§ 14. ХІ—ХV ғасырлардағы Индонезия

140
141
қисапшылар, хатшылар, сəулетшi-мүсiншiлер, саудагерлер, патша 
нөкерлерi сияқты кəсiпқой қызметкерлер де болды.
Адамдар төменгi, ортаңғы, жоғарғы тектiлер болып бөлiнедi де-
ген ұғым орын алды.
Шривиджайяның экономикасы сыртқы саудаға байланысты 
болды, дегенмен маңызды рөлдi күрiш шаруашылығы атқарды. 
Бiрақ күрiш егуге жарамды жердің аздығы Шривиджайяның 
құлдырауының негiзгi бiр себебi болды.
Х ғасырдың аяғы — ХІ ғасырдың басында Шривиджайя мен 
явандық Матарамның арасында архипелагтағы үстемдiк үшiн 
соғыс  болып,  соңғысы  жеңiлдi.  Бiрақ    ХІ  ғасырдың  20-  жылдары 
Шривиджайяны тамильдiк Чола патшасы Раджендра талқандады. 
Шривиджайя патшасы Санграма Виджайоттунгаварман тұтқынға 
түстi.
Бұл кезде Аирланга басқарған Матарам қайта күшейе бас-
тады. Чолаға қарсы күресте одақтас iздеген Шривиджайяның ма-
хараджасы Аирлангке өзiнің қызын тоқалдыққа бердi. Бұл шара 
архипелагтың орталық жəне шығыс бөлiгiндегi Яваның үстемдiгiн 
мойындау едi. Оның батыс жағындағы Шривиджайя əлi екi ғасыр 
бойы өзiнің жетекшiлiк рөлiн сақтап тұрды. Аирланга саяси билiк 
пен дiни билiктi бiрге атқарды. Индонезия тарихына ол Ява жерлерiн 
жинақтаушы деген атпен кiрдi.
Аирланга билiгi кезiнде егiншiлiк пен сауданың дамуына көп 
көңiл бөлiндi. Матарам гаваньдарына тек Суматра ғана емес, сондай-
ақ Оңтүстiк Шығыс Азиядан, Қытай мен Индиядан көпестер жиi 
келiп тұратын.
Матарамдағы қауымдарды рамалар (старосталар) басқарды. 
Старостаның қасында Кеңес құрылатын. Ол “караман” деп аталды. 
Қауым жерiн беру, алу, сату мəселелерiн сол Кеңес шешетiн. Қауым 
арасынан бөлiнiп шыға бастаған байлар панджи деп аталды. Олар 
əскери мiндет атқаратын.
Ғибадатханаларға бөлiнiп берiлген қауымдар сима деп аталып, 
ерекше  жағдайға  ие  болды.  Олар  салықтан  жартылай  босатылды, 
бiрақ табыстарының бiраз бөлiгiн ғибадатханаға берiп отырды.
1042 жылдан бастап Аирланга мемлекеттiк iстерден гөрi дiн 
мəселесiне көбiрек көңiл бөле бастады. Ол индуизмнің догматтарын 
жетiлдiрумен шұғылданды. Оның некелi екi əйелiнен бала болмады. 
1049 ж. өлерiнің алдында мемлекеттi некеден тыс туған екi балала-
рына бөлiп бердi. Матарамның батыс жағында Панджала князьдiгi 
құрылды. Оның астанасы Кадири қаласы болды да, мемлекет кейiн 
солай  аталып  кеттi.  Екiншi  баласына  берген  жерiндегi  мемлекет 
Жанггала деп аталды. Бiрақ бұл князьдiк тарихта айтарлықтай iз 
қалдырмай, ХІI ғасырдың бiрiншi ширегiнде (1117 ж.) Кадириге 
қосып алынды. 
1115—1130 жылдары билiк құрған Камешвара сепаратистiк 
пиғылдағы көтерiлiстердi басып тастап отырды. Камешвара Ка-
диридің үстемдiгiн Балидегi Шығыс Явадан басқа Ломбокқа, 
Калимантанның оңтүстiгiне, Тернатқа да орнатты. Кадири Пер-
сиямен, араб елдерiмен сауда жүргiздi.
Кадиридің күшеюi 1135—1157 жж. билiк құрған Джайяб-хайяның 
атымен тығыз байланысты. Бұл кезде Кадиридің жер көлемi 
Аирланганың тұсындағы аумаққа жетiп қалды.
1222 ж. Кадиридің қол астындағы Тумапел князьдығында көте-
рiлiс басталды. Оны шаруа əйелдің құдайдан (Шива ма, əлде Бишну 
ма) туған баласы Кен Ангрок (явалық тiлде “бəрiн талқандаушы”) 
басқарды. Ол Гантера маңындағы шайқаста Кадиридың əскерiн жеңдi 
де, Шығыс Яваға билiгiн орнатты. Жаңа құрылған мемлекеттің аста-
насы 1254 ж. Кутараджа қаласына көшiрiлiп, оның аты Сингхасари 
деп өзгертiлдi. Мемлекет те солай аталып кеттi.
Кен Ангроктың билiктi басып алуы “Параратон” деген 
ортағасырлық ява хроникасында толық ашып жазылған. Кен 
Ангрокты 1227 ж. бұрынғы Тумапел князiнің баласы Ануша-натха 
(оны Кен Ангрок асырап алып едi) өлтiрiп, 1248 жылға дейiн билiк 
құрды.  1248  ж.  Анушанатханы  Кен  Ангроктың  баласы  Тохджайя 
өлтiрiп, тақты басып алды. Бiрақ ол 1250 жылғы сарай төңкерiсi 
кезiнде қаза тапты. 
Билiктi бұрынғы Кадири патшаларының тұқымы Вишнувардхан 
басып алды. 1254 ж. ол өлген соң таққа баласы Кертанагара от-
ырды.  Ол  1292  жылға  дейiн  билiк  құрып,  белсендi  сыртқы  сая-
сат жүргiздi. Ол Явадан басқа Мадураны, Балиды, Суматрадағы 
Малайяны бағындырды. Оның бұл саясаты “Нусантараны”, яғни 
“аралдар əлемiн” бiрiктiру деп аталды. 1279 ж. Қытайды толық 
бағындырғаннан кейiн Құбылай Кертанагарадан 4 рет бағынуды 
талап еттi. Кертанагара ол талаптарды орындаудан бас тартты. 
1280 ж. Кертанагара Шривиджайяға шабуыл жасады. Оның үстiне 
Шривиджайяға  Сукотан  мемлекетiнің  шапқыншылығы  қосылды. 
Нəтижесiнде Шривиджайя империясы өмiр сүруiн тоқтатты. 
ХІ—ХІI ғасырда Индонезияға батыстан келiп жатқан көпес-
саудагерлердің көпшiлiгi мұсылмандар болды. Оларды Индо-
незияның көкөнiстерi, жемiс-жидектерi қызықтыратын. Мұсыл-

142
143
ман көпестер архипилагта ислам дiнiнің таралуына үлес қосты. 
Индонезияда ең алдымен ислам дiнiн ХІII ғасырдың аяғында 
Солтүстiк Суматрадағы Пасай, Перлак княздiктерi қабылдады.
ХІII—ХV ғасырларда бұрынғы Шривиджайя сияқты қуатты мем-
лекеттер ыдырап, жойылып жатқан кезде Шығыс Суматрада жаңа 
мемлекеттер құрылып жатты. Олар Рокан, Кампар, Индрагири, 
Сиак, Джамби княздiктерi едi. 
ХІII ғасырдың ортасында орталық Суматрада iрi ерте феодалдық 
Минангкабау княздығы қалыптасты. Оның экономикасының негiзiн 
егiншiлiк қалады. Халқының басым көпшiлiгi индуизмге дейiнгi 
өздерiнің дiни нанымдары мен əдет-ғұрыптарын сақтап қалды. 
Кертанагараның орталықтандыру саясаты Сингасариге бағы-
нышты княздықтар аристократиясының наразылығын туғызды. 1292 
ж. Кадиридың раджасы бүлiк бастады. Оған басқа князь-вассалдар 
қосылып, астананы басып алды. Кертанагара қаза тапты. Осы кез-
де Құбылай Индонезияға 20 мыңдық əскер жiбердi. Ол əскер 1292 
жылдың аяғында Яваға келiп түстi. Кертанагараның Виджайя де-
ген күйеу баласы Мадура аралының князiн өз жағына тартты. Оның 
көмегiмен Виджайя Маджапахит деген жерге бекiнiп алды. Монғол-
қытай əскерiнің көмегiмен өзiнің негiзгi қарсыластарын талқандады. 
20 мыңдық əскерден Қытайға 3 мың адам ғана оралды.
Кертараджаса деген атпен Виджайя 1293—1309 жылдары 
Маджапахит деп аталған мемлекетте билiк құрды. Виджайя мен 
оның мұрагерлерiнің тұсында Маджапахиттің қуаты күшейдi. 
Алдымен орталықтандыруға қарсы қозғалыстар басып тасталды. 
“Раджалар кiтабы” 1295—1328 жылдары тоғыз iрi көтерiлiстің қатаң 
басып тасталғандығын хабарлайды.
Маджапахиттың құлпырып, дамуына Гаджа Мада зор үлес қосты. 
Ол Хайям Вурук махараджаның патихы, яғни бiрiншi министрi 
болған. Индонезияда оны елдi бiрiктiрушi ұлттық батыр деп са-
найды. Жаулап алумен, келiсiммен Гаджа Мада бүкiл Индонезия 
мен Оңтүстiк Малайяны қамтыған ұланғайыр аумақты бiрiктiрдi. 
Кейбiр тiкелей бағынбаған княздықтар вассалдық тəуелдiлiктерiн 
мойындап, азды-көптi салық төлеп тұрды.
Елдің бiрiгуi оның жекелеген аудандарының əлеуметтiк-
экономикалық дамуын тездеттi, Индонезия халқының этникалық 
бiрлiгiн, шет елдермен (Қытай, Сиам, Чампа, Камбоджа) байланы-
сын нығайтты.
Империяның гүлденуi 1389—1429 жж. билiк құрған Хайям 
Вуруктың жиенi Вихрамавардханның, 1429—1447 жж. билiк құрған 
оның қызы Сухитаның тұсында онан əрi жалғасты. Бiрақ бөлiну, 
орталықтан тəуелсiз болу пиғылы басылмай, керiсiнше барған сай-
ын күшейе түстi. Маджапахиттың тұтастығына əсiресе Яваның 
солтүстiгiндегi Демак, Гресик, Сурабайя сияқты мұсылмандық 
мемлекеттер зор қауiп төндiрiп тұрды. Олар экономикасы мен дiнi 
жағынан Малакка сұлтанатымен тығыз байланысты едi. Ұзақ уақыт 
бойы Маджапахит пен мұсылмандық мемлекеттер арасындағы соғыс 
қимылдары бiрде жеңiс, бiрде жеңiлiспен аяқталып отырды. ХVI 
ғасырдың 30- жылдары əлсiреген Маджапахит бiржолата жеңiлiп, 
мемлекет болудан қалды. Онымен бiрге үндiстандырылған мемле-
кеттер  дəуiрi  де  аяқталды.  Дегенмен  оның  кiшiгiрiм  қалдықтары 
Яваның шығысында, Баламбанган мен Балиде сақталып қалды. 
Индонезия халықтарының экономикалық, мəдени жəне этникалық 
жақындасуы да бiраз уақытқа тоқтап қалды.
Маджапахит дəуiрiнде экономикада, əлеуметтiк құрам  мен 
мемлекеттiк құрылыста елеулi өзгерiстер орын алды. Ең алды-
мен əкiмшiлiк жəне шаруашылық негiзi болып табылатын қауым 
өзгерiске ұшырады.
ХІII ғасырдың аяғында қауым өзiнің бастапқы “вануа” де-
ген атын, саяси өмiрдегi рөлiн сақтаған едi. Бiрақ оның саяси 
белсендiлiгiнің пайдасынан залалы көп болды. Үздiксiз соғыстың 
барысында қауымның арасынан белсендi мүшелерiнің бөлiнiп 
шығуы күшейдi. Шайқастарда ерлiгiмен көзге түскен мұндай 
бұрынғы қауым мүшелерi Батыр Қасқыр, Жүйрiк Бұғы, Төзiмдi Өгiз 
деген сияқты атақтар алып, артықшылықтарға ие болды. Жоғарыда 
аталған Маджапахиттiк саяси қайраткерлер де сондай атақ алғандар 
едi. Мысалы, Хайям Вурук — Жас Əтеш, Гаджа Мада — Бұлқынған 
пiл деген атақтар алған болатын.
Əскери атақтары мен артықшылықтары бар адамдар құрметтi 
топқа бөлiнiп шыға бастады. Олар өздерiн “асырайтын” жер үлесте-
рiн иемденiп қана қоймай, қауымның құқтарын да өз қолдарына 
алып алды. Қоғамдық-саяси белсендiлiк танытқан мүшелерiнің 
қауымнан жаппай шыға бастауы шаруалар бiрлестiгiнің беделiн 
түсiрдi.
Маджапахиттiк кезеңде қоғам негiзгi үш əлеуметтiк топтан 
тұрды: 
1. “Ханден” деп аталған ақсүйектер мен “акуву” деп аталған за-
моктар иелерi. Бұлар əрi əскери адамдар болды;
2. Рама, тхани, саме деп аталған қатардағы қауымдық шаруалар;

144
145
3. Кавула, бхертья деп аталған өз шаруашылығы бар, жұмысшылар 
жалдай алатын тəуелдiлер.
Құжаттарда светтiк iрi жер иелерiнің əкеден балаға мұра ре-
тiнде қалып отыратын жерлерi туралы айтылады. Олар жергiлiктi 
жерлердегi кəсiп кен орындарын иемденiп, қауымдардың құқықтарын 
шектеп отырды. Орталық үкiмет қалыптасқан жағдайды құптап, жер 
иелерi мен қауым қатынастарына жөндi араласпады. Маджапахиттегi 
қолөнершiлер мəртебесі өте төмен болды. Дегенмен ХҮ ғасырдың 
аяғына қарай бақуатты қолөнершiлер өз аттарына құрметтi “МПУ” 
деген атақты қосып алатын болды.
Əлеуметтiк жiктелуге белгiлi бiр деңгейде ақша-товар қаты-
насының дамуы да ықпал ете бастады. Бұл кезде Яваға Қытайдың 
мыс монеталары əкелiне бастады. Ол айырбас сипатын өзгерттi: 
елде ақша айналысы кең өрiс алды.
Мемлекеттiк аппарат та Қытай үлгiсiне сай өзгерiстерге ұшырады. 
Жоғары лауазымды қызметкерлер ақшалай жалақы ала бастады. Əр 
түрлi айырықша белгiлер енгiзiлдi.

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: