және бүкiл 
әлемге құрметтi мемлекет - Қазақстан Республикасын сәттi құрып, ежелгі де 
қасиетті  жерде    тәуелсiздiкті,  елдің  мәңгілігін  ғасырлар  бойы  арман  еткен 
ұрпаққа ғайыптан қайтарып, «Мәңгі ел» идеясын ең жоғары сапалық деңгейге 
көтерді.  Қазақстанда  қазіргі  заманға  сай  барлық  демократиялық,  зайырлы 
және  динамикалық  мемлекеттің  ерекшеліктері  бар  тәуелсіз  және  егеменді 

25 
 
мемлекет  құрылды.  Қазақстан  бар  болғаны  17  миллион  халқы  бола  тұрып, 
аумағы жағынан әлем бойынша 9-орынды иеленіп, ЖІӨ-нің жылдық орташа 
мөлшері 5-8 % құрайтын әлемнің жылдам дамушы экономикасының жетекші 
бестігіне  зор  жеңіспен  еніп,  көзді  ашып  жұмғанша  экономикасы  жағынан 
күшті мемлекетке айналды.   
Қазақстан  белсенді  еуразиялық  сыртқы  саясаттың  арқасында  барлық 
ғаламға бірлік, жайдарлылық, татулық, ашықтық, қауіпсіздік және төзімділік 
танытатын жетекші эпицентрге айналды.  
Қазақтардың және барлық қазақстандықтардың білімге, ғылымға деген 
ұмтылысынан және олардың білімді оңай игеретіндігінен хабардар, мемлекет 
басшысы, 1993 жылы өзінің «Болашақ» бағдарламасын ұсынып, шын мәнінде 
ғылым-білім төңкерісін жасады.  
Ел  Президенті  қазақ  халқының  ұлт  жасаушы  айналасына  біріккен 
әртүрлі ұлыстардың өкілдері арасындағы бірлік пен татулықты сақтай алды. 
Қазақстанда әр түрлi конфессиялардың арасында мықты диалогтың қатар 
өмiр  сүруiне  негiз  қаланған.  Біздің  барлық  ұлтқа  бірдей  Көшбасымыз 
еуразиялық  континетте  алғашқылардың  бірі  болып  жасампаз  және  әрдайым 
талап  етілетін  идеяны  –  «Мәңгілік  ел»  идеясымен  үндес  еуразиялық  идеяны, 
тәжірбиеде оны алдында басты мемлекеттік идеология дәрежесіне көтеріп, одан 
кейін мемлекетаралық қатынастар дәрежесіне дейін көтеріп, іске асырды.   
Осы идеяны іске асыру үшін өз тәуелсіздігін алған біздің мемлекетімізге 
бұл  тарихи  мүмкіндік.    Бұл  тәуелсiз  Қазақстанның  орасан  зор  және  әлi  де  өз 
мәнiнде толық пайдаланылмаған әлеуеті бар, көршімен тату болуға ұмтылатын, 
ынтымақшыл  мемлекет  екені  дүниежүзiлiк  қоғамдастыққа  танымалдылығын 
бiлдiредi. «Мәңгі Ел» идеясы – ол біздің ұлттық белгімізді білдіреді.  
Қорыта  келгенде,  адамдардың  рухани  танымын  оятатын  ана  тілімен 
қатар,  дәстүрдің  қайта өркендеуі, жан-жақты  зерттеулер  жолымен халықтың 
тарихын  толық  қалпына  келтiру,  тарихи  сана-сезімді  қалыптастыру  – 
барлығы Тәуелсiздiктiң рухани тұғырын құрайды. 
 
Әдебиеттер тізімі 
 
1.  100  шагов  по  реализации  пяти  институциональных  реформ  Главы 
государства - Деловой портал. Капитал. кз 
2.  Послание  Главы  государства  Н.А.  Назарбаева  народу  Казахстана 
«Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» 
// Казахстанская правда, 2014, 18 января. 
3.  А.  Куркчи,  С.  Примбетов.  Великий  Тюркский  Эль.  //  Казахстанская 
правда, 1997, 28 февраля. 
4. Из истории казахов: Алматы: ТОО «Жалын» баспасы», 1999. - с. 528. 
5.  Т.  Омарбеков.  Шедший  много  веков  к  понятию  «Мәңгі  ел» 
многострадальный казахский народ достоин им стать // Zakon.kz, 2014, 21 февраля. 
6. З. Кабульдинов. Великой степи достояние. Международный научно-
популярный исторический журнал «Мәңгілік Ел» № 1(3) 02.2014. - с. 32-34.
 
 
 

26 
 
Д.Г. Шорманбаева, 
 
Қарағанды мемлекеттік техникалық 
университетінің  гуманитарлық  
пәндер кафедрасының PhD  
докторы, аға оқытушысы 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕГЕМЕНДІК АЛУ БАСТАУЫНДА 
 
Қазақстанның  тәуелсіз  мемлекет  ретінде  қалыптасу  тарихы  ол  қоғам 
өмірінің  динамикалық  жаңару  уақыты.  Бұл  кезең  жаңа  экономикалық,  саяси 
және  құқықтық  жүйелерді  қалыптастыруда,  әлемдегі  дамыған  елдердің 
тәжірбиесін  және  ұлттық  ерекшеліктерді  ескере  отырып  нарықтық 
қатынастарды және  демократиялық институттарды құрудағы қызу жұмыстар 
кезеңі  болды.  Бұл  жылдарда  қазақстандықтар  ең  бастысы  –  халықтар 
арасындағы  бірлікті  және  ынтымақтастықты  жоғалтпай,  демократиялық 
басымдылықтарға  негізделген  жоғарғы  экономикалық  және  әлеуметтік 
ілгерілеуге қол жеткізді [1].    
Тәуелсіздік жолына түсе отырып, Қазақстан халқы елдің болашағын 
өзінің тұңғыш Президентіне сеніп тапсырды. Қазақстандықтар әрқашанда 
Нұрсұлтан  Әібшұлы  Назарбаевтың  жасампаз  талантына  сенім  білдіретін. 
Уақыт бүкілхалықтық таңдаудың дұрыстығын дәлелдеді.  
Жүріп өткен жолдарды еске ала отырып, Нұрсұлтан Әібшұлы былай 
дейді:  «Әрең  дегенде  уайыммен,  ескі  өмірлік  құндылықтармен  Қазақстан 
мемлекеттік  меншіктен  жеке  меншікке,  әкімшіл-әміршіл  экономикадан  – 
ойластырылған  және  оңтайлы  жоспарлауға  және  менеджментке,  нарыққа 
өтті». Өткен жылдарға қарай отырып, біздің әрқайсымыз елдің жүріп өткен 
жолын  зерделейміз.  Бұл  уақыт  оңай  болған  жоқ,  дегенмен,    Қазақстан 
Республикасы  тәуелсіздігінің  қалыптасуының  сәтті  қадамдары  біздің 
Президентіміздің ауқымды ойларына сай келді [2].  
Қазақстанның  тәуелсіздігіне  қол  жеткізу  КСРО-ның  80-жылдардың 
екінші  жартысындағы  экономикалық  және  саяси  реформалардың  құлауына 
әкеп  соқты.    XX  ғасырдың  соңында  әлемнің  саяси  картасынан  халық  үшін 
шынайы драмаға айналған ірі империя – Кеңес Одағы жойылды.  
70-ші  жж.  ортасында  экономикадағы  дағдарыс  белгілері  көрініс  бере 
бастады:  ғылыми-техникалық  іргерілеу  дамуының  бәсеңдеуі;  өндірістің 
жетекші 
салаларындағы 
құрал-жабдықтардың 
сапалық 
тозуы; 
инфрақұрылымдық  салалардың  негізгі  өндірістен  артта  қалуы;  жолы  қиын 
аудандарға табиғи ресурстарды өндіруді ауыстыруы, кәсіпорында өндірілетін 
шикізаттың  қымбаттауы,  материалдық  ресурстардың  жетіспешулігі  сияқты 

27 
 
ресурстық  дағдарыс  көрініс  берді.  Мұның  барлығы  еліміздің  халық 
шаруашылығының негізгі экономикалық көрсеткіштеріне теріс әсер етті.  
Көптеген  шешілмеген  қайшылықтарға  толы  кеңес  жүйесі  әлемдік 
экономиканың  даму  сипаты  мен  тенденцияларындағы  жаһандық 
өзгерістерге  объективті  түрде  дайын  болған  жоқ,  80-ші  жылдардың  басы 
мен  90-шы  жылдардың  соңында  елімізде  тараған  және  КСРО-ның  
құлауына  әкеп  соққан  экономикалық  дағдарыс  ел  басшылығы  жүргізіп 
отырған  көпжылдық  тиімсіз  экономикалық  саясатпен  байланысты  болды. 
Бұл  мемлекеттің  экономикалық  тозуына,  өндірістің  социалистік  тәсілінің 
және барлық әлемдік социалистік жүйе беделінің түсуіне әкеп соқты [3].    
Сонымен,  елімізде  экономикалық  дағдарыспен  қатар  идеологиялық 
және саяси дағдарыстар туындағандықтан, экономикада ғана емес, сондай-ақ, 
еліміздің  қоғамдық-саяси  құрылғыларында  түбегейлі,  революциялық 
өзгерістердің объктивті қажеттілігі туындады.  
Сол  кезеңдегі  басшылық  қоғамның  саяси  шыңын  қайта  құруға, 
кадрлық революция жасауға әрекет жасады, яғни, ешқандай құрылымдық 
өзгерістерсіз  бюрократиялық  жүйеге  тиімділік  келтіргісі  келді.  Алайда, 
мұның барлығы елді дағдарыстан шығара алмады.  
1985  ж.  СОКП  ОК-ға  М.С.Горбачевты  бас  хатшы  етіп  тағайындағанда 
КСРО-да қайта құру кезеңі басталады. Елде тоталитарлық саяси құрылыстың 
және әміршіл-әкімшіл экономиканың негізін қайта қарау процесі басталды. Ол 
дегеніміз: қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын жылдамдатудың тиімді 
механизмін жасау; демократияның жан-жақты дамуы, құндылықтар мен жеке 
тұлғаны құрметтеудің тәртібін нығайту; бұйрық беру мен әкімгершіліктен бас 
тарту,  жаңашылдықты  марапаттау;  ғылымға  бет  бұру,  ғылыми-техникалық 
жетістіктерді экономикамен және тағы басқалармен біріктіру.  
Жалпы, қайта құру, ең алдымен, елдегі тоқырауды тоқтату үшін жүзеге 
асырылды. Алайда, төменгі тиімділік және өндіріс стимулдарының болмауы 
сияқты құбылыстар көрініс бере бастады. Осының бәрі елдің қалыпты даму 
қабілетін тежеді. Осыған байланысты елде «қайта құрудың» пайдалылығына 
және еліміздің партия-мемлекеттік басшылықтың оқиғалар ағымын өзгертуге 
қабілеттері жететіндіктеріне күмән келтірді: ол процесті жақсартуға белсенді 
әсер  етуге  қабілетті  болмай  шықты,  яғни,  М.С.Горбачевтың  елді 
реформалаудың  нақты  және  жүйелік  жоспары  болған  жоқ,  көптеген 
әрекеттердің (ішімдікке қарсы компания, ақша айырбастау, жылдамдату және 
т.б.) салдары қиын болып шықты [2]. 
Жүйесіз  ішкі  саясат,  ең  алдымен,  бей-берекет  экономикалық 
реформалар  қоғамның  барлық  салаларындағы  дағдарыстың  шиеленісуне 
және  өмір  сүру  деңгейінің  күрт  төмендеуіне  алып  келді.  Қайта  құру, 
үкіметтің  мемлекеттік  құрылымдарының,  оның  басшыларының  өмір 
қойған негізгі шешімдерді тиімді шешуге дайын еместіктерін айқындады.  
Дамытпалы  экономикалық  дағдарыс  еліміздегі  саяси  жағдайдың 
нашарлауына  себеп  болды.  Орталық  үкіметтің  экономикалық  жағдайды 

28 
 
жақсартуға  қабілетсіздігін  белгілей  отырып,  одақтас  республикалардың, 
аймақтар  мен  аудандардың  басшылығы  аймақтардың  өз  орындарында 
экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге құқылы екендіктерін көрді.  
Көптеген  республикаларда  ұлтаралық  қатынастар  бірден  шиеленісе 
түсті.  Алайда,  біздің  Елбасымыздың  дұрыс  саясатының  және  оның 
көрегендігінің,  сондай-ақ,  біздің  қоғамдағы  өзара  достық  қарым-
қатынастың  арқасында  кеңес  үкіметі  кезінде  қалыптасып  үлгерген 
Қазақстанда мұндай жағдай болған жоқ.  
Біздің  Президентіміз  атап  өткендей:  «Жетекшінің  беделін  оның 
халқы  мен  елі  көтереді.  Желтоқсан  оқиғасынан  кейінгі  ерекеше  сынақ 
кезінде біздің халық өзінің ең жақсы қасиеттерін көрсете білді. Республика 
тұрғындары  ынтыматастық  пен  достықтың  рухын  сақтай  білді  ...». 
Н.А.Назарбаевтың өзі сол уақытты аса ынтамен еске алмайды, бірақ, оны 
ұмытпайды.  17.06.15ж.  «Казахстанская  правда»  газетіне  берген 
«Бесславный  конец  смутной  поры»  атты  сұхбатында  Назарбаев:  «Кеңес 
Одағының  құлауын  қайта  құруды  сәтсіз  жүргіздің,  Горбачевтың 
жетекшілік  әдістерінің  әлсіздігі,  славян  республикаларының  жікшілдігі, 
Батыстың және басқа да көптеген себептердің әсері деп қарауға болмайды» 
деп  айтқан  болатын.  Кеңес  Одағының  құлауы  –  жалпы  алғанда  империя 
табиғатынан туындаған заңды нәтиже. Әрине, әртүрлі жағдайлар қолайлы 
тоғысқанда  Кеңес  Одағының  тіршілік  етуін  сол  мемлекеттік  формада 
ұзартуға  болатын  да  еді.  Мүмкін,  бұған  мен  де  өз  үлесімді  қосар  едім. 
Алайда,  тарих  дамуының  өз  заңдылықтары  бар.  Сондықтан,  сол 
мемлекеттің  құлауы  кезінде  маған  ұсынылған  қызметтерде  жұмыс 
атқармағаным  тағдырдың  сыйы  деп  білемін.  Менің  барлық  білімім  мен 
іскерлігім  ең  қиын,  ең  ауыр  тарихи  кезеңде  Қазақстанның  мемлекеттік 
мүдделеріне бағытталды» [2]. 
Н.  Назарбаев  және  басқа  республикалардың  бірқатар  көшбасылары 
КСРО-ның  конфедерацияға  айналғанын  бір  ауыздан  қолдады.  Кеңестік 
Одақ  бұрынғыдай  қала  алмайтын  болды.  Ол  бір  орталықтан  басқаруға 
келмейтін  ірі  держава  болатын.  Біздің  Елбасы  қырағылықпен 
«жаңартылған  Одақ  енді  федерация  түрінде  қала  алмайтындығын» 
ескертті.  КСРО-ның  Жоғарғы  Кеңесінің  кезектен  тыс  сессиясында  «өтіп 
кеткен  уақытты  аңсауды  қою  керектігін»  баса  айтты.  Тіпті  қатты  батыра 
айтты:  «Ешкімде  қиялға  берілмеуі  керек.  Қазақстан  ешқашан  ешбір 
аймақтың  «жүгенінде»  және  ешқашан  ешкімнің  «інісі»  болмайды».  Ал, 
Горбачев  Украина  тәуелсіздігін  жариялағаннан  кейінде  бұрынғы  Одақты 
реформалау туралы, орталықтар мен республикалар арасында жаңа қарым-
қатынасты  орнату  жайлы  айтуды  жалғастырды.  Кеңес  Одағы  тек 
конфедерация түрінде ғана сақталуы мүмкін еді».  
М.С.  Горбачевтың  конфедерация  туралы  ойы  қолдаусыз  қалды, 
нәтижесінде федерация жоқ болды. Елдің бірлігін сақтай алмады.  

29 
 
КСРО-ны сақтап қалу мүмкін еместігі белгілі болғанда, Н. Назарбаев 
жаңа конференцияның өткізілуін және жаңа келісімге қол қойылуын талап 
етті, ол 1991 жылдың 21 желтоқсанында Алматыда жүзеге асты. Тәуелсіз 
Мемлекеттер  Достастығының  құрылуы  және  Социалистік  Республикалар 
Кеңес  Одағының  тоқтатылуы  туралы  декларацияға  Одақтың  бұрынғы  11 
республикасының көшбасылары қол қойды. Бұл құжатта 1991 жылдың 1-
ші желтоқсанында Қазақстан президенті лауазымына, кейін бүкілхалықтық 
сайлаумен сайланған Нұрсұлтан Назарбаевтың да қолы болды [4].  
Тек 
1991 
жылдың 
16 
желтоқсанында 
Қазақстан 
КСРО 
республикаларының  ішінде  соңғы  болып  өзінің  тәуелсіздігін  жариялады, 
бұл  дегеніміз  Елбасы  Нұрсұлтан  Назарбаев  саясатының  жүйелілігін 
білдіреді.  
Жаңа  тәуелсіз  Қазақстан  мемлекетінің  егемендік  алуы  Қазақстан 
Республикасының  Тұңғыш  Президенті  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  есімімен 
және  ісімен  тығыз  байланысты.
 
Ерікті  Қазақстанның  барлық  жетістіктері 
нық,  арине,  мұның  бәрі  өзінің  терең  стратегиясын  жүзеге  асырып, 
таңдалған  жолдың  нақтылығын  сақтай  алған  біздің  Елбасымыздың 
тұлғасымен байланысты.  
Тарих  тұрғысынан  қарасақ  Қазақстанның  тәуелсіздік  жолдары  –  ол 
бар  болғаны  қас  қағым  сәт.  Дегенмен,  тәуелсіздік  тарихының  бұл  кезеңі 
Қазақстан  елін,  қоғамын  және  халқын  түпкілікті  өзгерткен  түбегейлі 
реформалардан, 
әлеуметтік 
өзгерістерден 
тұрды. 
Қазақстан 
Республикасының  тәуелсіздік  жолы  заманалық  тарихи  оқиға  болып 
белгіленді.  Олардың  қатарына  қоғамдық  жүйелердің  ауысуы,  жаңа 
мемлекеттің,  басқару  формаларының  туындауы,  жаңа  әлеуметтік 
құрылымның, 
әлеуметтік 
стратификацияның 
және 
құрылымдық 
экономикалық реформалардың қалыптасуы жатады.  
Әлемдік масштабтағы мемлекеттік қайраткер, бүгінгі реформатор және 
әйгілі  стратег  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  есімімен  Қазақстанның  жаңа  тарихы 
тығыз  байланысты.  Біздің  тәуелсіздігіміздің  бастауында  тұрған  Президент 
Назарбаев  заң  бойынша  қазақстандық  –  феноменді  сәтті  даму  жолының 
Авторы болып табылады.  
 
Әдебиеттер тізімі 
 
1. Конституция РК (с изменениями и дополнениями от 21 мая 2007 
г.). - Алматы: Жеті Жарғы, 2007. - 136 с. 
2.  Назарбаев  Н.А.  Бесславный  конец  смутной  поры//  Казахстанская 
правда, 2015г.,17 июня.  
3. Бурханов К.Н. У истоков независимости: Н.А.Назарбаев и СССР // 
журнал «Мирас» МППРК, 2007 г. 
4.  Декларация  о  государственном  суверенитете  Казахской  ССР. 
Современная  история  Казахстана:  Хрестоматия  /  Под  ред.  Б.  Аягана.  – 
Алматы: Раритет, 2010. - 560 с. 
 

30 
 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: